Qazaqstan energetıkalyq qaýipsizdikke qol jetkize ala ma
ASTANA. KAZINFORM – Prezıdenttiń ótken jylǵy Joldaýynda energetıkalyq qaýipsizdik máselesi kóp aıtyldy. Jańa ken oryndaryn barlaý, elektr energııasynyń úzdiksiz berilýi, halyqty gazben qamtýǵa qatysty birshama tapsyrma berilgenin bilemiz. Kazinform tilshisi tup-týra bir jylda qandaı nátıjege qol jetkizgenimizdi taldap, taqyrypty sarapshylar pikirimen sabaqtastyra tarqatyp kórdi.
Jańa jobalar energetıkalyq qaýipsizdiktiń kepili emes
Qazir energııa tapshylyǵy kúsheıip keledi. Qolda bar resýrsty tıimdi paıdalanbasaq, kásiporyn men kommýnaldyq sharýashylyq salasynda aıtarlyqtaı keleńsizdikke ushyrasýymyz múmkin. Sondyqtan Prezıdent Joldaýda negizgi ınfraqurylymdy energetıka baǵytynan bastaý keregin basa aıtqan edi.
Sodan beri Úkimet mıllıardtap qarjy bólip, ondaǵan ınvestıtsııalyq jobany júzege asyryp jatyr. Jumys istep turǵan stansalardy jańǵyrtý, energııa óndiretin jańa qondyrǵylar salý, tipti gıdro jáne jańartylatyn energııa kózderin damytýǵa nıetti.
Jalpy 2023-2024 jyldary 1,3 gıgavatt jańa elektr qýaty iske qosylǵany edi. Bıyl taǵy 621,5 megavatt engizý protsesi júrip jatyr, al keler jyly 2 648,5 megavatt josparlanǵan. Osy arqyly aldaǵy bes jylda keminde 14 gıgavatt energııa óndiretin jańa qýat kózderin iske qosý kózdelip otyr.
Osy oraıda basty suraq týyndaıdy: Qazaqstannyń energetıkalyq ınfraqurylymy mundaı júktemege daıyn ba? PACE Analytics kompanııasynyń dırektory Asqar Ismaılovtyń aıtýynsha, aýqymdy jobalarǵa baıyppen qaraý kerek, óıtkeni bılik jospary men shynaıy jaǵdaı eki túrli.
– Moıyndaý kerek, 14 GVt – kúrdeli meje. Olaı deıtinimiz, eldegi belgilengen elektr qýatynyń kólemi 24 gıgavatt shamasynda, demek, úsh ese ósim bolady degen sóz. Eger JEK, gaz generatsııasy men gıdroenergetıka jobalary kidirissiz qarjylandyrylsa jáne ýaqytyly aıaqtalsa, onda bul maqsatqa senýge negiz bar.
Alaıda basqa másele mańyzdy, ol – ınfraqurylym. Búginde eldegi elektr jelileri artyq júktememen jumys istep tur. Olardy jappaı jańǵyrtpasaq, jańa stantsııalar toqtap nemese bar múmkindigin tolyq paıdalana almaýy ǵajap emes. Elektr energııasyn tutyný kólemi jylyna 2-3 paıyz ósedi, 14 GVt suranysty tolyq jabatynyna daý joq. Deı turǵanmen, apatty jaǵdaıdaǵy jáne tozyǵy jetken jelilerdiń máselesi sheshilmese, nátıje shamaly, – deıdi sarapshy.
Atalǵan pikirmen kelispeý múmkin emes. Mysaly, elde elektr energııasyn óndiretin 55 uıym jumys isteıdi, onyń 19 stantsııasynyń tozý deńgeıi 65%-dan asady.
Sonymen qatar elektr energııasymen qamtamasyz etetin birden-bir qurylym – JEO-lardyń jaı-kúıi alańdatarlyq. JEO-lardyń ortasha tozýy 61%-dan túspeı tur. Qazir «qyzyl» aımaqta – 10, «sary» aımaqta – 17, «jasyl» aımaqta – 10 JEO bar.
