Qazaqstan men Qyrǵyzstan: tarıhı qundylyqtar biriktirgen jańa kezeń
ASTANA. KAZINFORM – «Qazaq, qyrǵyz – bir týǵan» degen sózdi qazaq pen qyrǵyz halqynyń túgeli biledi desek, jańylyspaımyz. Tarıhı hám mádenı baılanysy ǵasyrlardan beri myǵym eki eldiń memleket bolyp qalyptasý joly da óte uqsas. 1991 jyly birge táýelsizdik aldy, shekaralas, ekeýi de múshe sanalatyn birneshe ortaq uıymdar bar. Qazir eki eldiń saıası jáne ekonomıkalyq áriptestigi bekem.
22 tamyzda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Qyrǵyz Respýblıkasyna resmı saparmen at basyn burady. Osy oraıda Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy eki el qarym-qatynasyn jan-jaqty taldady.
Táýelsizdikten bergi baılanystardyń damýy
Eki el arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jyldyń 15 qazanynan bastaý alady. Táýelsizdiktiń 35 jylǵa jýyq ýaqytynda eki eldiń arasynda 150 memleketaralyq, úkimetaralyq jáne vedomstvoaralyq kelisimge qol qoıyldy. Onyń ishinde 1997 jyldyń 8 sáýirinde qol qoıylǵan Máńgilik dostyq týraly kelisim men 2003 jyldyń 25 jeltoqsanynda bekitilgen Odaqtastyq qarym-qatynas týraly kelisimniń shoqtyǵy bıik.
Baýyrlas elderdiń ekijaqty ózara áreketi memleket basshylary basqaratyn Joǵary Memleketaralyq Keńes, úkimet basshylary basqaratyn Qyrǵyz-Qazaqstan Úkimetaralyq keńesi, Qazaqstan men Qyrǵyzstan Syrtqy ister mınıstrleriniń keńesi sekildi ınstıtýtsıonaldyq bazıster aıasynda iske asyp keledi.
Eki eldiń halyqaralyq saıasattaǵy birshama máseleler boıynsha ustanymdary uqsas. Qyrǵyzstan men Qazaqstan BUU, EQYU, TMD, UQShU, EAEO jáne ShYU sııaqty birneshe halyqaralyq uıymdarǵa múshe.
Keıingi jyldary eki memleket basshylary jıi kezdesip, kelissózder ótkizdi. 2021 jyldyń naýryzynda Qyrǵyzstan basshysy Sadyr Japarov Qazaqstanǵa resmı saparmen kelip, Qasym-Jomart Toqaevpen Aqordada kelissóz jasady. Araǵa bir jyl salyp, 2022 jyldyń mamyrynda Qasym-Jomart Toqaevtyń resmı sapary aıasynda Bishkek qalasynda eki el prezıdentteri shaǵyn jáne keńeıtilgen quramda naqty kelisimder jasasty. Onda saıası-ekonomıkalyq máselelerden bastap, mádenı-gýmanıtarlyq salalar da qamtyldy.
Odan beri Ortalyq Azııa men túrli qurlyqty, alpaýyt memleketterdi baılanystyrýshy jıyndarda, uıymdardyń sammıtinde eki tulǵa jıi birge boı kórsetti. Eki el úshin qundylyqtar da, qazirgi jahandyq, tranzıttik, geosaıası máseleler de ortaq. Sondyqtan odaqtas el ataýǵa bolady. Bıyl 21 shildede Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan Respýblıkasy men Qyrǵyz Respýblıkasy arasyndaǵy odaqtastyq qatynastardy tereńdetý jáne keńeıtý týraly shartty ratıfıkatsııalaý týraly» Zańǵa qol qoıdy.
