Qazaqstan eksporty aldaǵy jyly 83,3 mlrd dollarǵa jetedi – Ulttyq bank
Tólem balansynyń kórsetkishteri men boljamdar týraly Ulttyq bank tóraǵasynyń orynbasary Aqyljan Baımaǵambetovtiń tezısinen málim boldy, dep habarlaıdy QazAqparat.
Tólem balansynyń aǵymdaǵy shotynyń boljamdyq traektorııasy týraly
Osy boljamdyq raýndta bazalyq stsenarıı jaǵdaıynda biz munaı baǵasy qazirgiden 2023 jyly ortasha eseppen 1 barrel úshin 90 AQSh dollaryna deıin birtindep tómendeıdi dep otyrmyz. Mundaı boljamdy baǵa traektorııasy jaǵdaıynda bıylǵy tólem balansynyń aǵymdaǵy shoty oń aımaqqa aýysady, ıaǵnı, profıtsıt qalyptasady. Bul sońǵy 8 jyldaǵy alǵashqy profıtsıt bolady jáne oǵan qazaqstandyq eksporttyń negizin qurap otyrǵan shıkizattyq taýardyń joǵary baǵasy arqyly qol jetkiziledi. Tipti ımporttyń joǵary deńgeıin jáne shıkizat sektoryndaǵy tikeleı sheteldik ınvestorlarǵa kiris tólemderin eskergenniń ózinde, bazalyq stsenarıı jaǵdaıynda profıtsıt 7,0 mlrd AQSh dollaryn quraıdy.
2023 jyly da eksporttyń joǵary deńgeıi esebinen profıtsıt 7,5 mlrd AQSh dollaryna deıin ulǵaıady.
Munaı baǵasy dınamıkasynyń eksport kórsetkishterine áseri týraly
Biz 2022 jyly tólem balansy ádisnamasy boıynsha eksport 35,2%-ǵa, ıaǵnı, 81,6 mlrd AQSh dollaryna deıin aıtarlyqtaı artady dep kútip otyrmyz. Ósim munaı jáne munaı emes taýarlardy, onyń ishinde, qara jáne tústi metall, ýran, sondaı-aq, astyq daqyldaryn satýda ańǵarylatyn bolady. Bul rette, árıne, eksporttyń artýyndaǵy negizgi úles munaı esebinen bolatyny sózsiz. Jalpy alǵanda, búkil qazaqstandyq eksporttyń shamamen 60%-y munaıǵa tıesili.
Pandemııadan keıin álemdik ekonomıkalyq belsendiliktiń birtindep qalpyna kelýi jáne odan keıingi geosaıası daǵdarys shıkizat baǵasynyń joǵary bolýyna yqpal etti. Bul bıyl satý qunynyń kútiletin ósýine áser etedi.
2023 jyldaǵy eksportqa qatysty boljamdar týraly
Iá, 2023 jyly bazalyq stsenarııde eksport quny taǵy da joǵary bolady, onyń ósimi 83,3 mlrd AQSh dollary deńgeıinde kútilýde. Osy jylǵy joǵary bazanyń arqasynda jalpy ósimniń ózi aıtarlyqtaı bolmaıdy, bar bolǵany 2,2% ǵana. Bul kórsetkishke Energetıka mınıstrligi boljaǵan 2022 jyly óndiris kólemin 85,7 mln tonnadan 92,6 mln tonnaǵa deıin ulǵaıtý esebinen qol jetkiziledi jáne ol ótken jyldardaǵy joǵary shıkizat baǵalaryn birshama tómendetýge qaraı stsenarıılik túzetý arqyly nıvelırlenedi.
Munaı eksporty boıynsha qazirgi baǵalaýlar týraly
Qazaqstandyq munaı eksportynyń negizgi arnalary – KQK jáne Atyraý-Samara qubyr jelileri. KQK-nyń úlesine munaı eksportynyń aıtarlyqtaı kóp kólemi tıesili. Atap aıtar bolsaq, ol jalpy eksporttyń 80 paıyzyn quraıdy. Sondyqtan KQK-nyń toqtaý qaýpi qazaqstandyq tólem balansynyń jaǵdaıyna yqpal etpeı qoımaıdy.
Bazalyq stsenarııde munaı eksporty boıynsha baǵalaý qalyptastyrýda biz Energetıka mınıstrliginiń óndirý kólemi boıynsha boljamdaryna súıenemiz. Kútýlerge sáıkes, osy jyldyń sońynda óndirý kólemi ótken jyldyń deńgeıinde saqtalyp qalady jáne 85,7 mln tonnany quraıdy.