Bıyl 10 energoblok, 63 qazandyq jáne 39 týrbına kúrdeli jóndeýden ótpek, alaıda sarapshylar jóndeý jumysy tozý deńgeıin 50%-ǵa azaıtatynyna kúmánmen qaraıdy.
– Qaýipti belgi desek artyq emes. 25-ten astam JEO is júzinde resýrsynyń sheginde jumys istep otyr. Kómir stansalarynyń iske qosylǵanyna shamamen 55 jyl bolǵan, keıbirinde qurylǵylardyń 80%-y tozǵan. Osynyń bári saladaǵy apattyń kóbeıýine, qys mezgilinde jylýdan aqaý shyǵýyna túrtki bolýda.
Onyń ústine ınstıtýtsıonaldyq ortada da sheshilmegen túıin bar. Naryq qýaty men tarıf saıasaty salaǵa ınvestorlardyń kelýin kesheýildetip otyr. Qysqasha aıtsaq, tarıf tómendegen saıyn modernızatsııa jumysy qıyndaı bermek, – deıdi Asqar Ismaılov.
Óndiristen tutyný kólemi kóp
Ótken jyly Joldaýdan keıin «Energetıkalyq jáne kommýnaldyq sektorlardy jańǵyrtý» ulttyq jobasy bekitildi. Joba aıasynda TKSh ınfraqurylymyn jóndeý úshin uzaqmerzimdi qarjylandyrý bastalǵan bolatyn. Úkimet 200-den astam ınfraqurylymdyq kompanııany tartý arqyly nysandardyń tozý deńgeıin 40%-ǵa, apat kórsetkishin 27%-ǵa deıin tómendetý mindetin qoıǵan. Sodan beri 86 myń shaqyrym ınjenerlik jelini jańǵyrtýǵa 6,8 trln teńge ınvestıtsııa tartylǵan edi:
· 1,6 myń shaqyrym – jylý jelileri;
· 77,6 myń shaqyrym elektr jelileri;
· 4,7 myń shaqyrym sý qubyry jelileri;
· 2,6 myń shaqyrym káriz jelileri kirgen.
Munyń barlyǵy aldaǵy keleńsizdiktiń aldyn alý isi emes, qazirgi olqylyqty sheshý amaly. Sebebi biz óndirgen elektr qýatynan kóp tutynamyz. ıAǵnı, elektr energııasyn óndirý kólemi – 113 mlrd kVt/saǵ, al tutyný kólemi – 115 mlrd kVt/saǵ.
Aradaǵy alshaqtyqty joıý úshin elektr qýatyn óndirýdiń jańa kózin izdeý mańyzǵa aınaldy. Qazir Ulttyq joba aıasynda elektr stantsııalaryn salý jáne jóndeýge 6,2 trln teńge ınvestıtsııa tartý josparlanǵan. Qarjy stantsııalardyń tozýyn 15%-ǵa azaıtyp, óndiris qýatyn qosymsha 7,3 GVt-qa arttyrmaq. Oǵan qosa Túrkistan oblysynda bý-gaz qondyrǵysy negizinde elektr stantsııasy salý josparlansa, Qyzylorda qalasynda JEO qurylysy bastalǵan.
Munaı-gaz: 15 mlrd dollar ınvestıtsııa salynady
Prezıdent Joldaýlarynda munaı-gaz hımııasy salasyn damytýǵa erekshe nazar aýdaryp keledi. Ásirese geologııalyq barlaý jumystaryn júrgizý, jańa ken oryndaryn ashýdy usynǵaly kóp boldy. Ótken jyldan bastap osy baǵytty ilgerileý baıqalady. Qazir 6 iri jobaǵa 15 mlrd AQSh dolllary kóleminde ınvestıtsııa salý josparlanǵan. Bastama sátti júzege assa, ónerkásip aýqymy kóbeıip, joǵary tehnologııalyq ónimder assortımenti keńeıýi yqtımal. Ekonomıkany dekarbonızatsııalaý úshin strategııalyq klaster qalyptastyrýǵa da jol ashylady.
