Qazaqstan Eýrazııanyń mańyzdy torabyna aınaldy — Iran prezıdenti Masýd Pezeshkıan
ASTANA. KAZINFORM — Iran Islam Respýblıkasynyń Prezıdenti Masýd Pezeshkıan QR Prezıdentiniń Teleradıokeshenine bergen eksklıýzıvti suhbatynda Qasym-Jomart Toqaevtyń basshylyǵymen Qazaqstan Eýrazııanyń negizgi torabyna aınalyp jatqanyn aıtty. Bul aýmaqta Shyǵys pen Batystyń, Soltústik pen Ońtústiktiń múddeleri toǵysady. Onyń sózine qaraǵanda, Qazaqstan Prezıdentiniń tájirıbesi men dıplomatııalyq kózqarasy óńirlik yntymaqtastyq úshin jańa múmkindikter ashyp jatyr. Bul turǵyda Iran Qazaqstanǵa Parsy shyǵanaǵyna, Úndi muhıtyna jáne negizgi kólik dálizderine shyǵýǵa múmkindik berip, eki el arasyndaǵy seriktestiktiń jańa geografııasyn qalyptastyrýǵa daıyn ekenin málimdedi.
— Qazir Sizdiń resmı saparyńyzdyń aıasynda Astanada kezdesip otyrmyz. Prezıdent myrza, Qazaqstan men Iran saýdada aıtarlyqtaı ósim kórsetip jatyr. Degenmen, 3 mlrd dollar kólemindegi maqsatqa áli qol jetkizilgen joq. Bul jetistikke jetýdi ne jedeldete alady?
— Birinshi kezeńde elderimiz arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtý mańyzdy, sonda biz alǵa qoıǵan maqsattarymyzǵa jetý úshin qajetti qarym-qatynastardy ornata alamyz. Budan keıin saıası baılanystar keńeıip, ózara túsinistik tereńdegen saıyn kelesi qadam vızalyq rejımdi jeńildetý bolady. Bul eki el azamattaryna saıası, ekonomıkalyq, ǵylymı, mádenı jáne qaýipsizdik salalarynda erkin ózara árekettesýge múmkindik beredi. Mundaı qadam oń nátıje beretin birqatar birlesken is-sharanyń negizin qalaıdy.
— Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda yntymaqtastyqty nyǵaıtý eskerilgen. Bul turǵyda Qazaqstan men Iran úshin qandaı jańa múmkindikter ashylady?
— Endi biz eýrazııalyq baqylaýshy formatyna qosylǵandyqtan, osy keńistikte bolýymyz qamtamasyz etildi. Eýrazııanyń ekonomıkalyq ortasy elderimiz úshin de, bul formattyń barlyq qatysýshylary úshin de jańa múmkindikter ashady.
Irannyń shamamen 90 mıllıon adamnan turatyn úlken naryǵy bar, bul óz kezeginde Qazaqstanǵa aıtarlyqtaı aýqymdy múmkindik dep sanaımyn. Árıne, Iran úshin de Qazaqstan men EAEO elderinde ekonomıkalyq qarym-qatynasty keńeıtýge qolaıly orta qalyptasyp jatyr. Tarıftik kedergilerdi joıý arqyly mundaı platforma kásipkerlerge, ónerkásipke jáne óndirýshilerge tıimdi tetikke aınalady, sondaı-aq ózara is-qımyl men ózara qoldaýdy jeńildetedi.
— Osy yntymaqtastyqty eskere otyryp, Irannyń ońtústiginde qazaqstandyq logıstıkalyq ortalyq qurylyp jatyr. Bul qadamdar elderimiz arasyndaǵy saýda-sattyq aıasynda Soltústik-Ońtústik dáliziniń damýyna qalaı áser etedi?
— Siz aıtqan maqsattardy júzege asyrý úshin elderimiz ben Eýrazııa memleketteri arasynda birlesken kólik toraptary bolýy kerek. Bul baǵyttar teńiz, temirjol jáne áýe joly arqyly qurylýy múmkin. Eger Qazaqstannan portqa qaraı temirjol baǵytyn keńeıte alsaq, ońtústik portymyzda baýyrlas ári dostyq qatynastaǵy Qazaqstan úshin logıstıkalyq ortalyq qurylady. Osy baǵyttaǵy jobalar aldymyzǵa qoıǵan ekonomıkalyq jáne mádenı maqsattarǵa qol jetkizýdi áldeqaıda jeńildetedi.
Parsy shyǵanaǵyna, Úndi muhıtyna, sondaı-aq shyǵys pen batys baǵyttaryna shyǵý joldaryn qamtamasyz etý úshin barlyq qajet qadamdardy birlesip iske asyrýǵa daıynbyz. Bul jospar mádenı, ekonomıkalyq, saıası jáne qaýipsizdik salasyndaǵy qarym-qatynasqa berik negiz qalaıdy.