Shynynda da, birinshi jarty jyldyqta biz KQK jumysynda úzik-sozyq keıde ishinara, keıde tolyqtaı toqtap qalǵan jaǵdaılardy kórdik. Alaıda, Energetıka mınıstrliginiń málimetterine sáıkes, 2022 jyldyń birinshi jarty jyldyǵynda eksportqa shyǵarylǵan munaı shamaly ǵana 2,2%-ǵa, ıaǵnı, 33 mln tonnaǵa deıin azaıǵanymen, onyń naqty kólemi is júzinde ótken jyldyń deńgeıinde saqtaldy deýge bolady.
Bul faktordy eskere otyryp, MKK derekteri boıynsha, bıyl birinshi jarty jyldyqta munaı eksportynyń ósimi 84,7%-ǵa, ıaǵnı, 24,8 mlrd AQSh dollaryna deıin ósýi, eń aldymen, Brent markaly munaıǵa dıskontqa qaramastan, baǵa faktorymen túsindirildi.
Qazaqstandyq munaıdy eksporttaýdaǵy erekshelikter týraly
Eksportqa shyǵarylǵan munaıdyń 20 paıyzǵa jýyǵy úlken dıskontpen satyldy. Bul munaı negizinen Atyraý-Samara qubyr jelisi arqyly reseılik Urals markaly munaımen birge tasymaldanyp jatyra.
Thomson Reuters agenttiginiń málimetinshe, Urals markasynyń Brent markasyna ortasha dıskonty jyl basynan beri shamamen 1 barrel úshin 18 AQSh dollaryn qurady. Qazaqstandyq munaıdyń kóp bóligi buryn da aıtqanymyzdaı, CPC Blend markasymen KQK qubyr jelisi arqyly eksporttalyp otyr. Ol úshin ortasha dıskont osy jyly 1 barrel úshin 3 AQSh dollaryn qurady. Bul – Qazaqstan munaıdyń negizgi kólemin syrtqa mınımaldy dıskonpen satyp otyr degen sóz.
Osyny jáne boljamdy óndiris kólemin eskersek, bazalyq stsenarıı jaǵdaıynda 2022 jyly munaı eksportynyń 60,7%-ǵa, ıaǵnı, 50 mlrd AQSh dollaryna deıin ósýi bizdiń esep boıynsha shyndyqqa negizdelgen dep baǵalanady.
Eksportty ártaraptandyrý týraly
2022 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda jalpy resmı taýar eksporty ótken jyldyń osy kezeńimen salystyrǵanda 56,2 paıyzǵa artyp, 42,2 mıllıard dollarǵa deıin eki ese ósti. Bul ósimdi ár salaǵa bólip qarasaq, onyń ishinde ósimniń 52,3%-y shıkizat pen olardy alǵashqy óńdeý arqyly, al qalǵan 3,9%-y ǵana daıyn ónim arqyly qamtamasyz etildi.
Ekinshi jaǵynan, eksporttaǵy daıyn ónimniń úlesi 2014 jylǵy 5,1%-dan 2021 jyly 8,5%-ǵa deıin artyp keledi. Nomınaldy túrde atasaq, 4,1 mıllıard dollardan 5,1 mıllıard dollarǵa deıin ósti. Buǵan, sondaı-aq, teńge baǵamynyń erkin aınalymda bolýyna baılanysty baǵanyń básekege qabilettiliginiń ósýi yqpal etti. Alaıda, shıkizattyq emes eksporttyń ósý áleýeti áli tolyq iske asyrylǵan joq, sondyqtan kórsetkish áli de bolsa tómen deńgeıde qalyp otyr.
Eksportty ártaraptandyrý – bir kúndik jumys emes. Ol úzdiksiz júrgiziledi. Úkimet 2025 jylǵa qaraı taýarlar men qyzmetterdiń shıkizattyq emes eksportyn 41 mıllıard dollarǵa deıin ósirýge maqsat qoıdy, onyń 29,5 mıllıard dollary – taýarlar. Bul baǵyttaǵy jumysty jalǵastyryp, kúsheıte berý kerek.