Eskeretin jaıt, munaı-gaz salasyn ilgeriletý úshin jańa ken oryndary qajet, onsyz óndiris kólemin ulǵaıtý qıynnyń qıyny. Al qazirgi ken oryndaryndaǵy shıkizat kólemi jyldan-jylǵa tómendep keledi.
Osy maqsatta keıingi jyldary sheteldik ınvestorlarmen birlesip geologııalyq barlaý jumysyn júıeli júrgizilýde. Biraq ázirge naqty iske qosylǵan ken ornyn kórmedik. Sarapshy Asqar Ismaılovtyń aıtýynsha, barlaý jumysy men ken ornyn qoldanysqa berý protsesi 5-6 jylǵa sozylýy múmkin. Investorlardyń kóbi qazirgi ken oryndaryna qumar, ózge jerden izdeýge qulyqsyz.
– Qazaqstannyń dáleldengen munaı qory shamamen 30 mlrd barreldi quraıdy. Aǵymdaǵy óndiris kólemimen (táýligine 1,8-1,9 mln barrel) eseptesek, qor 40 jylǵa jetýi tıis. Alaıda qazirden óndiris ınfraqurylymy daǵdarys kezeńine tireldi: ken oryndary (Teńiz, Qashaǵan, Qarashyǵanaq) munaı qorynyń sońǵy deńgeıine jaqyndap, tehnıkalyq qıyndyqqa tap bolýda, – deıdi spıker.
Asqar Ismaılovtyń sózinshe, aldaǵy 10 jylda munaı óndirisi aıtarlyqtaı azaıady. Bul munaı sarqylady degen sóz emes, tek geologııalyq barlaý isine ınvestıtsııa az bólinip, munaı óndirisine jańa tehnologııalardyń engizilmeýi áser etedi.
«Úsh kıt»: Ken ornyna ınvestıtsııa salý tıimdi me?
Al munaı-gaz sarapshysy Abzal Narymbetov geologııalyq barlaý jumysynyń jetilmeýi saladaǵy «úsh kıt» – Teńiz, Qashaǵan, Qarashyǵanaq ken oryndarynyń munaı óndirý úlesin ulǵaıta beredi degendi aıtty.
– Búginde Teńiz, Qarashyǵanaq, Qashaǵan ken oryndary 70% ónim shyǵarady, qalǵan ken oryndaryndaǵy úles - nebary 30%. Qalǵan ken oryndaryndaǵy qor jyldan-jylǵa azaıyp keledi. Eger osy qarqynmen ketsek, joǵaryda ataǵan úsh ken ornynyń úlesi 80% bolýy múmkin. Bul jańa ken oryndarynyń ashylmaýynyń saldarynan týyndap otyr. Keıingi 10 jylda úlken ken oryndary paıdalanýǵa berilmegeni sózimizge dálel bola alady, – deıdi ol.
Osy oraıda sarapshy Asqar Ismaılov munaı qoryn esepteýdiń jańa ádistemesin engizý kerek dep sanaıdy.
– Halyqaralyq PRSM standartyn qoldanýdy udaıy keıinge qaldyrý eldiń naqty resýrstyq bazasyn shamalaýǵa múmkindik bermeı keledi. Meniń oıymsha, Prezıdenttiń PRSM-ge kóshý týraly tapsyrmasyn oryndaý ádeıi sozbaqtalyp ketti. Sebebi PRSM-ge kóshý keńestik standart arqyly paıda tabýǵa úırengen kompanııalardyń bıznes-úlgisin buzýy múmkin. Biraq júıeni engizýdi keıinge qaldyrý salanyń damýyn tejeıtin bolady. Bul - memlekettik mańyzy bar másele: PRSM standartyna kóshsek, Qazaqstan ınvestıtsııalyq tartymdylyq reıtınginde aıtarlyqtaı joǵarylaıdy, ınvestorlardyń senimi artady, – deıdi Asqar Ismaılov.
