«Qazaqqa qaýipti as kóbeıdi» - baspasózge sholý
***
Oblystaǵy salalyq basshylardy tyńdasańyz, alys aýdandarda jas mamandar, ásirese, joǵary bilimdi dárigerler jetispeıdi, deıdi. Tipti, jas mamandar qalada qalǵysy keledi, aýyldyq jerlerge barmaıdy, dep zar ıleıdi. Al, «Dıplommen - aýylǵa!» baǵdarlamasymen aýdanǵa barǵan jas dárigerge jergilikti sheneýnikter tarapynan qoldaý kórsetile me? Muny Aqtóbeden medıtsına akademııasyn bitirisimen ózi týyp-ósken Inder aýdanyna kelgen jas dáriger Nurbek Dúısembaevtyń qorǵansyzdyń kúnin kórip júrgenin bilgennen keıin aıtyp otyrmyz. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanynda jazyp otyr.
Basylymnyń atap ótýinshe, Nurbek Dúısembaev bir qushaq tıisti oryndarǵa joldaǵan aryzdarynyń kóshirmelerin qushaqtap, gazet redaktsııasyna arnaıy kelgen.
Jas maman «Dıplommen - aýylǵa» baǵdarlamasy arqyly Aqtóbe oblysynyń Inder aýdanyndaǵy aýrýhanaǵa dáriger bolyp jumysqa ornalasady. Sosyn baǵdarlamada kórsetilgendeı jer telimin alyp, úı salady. Alaıda kórshisi N.Dúısembaevqa berilgen jer teliminiń janynda ósip turǵan jas taldardy jeleý etip, Inder aýdanynyń ákimine, Jer resýrstaryn basqarý agenttiginiń Atyraý oblysy boıynsha aýmaqtyq jer ınspektsııasyna aryz túsiredi. Shaǵymda «N.Dúısembaevqa turǵyn úı qurylysyn júrgizý úshin jer telimin bólý týraly» sheshimniń kúshin joıýdy suraıdy.
N.Dúısembaevtyń kórshisiniń aýdan ákimine bergen aryzy Inderbor kentiniń ákimi B.Nurǵalı tóraǵalyq etken komıssııa otyrysynda qaralypty. Komıssııa músheleri jer telimin berýde eshqandaı zańsyzdyq joq, degen uıǵarym jasaıdy. Daýdyń basy N.Dúısembaevqa berilgen jer telimi janynda jasyl jelek qorǵanys aýmaǵynyń bolýynan týyndaǵan. Ózine berilgen jer telimi jasyl jelek qorǵanys aýmaǵyna kire me, joq pa, onyń tıisti qujattary bar ma? Jas maman osy saýaldarǵa jaýap alý úshin birneshe mekemege hat joldaǵan. Soǵan oraı berilgen birneshe jaýap-hatqa nazar aýdarsaq, máselen, Inder aýdandyq jer kadastry bóliminiń basshysy B.Nııazov 2013 jyldyń 13 naýryzynda bergen anyqtamasynda «Inderbor kentindegi Sh.Ýálıhanov kóshesi boıynda, qazirgi Óner mektebine qarsy ornalasqan saıabaqtyń naqty qujattary rásimdelmgenin málimdeıdi» delingen. Bul anyqtamada «rásimdelmgenin» degen sózde qate bar. «M» árpi artyq bolyp tur, ne odan keıingi «e» árpi salynbaı qalǵan. Sol sebepti, bul anyqtamanyń qandaı maǵyna beretindigi túsiniksiz bolyp tur, dep jazady basylym.
Dál osy kúni Inder aýdandyq qurylys, sáýlet jáne qala qurylysy bóliminiń basshysy B.Imanǵazıev «Inderbor kenti, Tólenbaev kóshesi №17 oryn bas jospar boıynsha jekemenshik turǵyn úı qurylysyn salý úshin belgilengen. Oǵan irgeles ornalasqan jer telimi bas josparda jasyl jelek bolyp belgilengen. Alaıda, kúni búginge deıin atalǵan jer teliminiń naqty qujattary jasaqtalmaǵan, esh jerde tirkeýde joq» dep anyqtama beripti. Al joǵarydaǵy eki anyqtamadan eki kún buryn joldanǵan Inderbor kentiniń ákimi B.Nurǵalıdyń hatynda: «Inderbor kenti ákiminiń apparaty kent ákiminiń sheshimimen 2 jyl merzimge ýaqytsha óteýli jer paıdalaný quqyǵymen Sizge berilgen jer telimi zańǵa qaıshy kelýine baılanysty, kúshi joıylǵan... Osyǵan baılanysty, aıtylyp otyrǵan jasyl jelek aýmaǵy kúni búginge deıin memlekettik quqyq berý aktisi (gos.akt) berilmeı naqty eshbir mekemeniń teńgerimine alynbaǵandyqtan aýdandyq Ádilet basqarmasynda naqty tirkelmegenin qaperińizge beredi» depti.
