Qazaq zııaly qaýymynyń Gerold Belger jaıly tolǵanystary...

ASTANA. QazAqparat - «Egemen Qazaqstan» gazetine qazaq zııaly qaýymynyń belgili qalamger Gerold Belger jaıly tolǵanystary jaryq kórdi.

Qosh bol, Gerold!

Batys bette - óńkeı teńkıgen-teńkıgen tasbaqa jon tarǵyl tas­tar. Shyǵys bette - quldyrama quz. Shyń jıeginde symsha tar­tylǵan taý jolymen ázer jyljyp kelemiz. Kenet osharyla toqtadyq. Aldyńǵy kólikten túsken ekeý entelep ernekke qaraı bettedi. Ne boldy eken? Jalma-jan solaı qaraı umtyldym. Jete bere, kilt kidirdim. Aqar-shaqar shyńdardyń arasynda appaq quz bóline shyǵypty. Aınaladaǵy asqar shyńdardyń bárinen qol úzip, qaq ortada jalǵyz ózi aıbattana mańqıyp tur. Sony kórsetýge toqtapty. Taldyrmash jas jigit qolyn sermelep, áldeneni aıtyp baǵady. Qasyndaǵy jasamys jampoz aýzyn ashyp, ańtaryla tyńdap qalǵan. Qolyndaǵy taıaǵyna kúshe­ne salmaq salyp, oqtyn-oqtyn taýlarǵa qarap, basyn shaıqap qoıa­dy. Álgi jerge bárimiz de aıal­­dap, tańǵajaıyp tabıǵatty tama­shaladyq.

Sol sýret kókiregimde áli kún­­ge saqtalyp qalypty. Bul 1992 jyldyń jazy edi. Bir top ǵalymdar, jazýshylar, sáý­let­shiler, sýretshiler Mańǵystaýǵa bardyq. Sol uzaq saparda Gerold Belgerdiń qasynda qoldy-aıaqqa turmaı zyr júgirip úlken ulym Áýlet júrdi. Dosymnyń kórer kózge jasaryp, ulymnyń kózapara eseıgenin sonda baıqadym.

Gerold kúni-túni úıden shyq­paıtyn edi. Qumalaq salyp, kitap ashqandaı, aınalasyn qazaqsha, oryssha sózdikterge toltyryp, qaı sózdiń qaı sózben jarasyp, qaı sózben talasyp qalatynyn oılap, basy qatatyn. Aýdarmashynyń ózinen basqa járdemshisi joq aýyr eńbegi keshe de solaı edi. Búgin de solaı. «Bir silkinip qaıt­sańyzshy!» - dep, álgi saparǵa ázer kóndirip edim.

Onysyna keıin ókingen joq. Kezdesken saıyn sol sapardy sa­ǵyna eske alyp otyratyn. Áýlet­jan dúnıeden ótken kezde joldaǵan jedelhatynda da sol bir kúnderi jete bilip, jete tabysqan bala dosyn ajalǵa qımaı, ah ura óksigen edi. Endi, mine, orny tolmas aýyr qazasyna meni de tunshyǵa býlyqtyryp, ómirden ózi de ótip barady.

Ekeýmizdiń qalaı tanysyp, qalaı tabysqanymyz anyq esimde joq. «Juldyzǵa» qazaqtan óte saırap turǵan bir nemis kelipti degen habar bárimizdi dúr silkintti. Bardyq. Kórdik. Qaıran qaldyq. Maıly qasyqtaı aralasyp ket­kenimizdi de sezbeı qaldyq. Ol kezde bireý birdeńe bitirse, bárimiz qýanatynbyz. Ábdijámil sııasy keppegen «Kúı» degen hıkaıamdy erinbeı-jalyqpaı gosplanda otyrǵan Іlııas Omarovqa aparypty. Ol unatqan. Asqar men Zeınolla Geroldqa kórsetipti. Ol jasap jatqan jumysyn kidir­tip, orysshaǵa aýdarypty. Sóıtip júrgende, Máskeýden Lev Annınskıı keledi. Qazaq proza­synyń sońǵy týyndylaryn kóredi. Sonyń arasynda «Kúı» de júredi. Aqyry «Drýjba narodov» jýrnalyna shyǵady. Dúńk-dúńk habaryn estip jatsam da, basy-qasynda júr­gen joqpyn. Ol kezde meni áskerge shaqyrtqan. Odan 1970 jyly bosadym.

