Qazaqstan azamattyq belsendilik pen áıelder quqyǵy men múmkindigin keńeıtýdiń arqasynda demokratııany nyǵaıtýda - The Washington Times
Maqalanyń avtory - London saıası zertteýler ortalyǵynyń qyzmetkeri, AQSh-tyń Teńiz jaıaý áskeri korpýsynyń 20 jyldyq eńbek ótili bar ardageri, Tramptyń Ardagerler keńesiniń teń tóraǵasy Djessı Djeın Daff. Ol saılaýdaǵy áıelder men jastarǵa arnalǵan kvotalardy «barlyq demokratııalyq reformatorlar men belsendiler úshin monýmentaldyq seısmıkalyq serpindilik» dep baǵalady.
Prezıdent Tramptyń óz qyzmetine kirisken kezden bastap, ol búkil álem úkimetterine demokratııalyq reformalar, erkindik ıdealdaryn ilgeriletý, ádilettilik pen teńdik qajettiligi týraly aıtqan. Onyń prezıdenttik úgit naýqany bólikteriniń biri – úkimettiń shetelderdiń isterine aralasa otyryp jumsaǵan adamı jáne qarjy qorlarynyń úlken qoryna siltep, syrtqy saıası baǵdarǵa ızolıatsıonızm pozıtsııasy bolǵan.
«Ult qurý» – Býsh ýaqytyndaǵy mantra, mundaı aralasý sheteldegi demokratııanyń ilgeriletýdiń jalǵyz ádisi retinde qarastyrylǵan, qazirgi kezde ol artta qaldy.
Ol elder men olardyń kóshbasshylary ózderiniń memlekettik organdary men júıelerin demokratııalandyrý boıynsha sharalardy ózdiginen qabyldaıtyn júıeni qurǵan. Osyndaı áreketterdi yntalandyrý qabilettiligi ol úshin biregeı bolyp tabylady, jáne ol bul yntalandyrýdy qurýǵa talpynyp júr.
Qazaqstan – Ortalyq Azııadaǵy memleket, sońǵy jyldary ol kúrdeli demokratııalyq reformalar júrgizgen eldiń tamasha úlgisi bolyp otyr.
Prezıdent Tramp Qazaqstannyń burynǵy prezıdenti Nursultan Nazarbaevpen Aq úıde 2018 jyldyń qańtarynda kezdesken. Saıası protsesterde demokratııalyq reformalardy júzege asyrý nıetin tanytyp otyrǵan biregeı traektorııasyn esepke ala otyryp, Aq úı ákimshiliginiń Qazaqstanǵa degen qarym-qatynasy erekshe.
Bıylǵy jyldyń tamyz aıynda Qazaqstanda ótkiziletin saıası praımerız aldynda eldiń bılik partııasy «Nur Otan» ashyq jáne saıası básekelestikti yntalandyrý, saıası protseste azamattyq belsendilikti ilgeriletý, sondaı-aq eldegi áıelder men jastar úshin múmkindikterdi keńeıtýge arnalǵan birqatar biregeı demokratııalyq hattamany bekitken.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bul reformalardy Parlament oppozıtsııasy aldynda qorǵaǵan. Qazaqstan tarıhynda alǵash ret ashyq praımerız ótedi. Bul basqarýshy partııanyń kandıdattary men qoǵam ókilderiniń arasynda tıimdi ózara árekettestikti jeńildetýge kómektesedi. Bul úlgi sondaı-aq kandıdattardy sheteldik tulǵalar tarapynan qarjylandyrýǵa tyıym salý úshin qabyldanǵan naqty sharalardyń arqasynda kandıdattar arasyndaǵy básekelestikti yntalandyrady.
Sondaı-aq, kandıdattar arasynda barlyq azamattarǵa kórsetiletin mindetti kópshilik jaryssózder júrgiziledi. Bul olarǵa daýys berý kezinde dáıekti sheshim qabyldaýǵa múmkindik beredi. Pikirtalas sondaı-aq «Nur Otan» partııasynyń Qazaqstanda quryp, engizip júrgen júıeniń demokratııalyq sıpatyn qoldaýǵa kómektesedi.
Partııanyń bastapqy irikteý protsesi úshin iske qosqan kvotalar júıesi – Qazaqstannyń bastan keship otyrǵan demokratııalyq reformalar men damý kólemin tanytyp otyr. Bastapqy protseste kandıdattardyń kem degende 30 paıyzy áıel, sondaı-aq 20 paıyzy – jastar bolýy tıis. Bul eki kvotany qalyptastyrýdy yntalandyrýdyń qos sıpaty bar.
Birinshiden, áıeldik kvota – áıelderdiń quqyqtary men múmkindikteriniń keńeıý, olardyń saıası jáne azamattyq protseske qatysýyna septigin tıgizedi. Jastarǵa keler bolsaq, bul olardy saılaý jáne demokratııalyq protseske aralasýǵa ıtermeleıdi. Praımerız jas urpaqqa basqarýshy partııanyń jetekshilik qyzmetterine saılanýǵa jáne úkimettik sheshimderge qatysýǵa múmkindigi bar kandıdattardy tańdaýǵa jol ashady.
«Nur Otan» partııasynyń bastamasymen qurylǵan bul reformalar Qazaqstanda qalyptastyrylyp otyrǵan jańa saıası mádenıettiń bir bóligi bolyp tabylady. Bul – el múddesin qorǵap otyrǵan básekelestikke túsken saıası fılosofııa men kózqarastardy tanytatyn partııa. Bul damytylyp otyrǵan demokratııalyq mádenıet kelissózder men pikirler múmkindigin, jáne kópshiliktegi azamattyq belsendilikke járdemdesýdi tanytyp otyr.
Kvotalardyń osyndaı tájirıbesi Batys Eýropanyń Belgııa, Frantsııa jáne Germanııa sııaqty damyǵan elderinde bar bolǵanymen, bul Qazaqstan sekildi damý jolyndaǵy ortalyq-azııalyq el úshin teńdesi joq faktor bolyp tabylady. Bul – demokratııalyq reformashylar men belsendiler úshin kúrdeli ári seısmıkalyq ilgerileý.
Amerıka azamatshasy retinde, basqa halyqtardyń da odaqtastarymyz sııaqty bizdiń baǵaly demokratııalyq modelimiz ben saılaý protsesine elikteýge tyrysyp otyrǵanyn kórý meni jaqsy sezimde qaldyrady.
Saıası júıesinde uzaqmerzimdi ári tıimdi demokratııalyq reformalardy ilgeriletý bastamasyn ózine júktegen Qazaqstan sııaqty elderdiń bolashaǵy zor bolyp kórinedi. Bizge osyndaı kúsh salýǵa nazar aýdartyp, ol qajet jerde moıyndalýyna nazar aýdartý jaýapkershiligi júktelgen. Atap aıtqanda, Qazaqstan men «Nur Otan» partııasy úlken qurmetke laıyqty.
Djessı Djeın Daff,
AQSh teńizdegi jaıaý ásker korpýsynyń 20 jyldyq eńbek ótili bar ardageri, Londondaǵy saıası zertteýler ortalyǵynyń qyzmetkeri jáne Tramp Ardagerler keńesiniń teń tóraǵasy.