— Qazaqstan men Iran Kaspıı aımaǵynda belsendi yntymaqtastyqty órbitip jatyr. Osy oraıda eki eldiń teńizdegi qaýipsizdik pen ekologııalyq balansty saqtaýdaǵy róli qandaı?
— Kaspıı teńizi týraly konventsııa Kaspıı mańy elderi arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń negizi sanalady. Óńirdegi eki baýyrlas memleket retinde Kaspıı teńizin saqtaýda ózara is-qımyldy kúsheıtýimiz kerek. Onyń ekologııasyna, sý resýrstaryna erekshe mán berip, teńiz arqyly iske asatyn saýda-ekonomıkalyq qyzmettiń turaqtylyǵyna nazar aýdarý mańyzdy.
Eger ashyq jáne túsinikti formatta áreket etsek, Kaspıı teńizin saqtap qalamyz. Onyń shyǵys pen batysqa, soltústik pen ońtústikke baǵyttalǵan saýda-ekonomıkalyq dáliz retindegi mańyzy zor. Birlesken qadamdar teńizdiń tabıǵı ortasyn saqtaýǵa múmkindik beredi.
— Osyǵan baılanysty qazirgi kezde Kaspıı mańy elderi teńizdiń ekologııalyq balansyn saqtap otyr ma? Bul turǵyda ózgerister qajet pe?
— Biz ómir súrip jatqan álemdi saqtaý úshin teńiz salasynyń mamandary men sarapshylary biryńǵaı kózqaras jáne ortaq ǵylymı tásilmen jumys isteýi óte mańyzdy. Mundaı qadamdar iske assa, saıasatkerler men bıznes ókilderi jáne múddeli taraptar ǵylymǵa súıenip, osy óńirdiń ekologııasyna qamqorlyqpen qaraý baǵytynda tıisti sheshim qabyldaı alady.
Eger tabıǵatqa qatysty ǵylymı negizsiz sharalar qabyldasaq, klımattyń ózgerýin eskermeı áreket etsek, onda bolashaqta Kaspıı teńizi mańynda ornalasqan elderge eleýli zııan keltirýimiz múmkin.
— Prezıdent myrza, Qazaqstan azamattary Iranǵa saparlaýǵa úlken qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Sondyqtan týrızm men iskerlik baılanystardy yntalandyrý úshin vıza rásimderin jeńildetý jáne Qazaqstan men Iran arasyndaǵy tikeleı reıster sanyn kóbeıtý jospary bar ma?
— Árıne, siz aıtqan protsesti damytýǵa óte múddelimiz. Bizdiń elderimizdi myńjyldyqtar boıy qalyptasqan tereń mádenı baılanystar, ortaq dinı senim men tyǵyz ózara is-qımyl jaqyndatyp otyr. Osyny eskere otyryp, ıslam dinin ustanatyn jáne kórshiles elder arasyndaǵy ózara saparlar jeńil bolýy kerek. Bıznes ókilderi úshin vıza rásimderin 14 kúnge deıin jeńildettik. Biraq bul múmkindikterdi keńeıtý kerek, ıaǵnı ońtaılandyra túsý qajet dep sanaımyn. Bul rette áýe saparlaryna da, qurlyqtaǵy baǵyttarǵa da qatysty aıtyp otyrmyn. Qazaqstanǵa týrızm men saýdany damytý úshin keldik.
— Iran medıtsınany, bıotehnologııany jáne joǵary tehnologııalardy belsendi túrde damytyp keledi. Ekijaqty qarym-qatynastar men zertteýlerdiń negizin qandaı ǵylymı salalar qalyptastyrýy múmkin dep oılaısyz?
— Qazaqstanǵa saparymyzda áýe, qurlyq jáne teńiz joldaryn damytýdy egjeı-tegjeıli talqyladyq. Bul óz kezeginde ǵylymı jáne medıtsınalyq baılanystardy qosa alǵanda, basqa da salalardaǵy ózara is-qımyldy damytýdy aıtarlyqtaı jeńildetedi. Iran búginde medıtsınalyq qajettilikterin óz kúshimen qamtamasyz etip otyr. Osy oraıda bıotehnologııa, nanotehnologııa jáne medıtsınalyq tehnologııalar salasynda aıtarlyqtaı nátıjelerge qol jetkizdi.
Bul medıtsınalyq múmkindikterdi Qazaqstannyń áleýetimen biriktirýge bolady. Musylman jáne kórshiles elder retinde bilimmen, tájirıbemen almasyp, múmkindikterimizdi nyǵaıta alamyz. Ǵylym men medıtsına salasynda yntymaqtastyqty keńeıtýge múddelimiz.
— Ózgerip jatqan halyqaralyq ahýaldy eskere otyryp, óńirlik turaqtylyqty qamtamasyz etýdegi Qazaqstan men Irannyń rólin qalaı baǵalaısyz?