Taýar ımportynyń dınamıkasy týraly
Importtyń aǵymdaǵy shotqa qysymy saqtalyp otyr. Aıta ketý kerek, osy jyldyń 1 jartyjyldyǵynyń qorytyndysy boıynsha, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda, tólem balansynyń ádistemesine saı taýar ımporty 15,9%-ǵa, ıaǵnı, 20,7 mlrd AQSh dollaryna deıin ósti. Jáne bul jahandyq jetkizý tizbeginiń buzylýyna qaramastan oryn alǵan jaǵdaı. Boljamdarǵa súıensek, 2022 jyldyń sońyna qaraı ósim 11,3%, ıaǵnı, 44,2 mlrd AQSh dollaryna deıin, al 2023 jyly 3,4%, 45,7 mlrd AQSh dollaryna deıin bolady.
Qazaqstandyq óndiris bolmaǵannan keıin halyqtyń jáne bıznestiń qajettiligi ósýi – ımport kóleminiń artýyna yqpal etedi jáne solaı bola beredi de. Sonymen qatar, oǵan memlekettik baǵdarlamalar men ekonomıkany qoldaý sharalaryna bólingen bıýdjettik shyǵystardyń asa úlken kólemi de áser etip otyr.
Qysqa merzimdi kezeńdegi ımport ósiminiń negizgi draıveri týraly
Boljamdyq kókjıekte ımporttyń eń úlken ósimi aralyq jáne ınvestıtsııalyq taýarlar boıynsha kútiledi. Bul taýarlardyń ımporty 2022 jyly 11,4%-ǵa ósip, 32,0 mlrd dollarǵa deıin jáne 2023 jyly 0,9%-ǵa ósip, 32,3 mlrd dollarǵa deıin jetedi dep boljanýda. Bul shıkizat qunynyń ósýimen, sondaı-aq memlekettik jáne jeke sektordaǵy ınvestıtsııalyq jobalar men baǵdarlamalardyń iske asyrylýymen baılanysty.
Mundaı jobalar men baǵdarlamalar, máselen, avtokólik naryǵynda júzege asyrylyp keledi. Jeńildetilgen avtonesıe, otandyq óndiris qýattylyǵyn keńeıtý jáne basqa da bastamalar avtokólik qurastyrýǵa arnalǵan iri toraptyq komponentterdiń ımportyn ustap turady. Osy jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda olardyń ımporty eki ese ósip, 1,0 mıllıard AQSh dollaryna jetkenin biz statıstıkalyq málimetterden kórip otyrmyz.
Bıylǵy 1 jartyjyldyqta aralyq jáne ınvestıtsııalyq taýarlar ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 17,8%-ǵa ósip, 15,0 mlrd AQSh dollaryna deıin jetti. Olar negizinen Reseı men Qytaıdan jetkizildi. Aıdy ótken jyldyń sáıkes aıymen salystyratyn bolsaq, ár aıda ósim bolyp otyrǵanyn baıqaımyz jáne buǵan geosaıası daǵdarys áser etken de joq. Reseıden keletin ımport boıynsha sál quldyraý sáýir aıynda ǵana tirkeldi. Alaıda, bolashaqta Reseı Federatsııasynan satyp alý kórsetkishi tómendegen jaǵdaıda da, suranystyń jańa naryqtarǵa qaıta baǵyttalýyna baılanysty aralyq jáne ınvestıtsııalyq taýarlar ımportynyń ósý úrdisi saqtalyp qala beredi.
Tutyný ımportynyń kólemi týraly
Shyn máninde, bizdiń kútýimizge saı tutynýshylyq ımport ta ósip keledi, biraq aralyq jáne ınvestıtsııalyq taýarlar ımportyna qaraǵanda birshama baıaý qarqynmen ósip keledi. Eger ótkenge kóz salsaq, tutynýshylyq ımport 2021 jyly 12,4 mıllıard AQSh dollaryna deıin jetti, bul 2014 jyldan bergi eń joǵary kórsetkish bolatyn. Osy jylǵa boljam boıynsha, ol sol deńgeıden asyp, 13,5 mlrd AQSh dollaryn quraıdy. 2022 jylǵa arnalǵan kútýler kóp baǵytty faktorlarǵa negizdelgen.
Geosaıası jaǵdaılardyń ımport kórsetkishine áseri týraly
Logıstıkalyq jetkizý tizbeginiń buzylýyna baılanysty usynystyń tómendeýi jáne Reseıdiń qant pen avtokólik sııaqty keıbir taýarlardy eksporttaýǵa tyıym salýy – tutynýshylyq ımporttyń qysqarýyna ákep soǵady. Jańa tranzıttik baǵyttarǵa qaıta baǵdarlaný, árıne, ýaqytty talap etedi jáne baǵaǵa da áser etedi. Al bul suranysty belgili bir deńgeıde tejeıdi. Máselen, Reseıdiń naýryzda qant eksportyna engizgen tyıymy – birinshi toqsanǵa qaraǵanda, ekinshi toqsanda qanttyń osy elden shyǵatyn ımporty 57,6 myń tonnaǵa deıin tómendep ketti. Qazaqstannyń ishki naryǵynda paıda bolǵan tapshylyq Úndistan arqyly, ıaǵnı, múldem jańa jetkizýshimen ishinara jabyldy. Ekinshi toqsanda Úndistan Qazaqstanǵa 17,7 myń tonna qant satty.
