Qazaqstan-Qytaı qatynasy: aımaqtyq ıntegratsııadan ekonomıkalyq serpinge deıin
ASTANA. KAZINFORM – Búgin Memleket basshysynyń Qytaıdaǵy bes kúndik sapary bastalady. Prezıdent aldaǵy kúnderi Tıantszın qalasynda ótetin Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń sammıtine jáne «ShYU plıýs» jıynyna qatyspaq. Keıin Beıjińdegi Qazaqstan–QHR Іskerlik keńesinde sóz sóılep, Aspanasty eliniń iri kompanııa jetekshilerimen kezdesýi tıis. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy Jeńistiń 80 jyldyǵyna arnalǵan sharada da mártebeli meıman retinde boıy kórsetedi degen jospar bar. Kazinform tilshisi eki eldiń qazirgi baılanysy men sapardyń yqtımal nátıjesin taldaýǵa tyrysty.
Strategııalyq seriktestik
Qazaqstan men Qytaı – senimdi strategııalyq seriktes. Alǵashqy dıplomatııalyq qatynas ornaǵan 1992 jyldan beri saıası-ekonomıkalyq baılanys kezeń-kezeńimen damyp keledi. Mysaly, 1995 jyly Qytaı úkimeti ıadrolyq derjava retinde Qazaqstan qaýipsizdigine kepildik berse, 1999 jyly eki memleket arasyndaǵy shekara máselesi tolyǵymen sheshildi. Keıin «Shanhaı bestigi» sheńberinde qorǵanys salasyndaǵy kelisimder, shekaralyq aımaqtaǵy qarýly kúshti ózara qysqartý týraly mámile nátıje bergenin bilemiz.
Keıingi jyldary elaralyq joǵary deńgeıli saparlar jıiledi. Ótken jyly naýryzda Prezıdent Qytaıǵa jumys saparymen barsa, shildede QHR Tóraǵasy memlekettik saparmen Astanaǵa kelgen bolatyn.
Bıyl da bul úrdis jalǵasyn taýyp, maýsym aıynda Sı Tszınpın resmı saparmen Qazaqstanǵa taban tiredi. Endi, mine, araǵa birneshe aı salyp Prezıdent Aspanasty eline aıaq basyp otyr.
Mundaı barys-kelis jańa jobalar men saýda-sattyq qarym-qatynasty órkendetip otyr. Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń málimetinshe, ótken jyly eki el arasyndaǵy saýda aınalymy 30,1 mlrd AQSh dollaryn eńserdi: eksport – 14,8 mlrd AQSh dollary; ımport – 15,1 mlrd AQSh dollary.
Eksport ósimi mys jáne mystan jasalǵan katodtar (40,7%), ýran (39,1%), ferroqorytpalar (44,4%), baǵaly metaldar men kontsentrattardyń (47,9%) úlesinde. Oǵan qosa, ıadrolyq reaktorlar, tvelder, ızotoptardy bólýge arnalǵan jabdyqtar men qurylǵylardyń tasymaly ulǵaıǵanyn baıqadyq.
Dese de Qazaqstan tasymaldaıtyn ónimniń negizi – shıkizat – Qytaıǵa ketetin taýardaǵy úles salmaǵy basym sala. Álemdik praktıkada ekonomıkanyń tek bir baǵytyna den qoıý uzaqmerzimdi perspektıvada tıimsiz sanalady. Sondyqtan Úkimet tabıǵı resýrstardan bólek óńdeý ónerkásibin damytý, shaǵyn kásipkerlikti qoldaý sharasyn keshendi júrgizip keledi. Bul úshin Qytaıdyń tehnologııalyq múmkindigin paıdalaný negizgi sheshimge aınalǵan. Jeke sektor alys eldi aralamaı, logıstıkalyq tıimdiligi úshin ozyq tehnıkany kórshi elden ákelýde. Onyń ústine eýropalyq tehnologııamen sapa jaǵynan da, baǵa turǵysynan da Qytaımen básekege túsetin el az.
Qazir QHR bizge 20-ǵa tarta saýda baǵyty boıynsha ónim jetkizedi. Telefon apparaty, jeńil avtokólik, esepteý mashınasy, avtomobılderge arnalǵan shanaq, jol jáne qurylys tehnıkasy avtomobılder men traktorlarǵa arnalǵan bólshekter, taǵy basqa kerek-jaraqpen qamtyp keledi.