«Ultaraqtaı jer telimin alamyn dep, sheneýnikterdiń qaqpaqylyna ushyraǵan jas maman qazir qorǵansyzdyń kúnin kórip júr. Óıtkeni, onyń qoldaýshysy da, qorǵaýshysy da joq. Sheneýnikterdiń shalaǵaı sheshiminen shyqqan shataqpen ábden ábigerge túsken Nurbek Dúısembaevtyń janaıqaıyna qulaq asatyn bireý tabylar ma eken? Jan-jaǵynan tyrnaǵyn batyrǵysy keletinder oǵan 0,0375 ga jer telimin nege qımaı otyr? Álde, bul saıabaqtyń irgesindegi dál osy jer telimin taqymyna basyp qalýdy kózdegen pysyqaılardyń qıturqy isi me?» - dep saýal tastaıdy avtor.
Maqala «Shalaǵaı sheshimnen shyqqan shataq dıplommen aýdanǵa kelgen jas dárigerdiń salyn sýǵa ketirdi» degen taqyryppen berilgen.
Pavlodar oblysy Sharbaqty aýdany Arbıgen aýylynyń halqy toqyraý jyldary qurylysy aıaqtalmaı qalǵan mádenıet úıin apa-atalar, aǵaıyn-týys, kórshi-qolań, bala-shaǵa bolyp osy kúnge deıin saqtap keldi. Bireýler buzyp alyp ketpesin dep aýyldyń úlken-kishisi bar kúni-túni kádimgideı kúzetti. Sóıtip júrgende, «Aýyl jyldary baǵdarlamasy» da ótti. Oblystyq «Aq bulaq» baǵdarlamasy tipti Arbıgen aýyly jaqqa burylǵan da joq. Bul jaıynda biz de gazetimizde birneshe ret jazyp, sol kezdegi ákimderge qulaqqaǵys etken bolatynbyz, dep jazady «Egemen Qazaqstan» «23 jyldan soń!.. Aýylda mádenıet úıi ashyldy» atty maqalasynda.
Gazettiń jazýynsha, byltyr aýyl aqsaqaly, ardager ustaz Qorǵan Ashataıuly oblys ákimi Erlan Arynǵa mádenıet úıiniń jaı-kúıin aıtyp, ótinishin jetkizdi. Atamyz kezinde Dinmuhamed Qonaevqa da aýyl halqy atynan ótinish jazyp, Arbıgenge qazaq mektebin saldyrǵan edi. Oblysqa da, aýdanǵa da talaı ákim keldi, ketti. Qorǵan aqsaqal olardyń bárine de aryz-ótinish jazýdan jalyqpady. Ózge ákimder júre tyńdaǵan aýyldyń ótinishi bul joly jerde qalmady. E.Aryn aıtqan ýádesinde turdy. Oblystyq bıýdjetten qarjy bólindi. Qurylysy aıaqtalmaı, aýyl ortasynda bos turǵan mádenıet úıiniń jóndeý jumystaryn oblys ortalyǵyndaǵy «Azia LTD - Pavlodar» seriktestigi júrgizdi. Al qazir aýylda aýyldyqtar ózderi bir kirpishin de buzdyrmaı saqtap qalǵan ásem záýlim ǵımarat paıda boldy. Mádenıet úıinde kitaphana, medıtsınalyq bólimshe ornalasty.
***
Búginde as tóńireginde áńgime kóbeıdi. Toı túgili qazir qara jamylǵan úılerde de kóńil aıta kelgenderge as ta tók dastarqan jaıylatyn boldy. Neshe túrli taǵam arasynan sońǵy kezderi chıpsy, popkorn, keptirilgen aşy kartop sekildi taǵamdardy da kóretin boldyq. Bul týraly «Aıqyn» gazeti «Qazaqqa qaýipti as kóbeıdi» degen maqalasynda jazady.
Basylymnyń málimetinshe, Kúni keshe negizgi taǵam retinde nandy ǵana paıdalanatyn otbasylarynyń dastarqanyna sheteldik taǵam túrleri de jetti. Buryndary kókóniske áýes jurt qazir ony syrttan keletin syry belgisiz taǵamdarmen almastyrdy. Kókónis pen jemis-jıdekte vıtamın, mıneraldy zat kóp. Adamnyń aǵzasyna asa qajetti osy zattardyń jetispeýi qazaq áıelderiniń 50 paıyzynan astamyn quraıdy eken. Bul bolashaq urpaqtyń ósip-jetilýine, oılaý qabiletiniń jaqsarýyna keri áser etetin kórinedi. Demek, biz urpaq qamyn búldirshin kezinen oılaýǵa tıistimiz.
Gazet chıpsy jáne kartop kespesi, býrger men hot-dog, shujyq jáne tez daıyndalatyn kespe, maıonez jáne ketchýp, shokolad pen konfet, gátti gazdy sý men shyryndar, popkorn, ishimdik, kalorııasy az jáne maıly taǵamdar sııaqty taǵam túrlerine jeke-jeke toqtalyp, olardyń aldam densaýlyǵyna qanshalyqty zııandy ekenin egjeı-tegjeı jazady.