Buǵan qosa byltyr Bishkekte eki eldiń Syrtqy ister mınıstrleri Qazaqstan men Qyrǵyzstan arasyndaǵy 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan yntymaqtastyq baǵdarlamasyna qol qoıǵany este. Qujatta ózara ınvestıtsııalar tartý, kólik jáne logıstıka, energetıka, sý resýrstary, tsıfrlandyrý salasyndaǵy birlesken jobalardy pysyqtaý jáne iske qosý jolymen ózara tıimdi yntymaqtastyqty keńeıtýge erekshe nazar aýdarylǵan.
Saýda-ekonomıkalyq kórsetkishterdiń ósýi
Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń basty ortaq múddeleriniń biri – ózara saýdany arttyrý. Bul maqsat júıeli túrde oryndalyp ta keledi. Mysaly, alysqa uzamaı-aq keıingi bes jylǵa kóz júgirtip kórsek. 2020 jyldyń qorytyndysynda Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń taýar aınalymy 796,2 mln dollardy qurasa, 2024 jyly bul kórsetkish 2 eseden astam ósip, 1,7 mlrd dollarǵa jetti. Al bıyl qańtar men mamyr aralyǵynda 821,8 mln dollar boldy. Osy qarqynmen 2025 jyldyń kórsetkishi 2 mlrd dollarǵa jetýi múmkin ekenin boljaı alamyz. Osylaısha Qazaqstan Qyrǵyzstan úshin Qytaı men Reseıden keıingi úshinshi iri saýda seriktesi atanyp otyr.
Byltyr Qazaqstan eksportynyń úlesi 1,26 mlrd dollarǵa jýyqtasa, Qyrǵyzstannan keletin ımport 456 mln dollardy quraǵan. Elimiz odaqtas elge negizinen altyn, mıneraldy jáne gazdalǵan sýsyndar, munaı ónimderi, jeńil avtokólik, tas kómir, elektr energııasyn jáne tsement eksporttaıdy.
Óz kezeginde Qyrǵyzstan bizge munaı ónimderin, qymbat metaldardyń kenderi men kontsentrattaryn, kómirteksiz bolat prýttaryn, plastmassa ydystar, erlerdiń toqyma kıimderi, karbonattar, áıelderdiń syrt kıimderi, nan men unnan jasalǵan kondıterlik ónimder men qaptalmaǵan keramıkalyq plıtkalar jetkizgen.
Tamyzdyń basynda odaqtas eldiń Syrtqy ister mınıstrlikteri aldaǵy ýaqytta jyldyq taýar aınalymyn 3 mlrd dollarǵa jetkizýge ýaǵdalasty. Buǵan qosa 2026 jyly shekarada Indýstrııalyq saýda-logıstıkalyq keshendi iske qosý jáne birlesken ınvestıtsııalyq jobalardy damytý jaıyn kún tártibine shyǵardy.
Jalpy, keıingi 15 jylda Qazaqstan Qyrǵyzstan ekonomıkasyna 1,7 mlrd dollar ınvestıtsııa quıǵan. 2024 jyldyń 9 aıynda elimiz odaqtasyna 48 mln dollar tikeleı ınvestıtsııa jóneltken. Osy aralyqta qyrǵyz tarapy Qazaqstanǵa 4,8 mln dollar kapıtal bergen. Eki el úkimeti aýyl sharýashylyǵy, ótkizý pýnkteri, jol salý jáne týrızm baǵyttary boıynsha kóptegen qujattarǵa qol qoıǵan.
Sý-energetıka salasynda da birlesken joba bar. Qazaqstan men Qyrǵyzstanǵa ortaq Shý-Talas sý sharýashylyǵy komıssııasy turaqty negizde jumys isteıdi. Ol sý bólý kólemin jáne nysandardaǵy jóndeý jumystarynyń josparyn jyl saıyn bekitedi. Qazaqstan Túrkistan oblysynyń egistik alqaptaryn sýmen qamtamasyz etý úshin jyl saıyn Qyrǵyzstannan jazǵy maýsymda elektr energııasyn qabyldap, ony qysqy ýaqytta keri qaıtarady.