Sonymen qatar Abzal Narymbetov saladaǵy ınvestıtsııalyq ózgeriske geosaıası ahýal yqpal etip otyr degen oıda. Qazir munaı-gaz salasyndaǵy ınvestorlardyń kóbi Qytaı men Reseıden kelýde, buryn bul sanatta Batys elderiniń kompanııalary kóp-tin. Onyń ústine qazaqstandyq mekemeler de qyzyǵýshylyq tanyta bastaǵan. Munyń bári munaı óndirý men barlaý isiniń qaıta qalyptasýyna ıtermelep otyr.
– Salaǵa, bálkim, sońǵy 10 jylda kóp ınvestıtsııa, qarajat quıylmady. Qazir yntalandyrý baǵytyndaǵy jumystardyń nátıjesinde is qaıta jandanyp keledi. «Modeldik kelisimshart» júıesi de kóp kómegin tıgizdi. Sondyqtan sheteldik jáne jergililkti ınvestorlar qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Bir jaǵynan, qazaqstandyq kompanııalar úshin munaı-gaz salasy óte táýekeli mol baǵyt ekenin umytpaý kerek, qaıtarymy da ýaqyt enshisinde. Ken ornyn ıgerý, uńǵyma qazý, ınfraqurylym damytý 5-10 jylǵa sozylady, – deıdi spıker.
Ken oryndaryn ashý bastamasy tek munaıǵa qatysty emes, gaz salasynda da jańa jobalar jeterlik. Máselen, eki jyl buryn Anabaı, Shyǵys Óriktaý men Rojkov ken oryndary ónerkásiptik ıgerýge engizilgen bolatyn. Jańaózen qalasynda qýatty jylyna 900 mln m3 jańa GÓZ qurylysy bastaldy. 2026 men 2027 jyldary Batys Prorva, Qalamqas, Óriktaý ortalyq ken oryndaryn iske qosý josparlanǵan.
Sonymen qatar kelesi jyly Qashaǵan ken ornynda jylyna 1 mlrd tekshe metr gaz óńdeıtin zaýyt salynbaq. Oǵan qosa 2030 jyly ken ornynda 2,5 mlrd tekshe metr gaz óńdeý zaýytynyń qurylysy aıaqtalady. Eki jobany iske asyrý úshin Qatar ınvestorlary tartylǵan.
Alaıda memleket ınvestıtsııasynyń qaıtarymy da kúmándi kúıde. Abzal Narymbetov el qarjysynyń úsh ken ornyna baǵyttalýyn oń qadam sanamaıdy.
– Árıne, úsh iri ken orny munaı-gaz salasynda mańyzǵa ıe. Mysaly, «Teńizshevroıl» – kompanııasy salyq tóleýde kóshbasshy. Kóptegen adamdy jumyspen qamtyp otyr. Biraq el úshin paıdasy sol ǵana ma? Investıtsııanyń qaıtymy bolýy kerek, qarjy óz-ózin aqtaýy shart. Buryn salynǵan qarajat aqtalmaǵandyqtan, qazir memleket tek 2% paıda kórip otyr. Shyny kerek, jaqsy jańalyq emes. Sondyqtan munaı-gaz salasyna ketetin ınvestıtsııaǵa qoǵamdyq joba retinde qaramaý oryndy, kerisinshe, kommertsııalyq paıda ákelýin qadaǵalaý kerek, – dedi sarapshy.
Energetıka baǵyty tek óndiris úshin tıimdi emes, jumys oryndaryn ashýǵa múmkindik bermek. «Energetıkalyq jáne kommýnaldyq sektorlardy jańǵyrtý» ulttyq jobasy aıasynda 27 jańa óndiris orny salynyp, 3,5 myńǵa jýyq jumys ornyn ashý kózdelgen. Munaı-gaz hımııa salasynda 3500 turaqty jáne 16000 ýaqytsha jumys oryndaryn qurý jospary bar.