Postpandemııa dáýiri nemese Qazaqstan tranzıt habyna aınala ma?
Qazaq-qytaı saýda baılanysynyń jańa tynysy COVID-19 pandemııasynan keıin bastalǵandaı. Dál sol kezeńnen bastap Qytaıdyń iri onlaın-saýda platformalary qarqyndy damı bastady. Eldegi shaǵyn jáne orta bıznestegi taýalardyń kóbi kórshiden keldi, logıstıkalyq jobalardyń arqasynda Qazaqstan arqyly Eýropaǵa ótetin QHR óniminiń sany da sol kezden bastap artqan-dy.
Bılik oń dınamıkany odan ári damytý úshin shekaradaǵy barys-kelis protsedýrasyn jeńildetip, vızasyz rejım engizdi. Sonyń arqasynda júk tasymaly aıtarlyqtaı ósken. Qazir Qytaı-Eýropa baǵytyndaǵy tranzıttiń 80 paıyzy Qazaqstandy kókteı ótedi.
Infraqurylym men logıstıka salasyndaǵy belsendilik erekshe nazar aýdartady. Qytaıdyń qatysýymen 200-den astam jobanyń basym bóligi kólik, ınfraqurylym jáne ónerkásiptik óndiris salalarynda shoǵyrlanǵan. «Bir beldeý – bir jol» aıasynda Qazaqstan kólik-logıstıkalyq hab retinde aıqyndala bastady. Bul ózgeris qaıta óńdeý áleýetin nyǵaıtatyn sapaly ózgeristerge jol ashýda.
QSZI Azııa zertteýleri bóliminiń aǵa sarapshysy Jadyra Ásetqyzynyń pikirinshe, Qazaqstannyń tranzıttik hab retindegi tartymdylyǵy – Qytaı tarapynyń ınvestıtsııa quıýyna birden-bir qozǵaýshy kúsh.
– Qazaqstan tek shıkizat jetkizýshi emes, sonymen qatar Qytaıdyń eýrazııalyq strategııasyndaǵy ınfraqurylymdyq jáne tranzıttik hab retinde aıryqsha ról atqarady. Mysaly, 2023 jyly Qytaıdyń ýran ımportynyń 60 paıyzynan astamyn Qazaqstan qamtamasyz etti, bul Qytaıdyń atom energetıkasy úshin strategııalyq mańyzǵa ıe. Sonymen qatar jyl saıyn Reseıden 10 mıllıon tonnadan astam munaı Atyraý-Alashankoý munaı qubyry arqyly Qytaıǵa jetkiziledi. Buǵan qosa, Qazaqstan Qytaıǵa mys, ferroqorytpa, hrom, astyq jáne maıly daqyldar syndy shıkizat taýarlaryn turaqty túrde eksporttap keledi.
«Bir beldeý, bir jol» bastamasy aıasynda negizgi tranzıttik el sanatyndamyz. Orta dáliz, ıaǵnı Qytaıdan Eýropaǵa baǵyttalǵan balama kólik baǵyty dál osy Qazaqstan arqyly ótedi. Bul baǵyttyń damýy Qazaqstannyń geosaıası salmaǵyn edáýir arttyra tústi, – deıdi sarapshy.
Qazaqstan Qytaımen ekonomıkalyq baılanysta osy tranzıttik áleýetti alǵa tartpaqshy. Orta dálizdiń qýatyn arttyryp, logıstıkalyq tabystan úmitti. Oǵan sebep te joq emes. Búginde Qazaqstannyń kólik salasynda aıtarlyqtaı ósim bar. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń dereginshe, ótken jylmen salystyrǵanda júk tasymaly 13,9%-ǵa, júk aınalymy 14,3%-ǵa ulǵaıǵan. Temirjol, qubyr jáne teńiz kóligi baǵyttarynda qarqyn joǵary. Bul ishki naryqtaǵy logıstıkanyń deńgeıi ári onlaın saýdanyń áserin bildiredi.
Osy oraıda Qorǵas halyqaralyq shekaralyq yntymaqtastyq ortalyǵyn erekshe ataǵan jón. Shekaralyq saýda orny Qazaqstannyń tranzıttik hab retindegi pozıtsııasyn bekitýde. Sebebi Eýropa men Qytaı arasyndaǵy saýdada Qorǵas strategııalyq mańyzǵa ıe. Búginde Qorǵastan 18 elge 87 turaqty marshrýt qatynaıdy.