— Qazirgi álemdegi eń mańyzdy mindet — barsha adamzat úshin salaýatty, beıbit, ádil jáne qaýipsiz orta qurý. Eger ózimizge, kórshilerimizge, búkil óńir men tutas qurlyq úshin osyndaı negiz qura alamyz, sondaı-aq birlik pen kelisimdi saqtaı alamyz degen senimimizdi nyǵaıtsaq, bul bolashaq urpaqtarǵa jol ashady.
Qaqtyǵystyń ornyna bir-birimizge kómektesýimiz kerek, ıaǵnı ǵylym, densaýlyq saqtaý, ekonomıka, qorshaǵan ortany qorǵaý jáne beıbitshilikti qamtamasyz etý salalarynda yntymaqtastyqty nyǵaıtý mańyzdy. Ózara senim negizinde Qudaıdyń bizge bergen ýaqytyn beıbitshilikte, meıirimdilikte jáne yntymaqtastyqta ótkize alamyz.
— Prezıdent myrza, Qazaqstannyń turaqtylyq pen halyqaralyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdegi róli qandaı?
— Qazaqstan qarqyndy damý kezeńinde tur jáne Shyǵys pen Batys, Soltústik pen Ońtústik arasyndaǵy mańyzdy torapqa aınalyp otyr. Jyldam damý mádenı, ǵylymı, kórkem jáne áleýmettik-saıası ózara is-qımyldy kúsheıtýge múmkindik beredi.
Eger kólik baǵdarlaryn keńeıtip, ózara árekettesýdi tereńdetsek, Qazaqstan óńirdiń mádenı ortalyǵyna aınalýy múmkin. Bul óz kezeginde halyqtardyń kózqarasyn jaqyndatyp, beıbitshilikti nyǵaıtady jáne damýdy jedeldetedi.
Bizdiń kásipkerler, ınvestorlar, ǵalymdar jáne mádenıet qaıratkerleri baılanystardy áldeqaıda ońaı ornata alady. Qazaqstan, Iran jáne óńirdiń basqa da elderi ilgeri shyqqan ózge memleketterden esh kem emes dep bilemin. Sondyqtan bir-birimizge kómektese otyryp, zor jetistikterdiń nátıjesin kóremiz.
— ShYU, AÓSShK jáne IYU sııaqty qandaı halyqaralyq alańdarda elderimiz arasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtýdyń eń úlken áleýetin kórip otyrsyz?
— Ártúrli alańdarda qarym-qatynasty nyǵaıtýǵa bolady, ıaǵnı kelisimder bir-birin tolyqtyrady. Máselen, bir uıym ekonomıkany, basqasy — qaýipsizdikti, al úshinshisi saıasatty, áleýmettik jáne óńirlik máseleni keńinen qamtıdy.
Búginde bizdiń aldymyzda belgili bir problema bar, ol — qarjy jáne bank salasyndaǵy baılanystar. Kásipkerler emin-erkin jumys isteı alatyndaı etip, osy tetikterdi jeńildetýimiz kerek.
BRIKS aıasynda bank qurý máselesi pysyqtalyp jatyr. Bul bank múshe elderge ortaq valıýta júıesi aıasynda ekonomıkalyq operatsııalar júrgizýge múmkindik beredi.
Eýrazııalyq format tarıftik kedergilerdi alyp tastap, taýarlardyń erkin qozǵalysyn qamtamasyz etedi. Sonymen qatar, ıslamdyq yntymaqtastyq tetikteri de aıtarlyqtaı múmkindikter jasaıdy. Osy rette musylman elderiniń birligi nyǵaıyp, aýqymdy naryqqa jol ashylady.
Osy tetikterdiń barlyǵyn durys arnaǵa — damýǵa jáne yntymaqtastyqty keńeıtýge baǵyttaý mańyzdy.
— Sońǵy suraǵym: bizdiń Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev myrzany qanshalyqty jaqsy bilesiz? Onyń halyqaralyq máselelerdi sheshýdegi kúsh-jigeri men jumysyn qalaı baǵalaısyz?
— Biz Qasym-Jomart Kemelulymen jáne onyń jumys tájirıbesimen jaqsy tanyspyz. Parlament spıkeri, Syrtqy ister mınıstri sııaqty qyzmetterdi atqarǵanyn, al qazir Prezıdent laýazymynda ekenin eskere otyryp, óte mańyzdy ári aýqymdy isterdi sheshýge qaýqarly dep sanaımyn. Tájirıbesi, bilimi jáne motıvatsııasy arqyly tıimdi sheshimder jasap, ózara is-qımyldy damytýda jáne birlesken protsesterdi jeńildetýde mańyzdy ról atqara alady.
Ol Iranǵa birneshe ret saparmen bardy jáne óńirlik saıasatty, zańnamalyq jáne quqyqtyq negizdi jaqsy biledi. Meniń oıymsha, Qasym-Jomart Toqaevtyń Qazaqstan halqynyń Prezıdenti retindegi ustanymy el ishinde de, óńirde de óte qolaıly múmkindikter jasaýǵa yqpal etedi.