«Kúı» nemisterge de unapty. Keńes jazýshylarynyń tańdamaly týyndylary jeke kitap bolyp shyqqan. Soǵan kirgen. Sol-aq eken, hattar jaýdy. «Taǵy neńiz bar?» - deıdi. Qysylǵannan, áskerge ketpeı turǵanda jarııalanǵan «Han­shadarııa hıkaıasyn» qushaqtap, qalanyń shet jaǵynda turatyn Gerold Belgerge baraıyn. Ol jaımashýaq jaıdary qarsy aldy. «Bunyńdy oqyǵanmyn. Ásem dúnıe ǵoı!» - dedi. Eki ezýim qula­ǵyma jetkenshe qýanyp, úıge qaıttym. Kóp uzamaı, Vologdadan hat keldi. «Drýjba narodov» jýr­nalyndaǵylar unatyp, sol kezde aty áıgilene bastaǵan Vasılıı Belovtan ádebı aýdarmasyn jasaýdy ótinipti. Ol Belgerdiń aýdarmasyn oqyp shyǵyp, ekeýmiz birge aýdaraıyq dep usynys jasapty. Buǵan Gera da, men de qýana kelistik.

Sodan maǵan shetel oqyr­mandaryna jol Bel­ger ta­baldyryǵynan basta­latyndaı kórindi. Talaı ret ne­mis, venger, cheh, polıak, bolgar baspagerleri qolqa salǵanda: «Bárin de Bel­ger sheshedi. Soǵan jolyǵyp kórińizder», - dedim. Keıin olar meniń ne jazyp, ne qoıyp jat­qanymdy Geradan surap, bilip otyrypty.

Sóıtip, ádebıet tabaldy­ry­ǵynan qatar attap, qulyn-taıdaı tebisip, birge ósken aıaýly dosymnan naǵyz qalamgerlik qaıratyna mingen shabytty sha­ǵynda aıyrylyp qalý maǵan da ońaı tıip otyrǵan joq. «Birge týmaq bolsa da, birge júrmek joq ekenin» sezingeli de talaı ýaqyt boldy. Kúnde-kúnde qoltyqtasyp birge júrmesek te, ekeýmiz bir-birimizben aralaspaı, eki qalada tursaq ta, onyń sezimtal júreginiń ne oılap, ne túısingenin ishteı ańǵaryp otyratynmyn.

Gerold Belgerdeı iri talant, irgeli sýretker qaıda da, qaı zamanda da eshkimniń qoltyǵyna syımaıdy ǵoı. Daralanbaı, saralanbaı tura almaıdy. Bala jasynan bir ǵana ózin emes, týǵan halqyn oılap ósken qamyryqty sýretker erte me, kesh pe buıdasyn úzip shyǵyp, ómir keńistiginde, óner jazırasynda óz súrleýin salyp, óz soqpaǵyn ombylaıdy. Basynan keshkenderimen, ómirden túıgenderimen bólisedi.

Qazaq ádebıetindegi Belger soqpaǵy da ýaqyt óte kele, kúni-túni júrisi toqtamaıtyn naǵyz kúre jolǵa aınalǵanyn kórip otyrmyz. Halyqtar, qoǵamdar, mádenıetter arasyndaǵy jyldan-jylǵa jıileı túsken únqatysýlarǵa úzbeı atsalysyp kele jatqan, qaısarlana alǵa umtylyp, qaırattana oı tol­ǵaǵan aıtýly azamattyń, kemel tul­ǵanyń asqaq daýysy barǵan saıyn sańqyldaı túseri anyq.

Endeshe, ol ólmeıdi. Ózi bolmasa, sózi máńgi óshpes ómirmen birge jasaı bermek-ti.

Qosh bol, Gerold!

Ábish KEKІLBAIULY.

El qadirlegen Geraǵa

Kórnekti jazýshy, aýdarmashy, qoǵam qaıratkeri, jerlesimiz Gerold Belger ómirden ozdy degen sýyq habar barsha sol­tús­­tikqazaqstandyqtardyń kó­ńil­de­rine qaıaý salyp, qaıǵy-muńǵa batyrdy.