Prezıdent Qazaqstannyń tranzıttik habqa aınalýy úshin Orta dálizdiń áleýetin jetildirý qajetin buǵan deıin de aıtty. Bul baǵyt Qytaıdan bastalyp, Qazaqstan arqyly Kaspıı teńizi, Ázerbaıjan, Grýzııa, Túrkııa jáne ary qaraı Eýropaǵa deıin sozylady. ıAǵnı, Qytaı men Eýropa arasyndaǵy júk tasymalynyń eń qysqa ári qaýipsiz joly deýge negiz bar. Qazir memleket qolǵa alǵan jobalar tolyq júzege assa, Qytaıdyń júgi Eýropaǵa 13 kúnde jetpek.
Qytaı atalǵan balama marshrýtty tolyq qoldanyp keledi. 2020 jyldan beri Orta dáliz arqyly tasymaldanatyn júk kólemi 5,1 esege kóbeıgen. Ótken jyldyń ózinde 4,5 mıllıon tonna júk tasymaldandy – 2023 jylmen salystyrǵanda 62%-ǵa artyq. Ekijaqty kelisim ulǵaıatyn bolsa, tranzıtten túsetin tabys kóbeıetin kún jaqyn.
ShYU: Sammıtte ne aıtylady?
Prezıdent saparyndaǵy mańyzdy sharanyń biri – ShYU jıyny.
Shanhaı yntymaqtastyq uıymy – 2001 jyly qurylǵan kópvektorly orta. Munda saıasat, ekonomıka, mádenıet, bilim jáne ǵylym-tehnıka, aımaqtaǵy qaýipsizdik, halyqaralyq tártip baǵytyndaǵy birlesken jobalar júzege asady. Qazirgi tańda uıymǵa Úndistan, Iran, Qazaqstan, Qytaı, Qyrǵyzstan, Pákistan, Reseı, Tájikstan, Ózbekstan jáne Belarýs múshe. Eki baqylaýshy memleket jáne 14 dıalogtyq seriktes bar.
Uıymnyń álemdik saıası arenadaǵy salmaǵy basym: uıymǵa múshe toǵyz memlekette jahan halqynyń 45%-y turady; álemdik JІÓ-niń tórtten birin ıelenedi; álemdik saýdanyń 15%-y tıesili. Osynyń bári ortaq kelisimniń syrtqy-ishki ekonomıkalyq qatynasqa aıtarlyqtaı áser ete alatynyn kórsetse kerek.
Aldymen ekonomıkalyq kórsetkishke kóz tastaıyq. Bıylǵy qańtar-shilde aralyǵynda Qytaıdyń Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna múshe eldermen taýar aınalymy 293,1 mlrd AQSh dollaryna jetip, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 1,8 paıyzǵa artqan bolatyn. Keıingi bes jylda Qytaı men ShYU elderi arasyndaǵy saýda kólemi turaqty túrde ósip keledi. Taraptar arasyndaǵy taýar aınalymy 2024 jyly 512.4 mlrd dollarǵa jetip, aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 2,7 paıyzǵa artty.
Este bolsa, Qazaqstan ShYU-ǵa 4 ret tóraǵalyq etti. Sońǵysy 2023-2024 jylǵa tuspa-tus keledi. Sol kezeńde júzdegen joba júzege asyp, jahandyq syn-qaterler aıasynda jańa tuǵyrnamalyq qujat – Astana deklaratsııasy qabyldanǵan edi.
– Shanhaı yntymaqtastyq uıymy – jaı klýb emes, strategııalyq platforma. Bastysy, aımaqtardyń mańyzyn artyrýǵa septesetin uıym. 2021 jyly Dýshanbe deklaratsııasynda Ortalyq Azııa resmı túrde «ShYU negizi» dep ataldy, bul aımaqtyń uıymnyń turaqtylyǵy men damýyndaǵy negizgi rólin kórsetedi. Ortalyq Azııa óńiri ShYU-nyń tirek óńiri retinde ǵana emes, óńiraralyq is-qımyldyń draıveri retinde qarastyrylady, – dedi Jadyra Ásetqyzy.
