Qazaqstan men Slovakııa: saıasat, saýda hám mádenıetti qamtyǵan dańǵyl
ASTANA. KAZINFORM - Keıingi jyldary Ortalyq Azııa elderi men kári qurlyqtyń baılanysy belsendi bolyp, tereń baılanystar ornap jatqanyn ańǵarý qıyn emes. Slovakııa Premer-mınıstri Robert Fıtso resmı saparmen Qazaqstanǵa at basyn buryp, eki kún qatarynan qazaq-slovak seriktestigin nyǵaıtýdyń perspektıvalaryn talqylamaq. Osy oraıda Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy eki el baılanysynyń kórkeıýin jan-jaqty saralap kórdi.
Saıası baılanystardyń ornaýy
Eń aldymen saıası baılanystardyń qalaı bastaý alǵanyn tilge tıek etsek. Qazaqstan men Slovakııa arasynda 1993 jyldyń 1 qańtarynda dıplomatııalyq qatynastar ornaǵan edi. Bıyl 32 jyldan asyp otyr. Degenmen elshilikter keıinirek ashyldy. 2005 jyly Qazaqstanda Slovakııa Respýblıkasynyń Elshiligi esik ashsa, 2006 jyly Bratıslavada Qazaqstannyń dıplomatııalyq ókildigi boı kóterdi.
2009 jyly Chehııa men Slovakııadaǵy Qazaqstan Elshiliginiń Konsýldyq bólimi jumysyn bastady. Osydan 6 jyl buryn ǵana Slovakııada Qazaqstan Elshiligi ashyldy.
Jalpy, eki tarap kópten beri saıası yntymaqtastyqqa beıil. Eki el basshylary birneshe ret memlekettik hám resmı saparlarmen bir-birine qonaq bolyp, kelissózder ótkizgen. Byltyr qarashada Bakýde ótken COP29 aıasynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Slovakııa Prezıdenti P.Pellegrınımen kezdeskeni este. Túrli saladaǵy qarym-qatynastardy jaqsartý máselesin pysyqtaý úshin eki el mınıstrleri de kóp sapar jasady.
Parlamentaralyq yntymaqtastyq ta belsendi, qazir Qazaqstan Parlamentiniń eki palatasynda da Slovakııamen yntymaqtastyq toptary jumys isteıdi.
Saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq
Eki eldiń taýar aınalymy jyl saıyn turaqty túrde artyp jatyr. Máselen, 2023 jyly alys-beris 138,9 mln dollardy qurasa, byltyr bul kórsetkish 1 paıyzǵa ósip, 140,3 mln dollarǵa jetti. Onyń 2,9 mln dollary eksportqa tıesili bolsa, 137,4 mln dollary ımport enshisinde. Al bıyl qańtar men naýryz aılarynyń arasynda taýar aınalymy 31,3 mln dollar bolǵan. Sáýirdiń sońynda deńgeı 45,6 mln dollarǵa jetkeni jarııa etildi.
Qazaqstan Slovakııaǵa negizinen muzdatylǵan ónimder, ferroqorytpalar, mashına men qurylǵylarǵa qajet bólshekterdi tasymaldaıdy.
Óz kezeginde kári qurlyq eli bizge mashınalar men bólshekterin, tehnıka, qural-jabdyq, qurylys materıaldary, gerbıtsıdter, dári-dármek, azyq-túlik, polıgrafııalyq ónimder, toqyma buıymdary jáne jıhaz jetkizedi.
Osy tusta Slovakııa Qazaqstan naryǵyna ınvestıtsııalar quıyp jatqanyn da aıta keteıik. 2005-2024 jyldary atalǵan elden kelgen ınvestıtsııanyń jalpy kólemi 20,7 mln dollardan asty.
Memlekettik kirister komıtetiniń deregine qarasaq, 2025 jylǵy 1 sáýirdegi jaǵdaı boıynsha Qazaqstanda slovakııalyq 22 birlesken kásiporyn bar, onyń 16-sy belsendi qyzmet atqarýda. Taǵy 34 kompanııa slovakııalyq kapıtalmen jumys istep tur. Olardyń ishinen Oftum, ELTECO, KANTO METAL, CSBC, CME.Slovakia, Ish Pumps Olomouc, PROGAST ujymdaryn atap aıtýǵa bolady.
Eki elge ortaq Ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyq jónindegi úkimetaralyq komıssııa bar. Ol ekijaqty ózara is-qımyldyń mańyzdy tetikterin rettep otyrady. Komıssııanyń 10-otyrysy byltyr 3-4 qazanda Astanada ótken.