Gerold Belger byltyr 80 jasqa tolǵanda quttyqtaǵanymda biraz jaılardy ortaǵa salǵan edi. Áńgime barysynda áli baspa betin kór­megen eńbekteri bar ekenin tilge tıek etti. Alaı­da, sum taǵdyr jer­lesimizdiń osy oılaryn iske asy­rýǵa múmkindik bermedi...

Búkil el qadirlep, Geraǵa dep ketken jazýshy aǵamyzdyń bala­lyq, jastyq shaǵy ózi shyǵar­malarynda san márte jazǵandaı, erke Esildiń jaǵasynda ornalasqan burynǵy Lenın, qazirgi Ybyraev aýylynda ótti. Bul óńirdi óz zamanynda ataq­ty Shal aqyn, aspandaǵy aqqýǵa únin qosqan Úkili Ybyraı syndy sańlaqtar án men jyrǵa bólegen. Múmkin, bala Belgerdiń qalamgerlik joldy tańdaýyna olardyń da áseri bolǵan shyǵar.

Ol 1994 jyly Qazaqstan Respýb­lıkasy Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılandy. Gerold Karlovıch sol kezde de, keıin de elimizdiń qoǵamdyq ómirine belsene aralasty. Eńbekqorlyǵy men qarapaıymdylyǵynan tanbaǵan jazýshy ómiriniń sońǵy kúnderine deıin qolynan qalamyn tastamady. Onyń árbir shyǵarmasyn jurtshylyq qyzyǵa oqıtyn. «Aýyl shetindegi úı», «Daladaǵy shaǵalalar», «Tas ótkel», «Gete men Abaı» sekil­di kóptegen kitaptary oqyrmandar men ádebı ortadan óz baǵasyn alǵany biz úshin zor súıinish.

Gerold Karlovıch syı-qur­metten de kende bolǵan joq. Pre­zıdenttiń Beıbitshilik pen rýhanı kelisim syılyǵynyń laýreaty, «Parasat», ІІ dárejeli «Dostyq» ordenderiniń ıegeri, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri atandy, kóptegen ádebı syılyqtardy ıelendi. Jerlesimiz «Soltústik Qazaqstan oblysynyń qurmetti azamaty» ataǵyn alǵan bolatyn.

Jazýshynyń shyǵarmalary qanshalyqty izgilikke toly bolsa, ózi de jany nurly, jaısań minezdi azamat edi. Gerold Karlovıch Belgerdiń ómirden ozýy - búkil qazaq ádebıeti ókilderi úshin ǵana emes, Qazaq eli úshin orny tolmas aýyr qaza. Onyń ǵumyry úzilgenmen, jarqyn beınesi halyq jadynda uzaq saqtalady. Artynda óshpeıtin iz, mol shyǵarmashylyq mura qaldyrdy.

Marqumnyń otbasyna, aǵaı­yn-týǵandaryna, Gerold Kar­lovıchti qadirlegen barsha jurtqa qaıǵylaryna ortaqtasyp, kóńil aıtamyz.

Erik SULTANOV,

Soltústik Qazaqstan oblysynyń ákimi.

Jany ǵaryshta, bizden alysta...

Kelte tirlikte talmaı eńbek etken bir adamdy atańdar dese, Qazaqstan Gerold Belgerdi usynatyny haq. Geraǵamyz eńbekpen bite týǵan jaratylysy bar jalǵyzdar tobynan edi.

Erterekte jıi kezdesip áńgime-suhbat quratynbyz. Keıingi kezde telefonmen ǵana habarlasatyn boldyq.

Maǵan birde telefon soqqan Geraǵa:

- Rollan, amanbysyń? Menmin ǵoı, - dep kúrsingendeı boldy.

- Aýyryp tursyz-aý, - dedim. - Serýenge shyǵyp júrmisiz?

- Tazdan taraq qalǵaly qashan!.. Tórt qabyrǵaǵa qamalyp qaldym. Júrek, shirkin syr berip jatyr. Bes ınfarktty kótergen buǵan rahmetten basqa ne aıtamyz?! Biraq, áli de kúnine úsh saǵat jazý jazamyn. Men qanyna tártip sińgen nemispin ǵoı. Solaı, Rollan. «Amanat» jýrnalyna kelin ekeýiń at qoıǵan «Izbrannaıa chepýhanyń» sońǵy bólimderin salyp jiberdim. Ózińniń suraýyń boıynsha.