Máselen, maıǵa qýyrylǵan qurǵaq nan nemese kartop kespeleri densaýlyq úshin eń qaýipti taǵam qataryna jatady. Aıtalyq, eki taǵam da óte tuzdylyǵymen asqazan men búırekke zaqym keltirse, al maıdyń zııanyn aıtyp jetkizý múmkin emes. Bul sonymen qatar artyq salmaq jınaýǵa da sebepshi bolady. Bir qaraǵanda qurǵaq, jeńil sekildi kórinetin astan azap shekkender jyl saıyn kóbeıip keledi. Ásirese, balalar úshin chıpsy men qýyrylǵan kartoptyń zııany qısapsyz. Mamandardyń aıtýynsha, onyń quramynda túrli qospa bar. Sondyqtan ol esirtki sekildi adamdy ózine tartyp turady. Ekinshiden, júıkege áser etetin jaǵdaılar da ushyrasatyn kórinedi.
Al shujyq týraly mynadaı derekter keltirilgen. Qazirgi kezde maıǵa qýyrylǵan et kóp paıdalanylady. Tipti nanǵa oratylǵan shujyqtar quramynda ne bary belgisiz. Biraq shoshqanyń maıy mindetti túrde qosylady. Ózge elderde shujyq pen sosıskıdi daıyndaý barysynda shoshqa terisiniń úgindisin de etke qosady eken. Odan soń bizdiń sózdik qorymyzǵa osy ǵasyrda ǵana qosylǵan, tilimiz kúrmelenetin qospalarmen baıytylyp, tamaqtandyrý oryndaryna jóneltiledi. Qalbyr túrindegi taǵamdar da adam densaýlyǵyna qaýipti. Oǵan da túrli qyshqyl men tuz qosylady.
Álem jurty qaterli isik dertinen keler apatqa alańdap otyr. Sebebi jyl saıyn jer betinde 1,5 mıllıon áıel sút bezi obyry dertine shaldyqsa, 460 myń áıel osy dertten kóz jumady eken. Bul týraly «Aıqyn» gazetinde jazylǵan.
Basylymnyń habarlaýynsha, bul Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń deregi. Al bizdiń elde jylyna 4 myńǵa jýyq áıelge sút bezi obyryna shaldyqty degen dıagnoz qoıylady. Jyl saıyn bir myńǵa jýyq áıel dál osy dıagnozdyń asqynǵan túrinen baqılyq bolady.
Áıel zatyna tóngen osy qasirettiń bultyn seıiltýdiń bir joly merziminde dárigerlik tekserýden ótý deıdi dárigerler. Osy oraıda elimizde Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń sút bezi obyry týraly halyqty aqparattandyrý deńgeıin arttyrý aılyǵy sheńberinde «Áıelder densaýlyǵyn qorǵaý» uranymen onkúndik bastaldy. Atalǵan shara arqyly sút bezi obyryna qatysty máselege qoǵam nazaryn aýdaryp, qaterli isik aýrýlaryn erte kezeńnen anyqtap, emdeý jóninde halyqty qulaǵdar etý kózdelip otyr. «Sebebi obyrdy erte kezeńde anyqtaý arqyly naýqastyń ómirin uzartýǵa bolady. Eger sút bezi obyry aýrýy 1-2 satysynda anyqtalsa, áıeldiń bes jyldyq ómir súrý múmkindigi 90-100 paıyzǵa jetedi, al obyry 3-4 satysynda anyqtalǵan naýqastardyń barlyǵy derlik bir jylǵa jetpeı kóz jumady. Sol sebepti jyl saıyn qazan aıynda dástúrli túrde qaterli dertten saqtaný sharalary ótkiziledi. Bul rette skrınıngtik zertteýlerdiń mańyzy zor. Máselen, ústimizdegi jyldyń 9 aıynda qaterli isik aýrýlaryn anyqtaý maqsatynda 317 myńnan astam áıel tekserilip, 34 myńdaı patologııa, onyń ishinde 348 áıelden obyr derti anyqtaldy» deıdi Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń Medıtsınalyq kómekti uıymdastyrý departamentiniń dırektory Ajar Tóleǵalıeva.
Al qaterli isik aldyndaǵy dert jáne jatyr moıny obyryn anyqtaý úshin tekserýden 340 myńdaı adam ótkizilip, 16 myńdaı aýrý túrleri, onyń ishinde 112 obyr belgili bolypty. Qaterli aýrýǵa shaldyqqan naýqastar arasynda jastardyń kóptep kezdesýi dárigerlerdi alańdatyp otyr. Aıtalyq, tekserýden ótken 30 jastaǵy áıelder ishinde 3500-ge tarta qaterli isik aldyndaǵy jaǵdaı jáne 3 obyr derti, 35 jastaǵylar arasynda 2800 patologııa jáne 20 obyr derti, 40 jastaǵy áıelderdiń ishinde 21 jatyr moıny obyry anyqtaldy.
Maqala «Áıelge tóngen qasiret» degen taqyryppen berilip otyr.