Ekinshi jaǵynan, qazaqstandyq óndiristiń bolmaýynyń saldarynan ishki qajettilikterdiń jyldan-jylǵa artýy tutyný taýarlary ımportynyń ósýine yqpal etedi. Tólemge qabiletti suranys halyqtyń jeke qarajatymen de, tutynýshylyq nesıe túrindegi qaryz qarajatymen de qamtamasyz etiletin bolady.
Osy faktorlardyń jıyntyǵy 2022 jyly tutynýshylyq ımporttyń boljamdy 8,6%-ǵa ósýin qamtamasyz etedi.
Áńgime tutynýshylyq ımportqa aýysqandyqtan, aıta keteıin, osy aıda biz tólem balansynyń qorytyndy kórsetkishterine «sur» avtomobıl ımporty boıynsha baǵalaýdy qosamyz. Sońǵy birneshe jylda resmı avtokólik ımporty 2016 jylǵy 417 mıllıon AQSh dollarynan 2021 jyly 1,3 mıllıard AQSh dollaryna deıin úsh ese ósti. Aıta ketetin jaıt, bul rette, bizdiń avtokólik naryǵymyz EAEO elderinen jáne eń aldymen, jeke tulǵalardyń avtokólikterdi Reseıden beıresmı ákelýine baılanysty qarqyndy túrde keńeıip keledi.
EAEO aıasynda kedendik bajdardyń jáne Ulttyq statıstıka bıýrosynyń jeke tulǵalarǵa salyq salý múmkindiginiń bolmaýyna baılanysty avtokólik ımportynyń bul sanaty resmı statıstıkaǵa engizilmedi. Ulttyq Bank bul «sur» kólik ımportyna ózindik baǵalaýyn júrgizdi. Jospar boıynsha, júrgizilgen esepteýlerge qatysty tolyq aqparat qazan aıynda jarııalanady.
Tutyný ımportynyń statıstıkasy men baǵalaýy týraly
Tólem balansynyń aǵymdaǵy shoty eldiń basqa eldermen aǵymdaǵy operatsııalary boıynsha belgili bir ýaqyt ishinde tapshylyq jaǵdaıynda qansha tóleýi nemese profıtsıt bolǵan jaǵdaıda qansha tabys tabýy kerektigin kórsetedi. Bul – taýarlar men qyzmetterdiń eksporty, ımport, eńbekaqy, ınvestıtsııalyq kiris, sondaı-aq halyqaralyq transfertter.
Aǵymdaǵy shot defıtsıti oryn alǵanda, ásirese, eger ol sheteldik ınvestıtsııanyń azaıýymen qatar júrse, eldiń makroekonomıkalyq kórsetkishteri qysymǵa ushyraıdy.
Buǵan deıin de atap ótkenimizdeı, Qazaqstandaǵy aǵymdaǵy shot sońǵy jeti jylda tapshylyq aımaǵynda boldy. Biraq 2022 jyldyń sońyna qaraı profıtsıttik aımaqqa kóshedi dep kútilýde. Qysqa merzimdi perspektıvada bul eldiń makroekonomıkalyq kórsetkishterine qysymdy birshama tómendetedi, degenmen qurylymdyq ózgerister jasamaıdy. Sebebi, profıtsıt tek munaı men metall qunynyń qymbattaýymen qamtamasyz etiledi, bunyń ózi eldiń jahandyq kúızelisterge ushyraý qaýpiniń joǵary ekenin ańǵartady.
Syrtqy ortanyń ózgerýine táýeldilikti tómendetý tek qana tólem balansynyń qurylymdyq problemalaryn, onyń ishinde, eksportty ártaraptandyrýdyń tómendigin, ımportqa joǵary táýeldilikti, ekonomıkanyń shıkizattyq sektorynda sheteldik ınvestıtsııalardyń shoǵyrlanýyn sheshý boıynsha jumystar júrgizý arqyly ǵana múmkin bolady.