- Rahmet, Geraǵa! Ony birinshi nómirge daıyndap jatyrmyz...

- Ony óziń bil. Meniki - ýádege beriktik. Bul qasıetimdi jaqsy bilesiń, qońyraý soǵyp tur. Qazirgiler qońyraý shalyp, deıdi. Qazaq ta, qazaqtyń terkomy da qazaq tilin bylyqtyryp bitti. Qazaqqa Abaıdyń tilinen basqa ne kerek? Sony ustanbaımyz ba, a?!. Já, ony qoıaıyq. Seniń de júregińdi jaralaı bermeıin. Áıtpese, bul taýsylmaıtyn tajal áńgime. Saý tur, Rollan.

Adam boıyndaǵy ar-uıat ólgen HHІ ǵasyrda aqyl-parasaty men namysyn uly qazaq halqy joǵaltyp almasyn dep Deshti-Qypshaq dalasynda jantalasqan eren tulǵa edińiz. Qazaqtyń kemshiligin, jetispeı jatqan jerin synaǵanda siz syrt kózben emes, bóten adamdaı emes, qazaqtyń tól balasyndaı, kóp qazaqtyń biri bolyp, janyńyz jylaı otyryp synadyńyz. Sony uqqan qazaqtyń sizge degen ókpesi bol­ǵan joq. Qazaqtyń da sizdi bótensinbegenin ózińiz de uqtyńyz.

Janyńyzben jaqsy kórgen qazaq­tarǵa siz talmaı telefon soqtyńyz. Biz telefondy keıde kóterdik, keıde kótermedik. Sózińizdi keıde uqtyq, keıde uqpadyq. Biraq, qanyna tártiptilik týa bitpegen qazaqtar sizdi janyndaı jaqsy kórdi, syılady. Tileýińizdi tiledi. Sizdi ulaǵat tutty. Siz qazaq dalasynyń ar-ojdanyna aınaldyńyz. Aldymyzǵa salǵan aqyldy, qamqor aǵamyz boldyńyz.

Nemis bolyp ta sóılegen, orys bolyp ta sóılegen, qazaq bolyp ta sóılegen qaıran Geraǵam-aı! Esti qazaqtyń qabyrǵasy qaıysqan aýyr qaza ústindemiz. Sýyna shomylǵan Esilińiz de muz qursaýynda tunshyǵa dem alady búgin.

Jany ǵaryshqa umtyla ushyp ketken Geraǵam dep, bizdiń tirshiligimizdiń taǵy bir paraǵy jabylǵandaı, qazaq mádenıeti men ádebıetiniń taǵy bir dáýirine qosh degendeı bolǵan asylym dep qoshtasý aıtqan -

Rollan Seısenbaev.

Amanat

Qaıran Gereke! Gerold Belger! Óziń­men ázil-shyny aralasa menen kóp syrla­satyn eshkim joq shyǵar deýshi edim. Sen talaspaıtynsyń. Sebebi ekeýmizge de belgili-tin. Sońǵy jıyrma jyldan beri kúndelikterińdi aýdaryp jáne olar «Parasat» jýrnalynda úzbeı jarııalanyp, bir parasy belgili sáýletshi Ábdisaǵıt Táti­ǵulovtyń demeýimen kitap bolyp shyqqan bolsa, solaı bolmaı qaıtýshi edi?!

Seni jasy úlkender men qatarlastaryń «Gera, Gerajan» dese, jasy kishiler «Ger­aǵa», «Geraata», men taza qazaq­­shalap «Ger­eke» deıtinmin. Endi aramyz­da joqsyń. Ókinish! Qasiret!

Gereke! Ótken jyl aıaqtalýǵa eki apta qal­ǵanda tań atar-atpas­tan júregiń jaryla qýanyp, tosyn jańalyq aıttyń: «Ózim týraly arǵy-bergide jazylǵan dúnıelerdi jeke kitap etip shy­ǵarýǵa múmkindik týyp tur, jańa jylǵa deıin túgendep, qolyńa be­remin. Qurastyrýshy óziń bolasyń. Eger shyǵatyn bolsa, bul kitap bir tóbe de, qal­ǵandary bir tó­be bolady», - dep. De­meý­shiniń de aty-jónin aıttyń: «Kádimgi ekeý­mizdiń ortaq dosymyz, ózimizdiń Ábdisaǵıt Tátiǵulov», - dep.