Buǵan qosa, 2023 jylǵy sáýirden bastap Slovakııa men Qazaqstan arasynda Saýda baılanystary qaýymdastyǵy jumys isteı bastady. Bul birlestik te ekijaqty saýdanyń jandanyp, taýar aınalymynyń artýyna yqpal etýdi kózdeıdi.
Saıasattanýshy, halyqaralyq sarapshy Janat Momynqulovtyń aıtýynsha, eki eldi eń aldymen ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq múddeler baılanystyrady. Saýda, energetıka, kólik-logıstıka, bilim berý, mádenıet salalarynda seriktestik qarqyndy damyp jatyr. Qazaqstan úshin Slovakııa Eýroodaqpen tyǵyz baılanys ornatýǵa múmkindik beretin senimdi áriptes.
– Slovakııa birneshe salada biz úshin mańyzdy el. Tehnologııa men ónerkásip, naqty aıtsaq, jańa jabdyqtar men avtomattandyrý salasynda tájirıbeli memleket sanalady. Aýyl sharýashylyǵyna, ekologııalyq taza ónim óndirý jáne agrotehnologııalarda jetistigi mol.
Medıtsına, qurylǵylar men dári-dármek óndirisinde, sonymen qatar, bilim, kásiptik jáne tehnıkalyq bilim berý salasynda úırenerimiz kóp. Slovakııa Eýropalyq Odaq quramyna 2004 jyly kirip, 2009 jyldan bastap eýro aımaǵyna endi. Vyshegrad tobyna kiretin belsendi memleket, ıaǵnı, Polsha, Chehııa, Vengrııamen birge Eýropadaǵy aımaqtyq saıasatqa yqpal etip otyr. Ekonomıkasy shaǵyn bolǵanymen, eksportqa baǵyttalǵan, – deıdi J. Momynqulov.
Bul tusta sarapshy Qazaqstan – Slovakııa úshin Ortalyq Azııaǵa ashylatyn qaqpa, al Slovakııa – Qazaqstandy Eýropa naryǵyna shyǵarar jol ekenin alǵa tartty. Bul baılanystar tehnologııa, ınvestıtsııa jáne logıstıka turǵysynan eki jaqqa da tıimdi. Sol úshin Qazaqstan men Slovakııa arasyndaǵy baılanystar Eýropa men Azııany jaqyndatatyn kópir ispettes.
– Energetıka salasynda Slovakııa úshin Qazaqstan – senimdi balama energııa kózi. Jańartylatyn energııa salasynda da birlesken jobalar júzege asyrýǵa bolady. Kólik jáne tranzıtke kelsek, Qazaqstan «Orta dálizdiń» negizgi býyny retinde, Slovakııa úshin Qytaı men Eýropa arasyndaǵy taýar tasymalyn jeńildetetin serikteske aınala alady, – dep túıindedi saıasattanýshy Janat Momynqulov.
Mádenı-gýmanıtarlyq saladaǵy áriptestik
Keıingi 5 jyldyqta eki el rýhanııat, mádenı salalarda da tyǵyz baılanystar ornata bastady. Áýeli 2020 jyldyń qańtarynda Slovakııa ǵylym akademııasynda Abaı shyǵarmalarynyń 200-den astam basylymyn syıǵa tartý rásimi ótken edi. Sol jyly qazanda Abaıdyń «Qara sózderi» alǵash ret slovak tiline aýdarylyp, tusaýkeseri boldy.
2021 jyldyń 17 naýryzynda «Qazaqstannan 101 áser» atty erekshe jańa kitap slovak tilinde jaryq kórip, onlaın tusaýkeser jasaldy. 2022 jylǵy qyrkúıekten bastap Qazaqstannyń Slovakııadaǵy Elshiliginiń janynda Qazaq aqparattyq-mádenı ortalyǵy jumys isteı bastady. Byltyrdan beri osy ortalyq janynan qazaq tilin úıretýge arnalǵan tegin kýrstar ashyldy.
Ótken jyly naýryzda «Slovakııa kitaphanalary aptalyǵy» aktsııasy aıasynda Slovakııanyń Ulttyq kitaphanasynda dańqty qazaq aqyny Maǵjan Jumabaevtyń óleńder jınaǵy tanystyrylsa, qyrkúıekte Banska-Bıstrıtsa memlekettik kitaphanasynda qazaq ertegileriniń slovak tilindegi «Sıqyrly baq» jınaǵynyń tusaýkeseri boldy.