2024 jyldyń maýsymynda Venada Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Reseı arasynda Qyrǵyzstandaǵy Naryn oblysynda Qambar-Ata GES-1 salý týraly kelisimge qol qoıylǵanyn da aıta keteıik.
Ortalyq Azııadaǵy ıntegratsııalyq úderisterge serpin
Osy tusta «eki el basshylarynyń kezdesýinde qandaı máseleler talqylanýy múmkin?» degen saýal qoıýǵa negiz bar. Saıasattanýshy, halyqaralyq sarapshy Janat Momynqulovtyń pikirinshe, kelissózder strategııalyq áriptestikti jańa deńgeıge kóterýge yqpal etedi.
– Kezdesýde eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty keńeıtý, sý-energetıkalyq resýrstardy tıimdi paıdalaný, kólik-logıstıkalyq jobalardy ilgeriletý, sondaı-aq mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardy nyǵaıtý máseleleri talqylanady dep kútemiz. Shekaradaǵy turaqtylyq pen aımaqtyq qaýipsizdik te negizgi taqyryptardyń biri bolýy múmkin.
Qazir eki týys elge tarıhı qalyptasqan kórshilik qatynastyń negizinde ózara rýhanı yntymaqty, mádenı qundylyqtardy saqtaý asa mańyzdy. Jalpy alǵanda, aldaǵy kezdesý eki el arasyndaǵy dostyq ári strategııalyq áriptestik qarym-qatynastardy jańa deńgeıge kóterip, Ortalyq Azııada bastalǵan ıntegratsııalyq úrdisterge serpin berýi múmkin, – deıdi.
Saıasattanýshy Qazaqstan men Qyrǵyzstan úshin shekaradaǵy turaqtylyq pen ekstremızmge qarsy birlesken is-qımyl da ózekti ekenin aıtady. Reseı jaqyn bolashaqta eki el úshin aımaqtyq qurylymdar sheńberinde ekonomıkalyq, qaýipsizdik pen kóshi-qon baǵytynda basty seriktes bolyp qala beredi. Al Qytaı negizinen kapıtal-nesıe, ınfraqurylym men saýda-logıstıkalyq jobalar arqyly «Bir beldeý, bir jol» aıasynda yqpal etedi.
– Eýropalyq Odaq aımaqtyq ekonomıkany ártaraptandyrýǵa, energetıkalyq resýrstardy qamtamasyz etýge jáne ınvestıtsııalyq jobalarǵa basymdyq beredi. Osy úsh syrtqy kúshtiń múddelerin teń ustaý Qazaqstan men Qyrǵyzstan qatynasynyń turaqtylyǵy men aımaqtyq ıntegratsııasyna tikeleı áser etedi. Astana aımaqtaǵy eń jaqyn kórshisi Qyrǵyzstanmen teń, ashyq ári ádil qatynas qurýǵa kúsh salýy qajet, – dep topshylaıdy Janat Momynqulov.
Bul jerde tarıhı tamyrlastyq pen mádenı jaqyndyq Qazaqstan men Qyrǵyzstan arasyndaǵy ózara senimniń irgetasy bolyp sanalatynyn aıta ketý kerek. Qyrǵyz ulty - qazaq jurty úshin eń týys halyqtyń biregeıi. Uqsas til, birdeı dástúrler, ortaq rýhanı qundylyqtar saıası dıalogty jeńildetip, mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardy nyǵaıtýǵa jol ashady. Dese de halyqaralyq sarapshy ótip ketken ortaq tarıhı oqıǵalardy qazirgi jaǵdaıda saıasılandyrýǵa jol bermeı, tek ǵylymı turǵydan ǵana qarastyrý qajet ekenin jetkizdi.