Jańa jyl ótisimen qoljazba qolǵa tıip, ini dosyń Talǵat Aıt­baıuly ekeýmiz shuǵyl iske kiristik. Óziń erekshe úmit kút­ken kólemi 25 baspa tabaq sol kitap taıaýda baspadan shyǵady. Amanatyń oryndalady, Gereke! Tek qolyńa ustap kóre al­maıtynyń janǵa batady.

Rýhyń shat bolsyn!

Zákir ASABAEV.

Sońǵy júzdesý

Qazaqstan Respýblıkasynyń Ult­tyq kitaphanasy Gerold Bel­gerdiń 80 jyldyq mereıtoıyna aldyn ala daıyndalǵan bolatyn. Sodan, 2014 jyldyń qazan aıynyń aıaǵynda is-shara ótkizbek bolyp jobalap qoı­ǵanbyz. Alaıda, jazýshynyń dál sol mezgilde aýrýhanaǵa túsip qa­lýyna baılanysty, is-shara keıinge qal­dyrylǵan-dy.

Sáti túsip, jeltoqsannyń ortasyna qaraı Geraǵańdy Ulttyq kitaphanaǵa ózimiz alyp kelip, oqyr­mandarymen júzdestirdik, esten ketpes ádemi kesh ótkizdik. Oǵan kóptegen ádebıetshiler, aqyn-jazýshylar, ǵalymdar men qoǵam qaıratkerleri, belgili tulǵalar jınaldy. Olar qalamgerge degen jyly lebizderin bildirip, keshimiz kóńil shalqytqan shynaıy bir basqosýǵa aınalyp edi. Jazýshynyń azamattyq pozıtsııasy, qazaq halqyna degen rııasyz kóńili tóńireginde shabytty sózder sóılenip, shyǵarmashylyǵy jaıynda taldaýlar jasaldy, jańadan jaryq kórgen «Izbrannoe» bir tomdyǵynyń tusaýkeseri ótkizildi.

Osy jıynǵa kele jatyp Geraǵań: «Meniń qazirgi atym Gerold Belger emes, Gerold ıbn Karl ál-Dıvanı», dep ázildegen bolatyn. Onysyn densaýlyǵyna baılanysty sońǵy kezde turǵanynan jatqany kóbeıip ketkenin, dıvanda jatyp elmen sóılesetinin, dıvanda jatyp jazý jazatynyn aıtyp aqtalǵandaı bolǵan. «Sondyqtan kezdesýdi bir saǵattan asyrmaı, meni úıge qaıtarǵandaryń jón», dep edi. Biz «maqul» dep oǵan da keliskenbiz.

Sol kezdesýde Geraǵań erekshe shabyttanyp, dostarynyń, qalamgerler men oqyrmandardyń ózine degen qurmetin, ystyq yqylasyn kórgende álgi «bir saǵat qana» degenin de umy­typ ketti. Bir saǵattyń orny­na eki jarym saǵattan astam ýaqyt boıy halqynyń mahabbatyna bó­lenip, jınalǵan kópshilikti qımaı, kitaphanadan ázer shyqqan edi.

Baıqap otyrsaq, Gerold Belger óziniń 80 jyldyq mereıtoıyn tek Ulttyq kitaphanada ǵana atap ótýge úlgeripti. Keıinirek Jazýshylar oda­ǵynda, el jaqta atap ótýge aǵa­myz­dyń densaýlyǵy múmkindik bermedi.

«Meniń dinim - lıýteran», dep ázil­deıtin edi ol kisi, ıaǵnı lıýteran men musylman dinderiniń qosyndysymyn degeni. «Men qanshalyqty nemis bolsam, sonshalyqty qazaqpyn da», deı­tin taǵy.

Baqul bol, barsha qazaqtyń Geraǵasy! Jatqan jerińiz jaıly, nuryńyz peıishte shalqysyn! Sizdiń jarqyn júzińiz árdaıym bizdiń júregimizde.

Álibek ASQAROV.