Endi tóraǵalyq tizgini Qytaıǵa tıgen tusta ilgeri damý odan ári qarqyn alatyndaı. Qytaı ShYU tóraǵasy retinde saıasat, qaýipsizdik, ekonomıka jáne gýmanıtarlyq salalarǵa arnalǵan 100-den astam kezdesý men is-sharalar ótkizedi. Bıyl ShYU aıasynda ekonomıkalyq baılanystardan tys, mádenı-gýmanıtarlyq, ulttyq dástúrlerdi jańǵyrtý baǵytynda jobalar qolǵa alynady. Jalpy jyl ishinde 40-qa jýyq keńes ótkizý josparlanǵan. Onyń alǵashqy qadamyn Tıantszın qalasynda ótetin Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń sammıti men «ShYU plıýs» sharasynan kóretinimiz anyq.
– Qytaıdyń tóraǵalyǵymen 2025 jylǵy negizgi sammıt ótedi. Onda uıymnyń 2035 jylǵa deıingi damýynyń tsıfrlyq ekonomıka, jasyl damý, kólik jáne gýmanıtarlyq almasý sekildi salalardaǵy strategııasy bekitilmek. Atalǵan strategııanyń ózegi jáne qozǵaýshy kúshi Ortalyq Azııa bolatyny sózsiz. Kóshbasshylardyń taqyryp aıasynda aıtatyn árbir oıy aımaqtyń ekonomıkalyq múddeler men standarttaryn qalyptastyrady, – dedi spıker.
QSZI Azııa zertteýleri bóliminiń aǵa sarapshysy Jadyra Ásetqyzynyń pikirinshe, bastapqyda ShYU-nyń qyzmeti aımaqtyq qaýipsizdik máselelerin sheshýge baǵyttalsa, qazir áleýmettik-ekonomıkalyq yntymaqtastyqqa oıysyp keledi. Sarapshy uıymǵa múshe elderdiń áleýeti kóp múmkindikke jol ashady degen oıda. Ásirese Tıantszındegi ShYU sammıtine Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń usynysy da uıym keleshegine áser etpek.
– ShYU sammıtinde jáne «ShYU plıýs» formatyndaǵy kezdesýde uıymnyń 2035 jylǵa deıingi damý strategııasyna, sondaı-aq «Tıantszın deklaratsııasy» men ózge qujattar paketine qol qoıylady dep kútilip otyr. Shara barysynda Prezıdent birneshe baǵytta usynys jasaıtyny anyq. Onyń ishinde óńirlik ınfraqurylym men logıstıkany nyǵaıtý bolady. Qazaqstan ShYU ınfraqurylymdyq jobalaryna ınvestıtsııa tartý úshin Astana qarjy ortalyǵynyń rólin kúsheıtýdi usynyp otyr. Sondaı-aq «Bir beldeý men bir jol» jáne Ortalyq Azııadaǵy tranzıttik logıstıkalyq dálizderdiń taǵdyry da sóz bolatyny belgili, – dedi sarapshy.
Belgili bolǵandaı Qytaıdyń Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymyna tóraǵalyǵynyń basty taqyryby – «ShYU-nyń turaqty damý jyly». Onyń barysynda eki mańyzdy qujat ázirleý josparlanǵan: Sammıt Deklaratsııasy men ShYU-nyń kelesi kezeńge arnalǵan damý strategııasy.
Jadyra Ásetqyzy Qazaqstan tarapynan kóteriletin másele munymen shektelmeıtinin meńzep otyr. Ol sammıtte jańartylatyn energııa, ekologııalyq standarttar, tsıfrlyq ınfraqurylymdy damytý, derekter almasý, kıberqaýipsizdik sekildi taqyryp qaýzalatynyna senimdi. Sonymen qatar gýmanıtarlyq jáne bilim berý isi de qaraýsyz qalmaıdy.
– Bilim berý jáne mádenı almasý jobalaryn iske asyrýda Qazaqstanyń tájirıbesi mol. Mysaly, Luban Workshops jáne bilim berý ortalyqtary sátti jumys istep jatyr. Kadrlar daıarlaý men ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyqtyń jańa birlesken baǵdarlamalaryna da bastamashy bolyp keledi, – deıdi ol.
Tıantszında ótetin sammıtte uıymnyń ınstıtýtsıonaldyq damýyna mán beriletini aıdan anyq. Alaıda aımaqtyq qaýipsizdik, ekonomıkalyq ıntegratsııa jáne kólik-tranzıt baılanystary basty nazarda bolady degen boljam basym. Sebebi Ortalyq Azııa 2030 jylǵa qaraı Qytaımen taýar aınalymyn 100 mıllıard dollarǵa jetkizýdi maqsat etken. Bul oraıda ShYU-nyń kómeginsiz nátıjege jetý ońaı is emes.