Qazaqstan men Qyrǵyzstan birneshe halyqaralyq uıymdarǵa teń dárejede múshe bolyp qosylǵan. Janat Momynqulovtyń pikirinshe, uıymdarǵa múshe bolý eki elge qaýipsizdik salasynda qosymsha aımaqtyq jaýapkershilik pen áskerı yqpaldastyqty damytý (UQShU), al ekonomıkalyq turǵyda kedendik tosqaýyldardy joıý, taýar aınalymynyń ósimi men eńbek mıgratsııasyn retteý (EAEO) sııaqty artyqshylyqtar beredi.
– Degenmen keı jaǵdaıda sheshim qabyldaýda syrtqy kúshterdiń yqpaly basymyraq bolyp, atalǵan eki eldiń ulttyq ekonomıkalyq múddelerin shekteıtin tustary baıqalady. Sondaı-aq naryqtaǵy teńsizdik pen básekelestik máseleleri, reseılik ónimderdiń aımaqqa jappaı ımporttalýy, ásirese, shaǵyn ekonomıkasy bar Qyrǵyzstan jáne jergilikti óndirisin damytqysy keletin Qazaqstan úshin belgili qaýip-qater týǵyzady, – dep qorytyndylady saıasattanýshy.
Bilim berý hám mádenıettegi úndestik
Mádenı-gýmanıtarlyq yntymaq ta ekijaqty qarym-qatynastyń mańyzdy salasy sanalady. Qyrǵyzstan men Qazaqstanda eki eldiń zııaly qaýymynyń, jurtshylyq ókilderiniń qatysýymen kórmeler, óner maıtalmandarynyń kontsertteri, halyqaralyq ǵylymı konferentsııalar men sımpozıýmdar almakezek ótkizilip turady.
Al bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyq 2006 jylǵy 4 shildedegi Qyrǵyz Respýblıkasy Úkimeti men Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti arasyndaǵy bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim negizinde damýda. Kelisim boıynsha taraptar jyl saıyn ózara negizde Qyrǵyzstan men Qazaqstan azamattarynyń eki eldegi joǵary oqý oryndarynda bilim alýy úshin granttar bólip keledi.
2019 jylǵy derekterde Qazaqstannyń joǵary oqý oryndarynda Qyrǵyzstannan shamamen 1000 stýdent, al Qyrǵyzstannyń Joǵary oqý oryndarynda shamamen 2 myń qazaqstandyq stýdent oqyǵany jazylǵan. Degenmen bul kórsetkishter pandemııadan keıingi kezeńderde azaıa bastady. Áıtse de 2024 jyly Qyrǵyzstannyń Ulttyq statıstıka komıteti aıyrqalpaq aǵaıyn jurtynda 2766 qazaqstandyq bilim alyp jatqanyn málimdegen.
Kóbine eki el tarıhı tulǵalardyń mereıtoıyn da birigip ótkeredi. Máselen, Qazaqstan men Qyrǵyzstan Muhtar Áýezovtiń 100 jyldyǵyn, Qurmanǵazynyń 175 jyldyǵyn, Jambyldyń 150 jyldyǵyn, «Manas» eposynyń 1000 jyldyǵyn, T.Satylǵanovtyń 150 jyldyǵyn, Á.Toqombaev pen Sh.Aıtmatovtyń mereıtoılaryn birlesip atqarǵan.
Qoǵamdyq, gýmanıtarlyq baılanystardy damytýda Qazaqstandaǵy qyrǵyz dıasporasy da óz rólin atqaryp otyr. 2004 jyly Qazaqstanda Qyrǵyz ulttyq mádenı ortalyǵy tirkeldi. Qazir ol Astana qalasyndaǵy qyrǵyz etnomádenı birlestigi retinde jumys isteıdi. Sondaı-aq Taraz qalasyndaǵy «Manas-Ata» qyrǵyz ulttyq-mádenı ortalyǵy jáne Aqtaý qalasyndaǵy «Ala-JShS», Almaty qalasyndaǵy «Meken», «Qyrǵyz-Ata» jáne «Manas-Ata» qyrǵyz ulttyq etnomádenı ortalyqtary óz qyzmetin atqaryp keldi.