Slovakııanyń túrli qalasynda Qazaqstannyń shyǵarmashylyq ujymdarynyń kontsertteri men Qazaq kınosynyń kúnderi jyl saıyn turaqty túrde ótkizilip turady. Bilim berý salasyndaǵy baılanystar da damydy, qazir Slovakııada 400-ge jýyq qazaqstandyq stýdent oqyp jatyr.
Robert Fıtso kim: kommýnızm men demokratııany ushtastyrǵan mansap
Endi elimizge kelgeli otyrǵan saıası tulǵa – Slovakııa Premer-mınıstri Robert Fıtsoǵa toqtalsaq. Jalpy, bul saıasatkerdi jahandyq medıada tanymal tulǵalardyń qataryna qosýǵa bolady. Bıyl 61 jasqa tolatyn ol Chehoslovakııadaǵy Topolchany qalasynda qarapaıym jumysshy otbasynda dúnıege kelgen.
Fıtsonyń saıası mansaby stýdent kezinde kommýnıstik partııaǵa múshe bolýynan bastaldy. 1990 jyldary adam quqyqtaryna qatysty taqyryptardy zertteı júrip, kóp ótpeı 1992 jyly Parlamentke saılandy.
Saıasatker Slovakııa tarıhynda úkimetti eń uzaq basqarǵan adam retinde tanylyp úlgerdi. Alǵash ret 2006-2010 jyldary Premer-mınıstr atandy. Sol ýaqytta Fıtso eli úshin mańyzdy qadamdar jasady deýge bolady. Onyń tusynda Slovakııa Eýropalyq Odaqqa qadam basty, komandasy áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatty jaqsarta aldy.
Degenmen ol araǵa 2 jyl ǵana salyp 2012-2018 jyldary qaıta Premer-mınıstr qyzmetine oraldy. Áıtse de 2018 jyly jýrnalıst Jan Kýtsıaktyń tosyn qazasynan keıin bılikten ketýge májbúr boldy.
Áıtse de saıasatkerdiń dańǵyly toqtaǵan joq. 2023 jyldan beri Premer-mınıstr qyzmetin qaıta aldy. Fıtsonyń saıasattaǵy jolyn ońaı deýge kelmeıdi. Ony synaýshylar da, jaqtaýshylar da jeterlik. Áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatqa basymdyq berip, Slovakııanyń aýyl halqyn qoldady. Eýropalyq Odaqqa múshe bolǵanymen, birjaqty kózqarastan aýlaq, anyǵynda beıtarap. Óz elindegi kóp sala bıliktiń baqylaýynda bolǵanyn qalaıdy.
Byltyr 15 mamyrda Robert Fıtsoǵa qatysty tosyn oqıǵa bolǵan edi. Slovakııanyń Gandlov qalasynda úkimettiń kóshpeli otyrysy ótkennen keıin saıasatker halyq aldyna shyqqan. Alaıda kútpegen jerden oǵan qastandyq jasaldy.
Buqaralyq aqparat quraldary oqıǵa ornynan túsirilgen vıdeo taratyp, jahandyq saıası arenada dúrbeleń týǵan edi. Alpaýyt elderdiń basshylary bir aýyzdan shabýyldy aıyptady. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ta Slovakııa Premer-mınıstrine qastandyq jasalýyna baılanysty bul terrorlyq áreketti qatań aıyptaıtynyn jáne mundaı qaraýlyqty múlde aqtaýǵa bolmaıtynyn málimdedi.
Saıasatkerge 4 ret oq atylǵany, keýde men ish qýysynan jaraqat alǵany málim boldy. Qaýipsizdik qyzmetkerleri Premer-mınıstrdi shuǵyl túrde aýrýhanaǵa jetkizip, nátıjesinde ol aman qaldy.
Keıinnen shabýyl jasaǵan S.ıÝraı esimdi 71 jastaǵy azamat ekeni anyqtaldy. Oǵan bastapqyda kisi óltirýge oqtalý baby boıynsha is qozǵalǵan, bıyl naýryzda prokýrorlar oqıǵany terrorıstik akt retinde qaıta qarady.
Degenmen Fıtso mansabyn toqtatpaı, Slovakııa saıasatyn alǵa ilgeriletýdegi jolyn jalǵastyryp keledi. Sonymen, Robert Fıtso zańger ári saıasatker retinde tanylǵan, kommýnıstik kezeńde jumys istep, keıin sotsıal-demokratııalyq baǵyttaǵy partııany basqarǵan, satyly ósý jolymen Premer-mınıstr dárejesine jetken tulǵa. Onyń mansaby kommýnıstik qoǵamnan bastalyp, Eýropalyq Odaqqa deıingi aralyqty qamtyp otyr.