Qazaq jerinde GÝLAG-tyń jazalaý lagerleri qalaı quryldy
ASTANA. KAZINFORM — Qylyshynan qan tamǵan GÝLAG júıesi — mıllıondaǵan adamnyń taǵdyryn talqandaǵan azap lagerleri ǵana emes, álemde teńdesi joq alyp túrme-qonystar jelisi. KSRO quramyndaǵy Qazaqstan jerinde de mundaı lagerler az bolmady. Onyń sanyna qatysty tarıhshylar áli bir naqty toqtamǵa kelgen joq. Alaıda sońǵy zertteýlerdegi derek áldeqaıda nanymdy. Kazinform agenttigi oqyrman nazaryna elimizde bolǵan jazalaý lagerleriniń qurylý jáne qalyptasý tarıhyna qatysty maqalasyn usynady.
GÝLAG júıesiniń zardabyn ekinshi jahan soǵysymen salystyrýǵa bolady. Máselen, onda 20 mln-nan astam adam mert bolsa, jazalaý lagerlerinde de 20 mln-ǵa jýyq adam qamaýda bolǵan. Birinde sonsha adam ajal qushsa, ekinshisinde sonsha derlik adam tiri ólikke aınalyp, qarym-qabileti, eldi damytýǵa qajet biliktiligi, potentsıaly qoldan joıyldy. Olar jappaı tegin jumys kúshine aınalyp, ómiriniń negizgi bóligin temir tordyń ar jaǵynda ótkizdi.
Jazalaý lagerlerindegi jan-túrshigerlik azaptaýlar, qatygezdik pen qanisherlik jaıly áńgime bólek. Onda bolǵan qazaq zııalylary, olardyń jubaılary men bala-shaǵasy jaıly da sóz basqa. Biz bul maqalamyzda bir shetinen bir shetine deıin júzdegen shaqyrymǵa sozylǵan alyp lagerler qalaı qalyptasqany jáne jerimizde qanshasy bolǵany jaıly derekterdi toptastyrdyq.
GÝLAG-tyń irgetasy qalaı qalandy
GÝLAG 1930 jyly quryldy. Alaıda jazalaý lagerleri júıesiniń qalyptasýy áldeqaıda erterek, Keńes odaǵy qurylǵan alǵashqy jyldardan-aq bastalady.
Bolashaq GÝLAG-tyń negizi 1919 jyly qabyldanǵan Búkilreseılik ortalyq atqarýshy komıtettiń № 235 «Májbúrli eńbek lagerleri týraly» qaýlysy arqyly qalandy. Osy qaýlyǵa saı, jańa qurylǵan júıe Іshki ister halyq komıssarıatynyń (NKVD) qaramaǵyna berildi.
Jalpy alǵanda, 1918 jyldan 1960 jylǵa deıingi aralyqta bundaı lagerler úsh túrli mekemeniń qaramaǵynda boldy: Búkilreseılik tótenshe komıssııa (VChK), Birikken memlekettik saıası basqarma (OGPÝ)–Іshki ister halyq komıssarıaty (NKVD)–Іshki ister mınıstrligi jáne Ádilet halyq komıssarıaty (NKıÝ).
RKFSR-degi alǵashqy kontslagerler 1918 jyly quryldy. Dál sol kezde kontslagerler qurý týraly birqatar buıryq shyqty. Atap aıtqanda:
— 1918 jylǵy 8 tamyzda Áskerı ister jónindegi halyq komıssary L. D. Trotskııdiń buıryǵy;
— 1918 jylǵy 2 qyrkúıekte Búkilreseılik tótenshe komıssııasynyń (BKT) «Qyzyl terror týraly» buıryǵy jarııalandy.
RKFSR Halyq komıssarlar keńesi janyndaǵy BKT-nyń tóraǵasy F. Dzerjınskıı qol qoıǵan «Qyzyl terror týraly» buıryǵynyń 2-tarmaǵynda bylaı delingen: «Býrjýazııanyń iri ókilderi, jer ıeleri, fabrıkanttar, saýdagerler, kontrrevolıýtsııalyq poptar, keńes ókimetine qarsy ofıtserler kepilge alynyp, olardyń barlyǵy kontsentratsııalyq lagerlerge qamalsyn, myqty kúzet ornatylyp, qarýly jasaqtyń kúshimen jumysqa jegilsin. Eger olar birigip, kóterilis jasap, kúzetke shabýyl jasaýǵa tyryssa, dereý atyp tastańdar!»
Mine, osy quqyqtyq aktiler keıin GÝLAG júıesindegi qan-qasaptyń, adam tózgisiz azaptaýlaryń «ruqsat qujatyna» aınalady.
Sotsyz-aq ata bergen…
Baılar men kýlaktardy, din ókilderin ústem tap retinde kózin qurtyp, proletarıat bıligin ornyqtyrý tuńǵysh kósem — V. I. Lenın bastaǵan kommýnısterdiń basty ustanymy boldy. 1917 jyldyń 5 qarashasyndaǵy «Halyqqa úndeýinde» «Halyq isine zııanyn tıgizetinderdiń barlyǵyn revolıýtsııalyq sotqa berý týraly» nusqaýyn jarııalaıdy. Kósemniń jarlyǵyn oryndaý úshin keshikpeı RSFSR Halyq komıssarlary keńesi janynan Búkilreseılik tótenshe komıssııa qurylady. Keńes memleketiniń qaýipsizdigin qorǵaıtyn arnaıy mekeme sanalyp, 1917 jyldyń 7 jeltoqsan men 1922 jyldyń 6 aqpany arasynda qyzmet atqardy. F. E. Dzerjınskıı, ıA. H. Peterster basqarǵan bul mekeme jumysynyń negizgi baǵyty — burynǵy Reseı ımperııasy aýmaǵyndaǵy tap jaýlarymen, olardyń kontrrevolıýtsııalyq áreketterimen kúresip, jazalaý boldy.
Robert Konkvest kórsetken derek boıynsha Tótenshe komıssııanyń sottan tys otyrystary men revtrıbýnaldardyń úkim kesýi boıynsha 1917-1922 jyldary 140 myń adam atylǵan. Osylaısha jazalaýshy mekeme óziniń qataldyǵymen aty shyǵyp, kommýnıstik ıdeıalardy kúshpen ornyqtyrýdyń taptyrmas quralyna aınalǵan.
Keıin, 1922 jyldan soń Іshki ister halyq komıssarıaty janynan Memlekettik saıası basqarma (GPÝ), artynsha Memlekettik birikken saıası basqarma (OGPÝ) dep qurylǵan mekeme jazalaý lagerler júıesin de qamtydy.
Qazaq jerinde qansha jazalaý lageri boldy?
Bir qaraǵanda bul suraqtyń jaýaby áldeqashan ǵylymı eńbekter men oqýlyqtarǵa enip qoıǵandaı kórinýi múmkin. Biraq málimetterdi jınaý barysynda ár jerdegi derektiń ártúrli bolyp keletinin baıqadyq. Karlag, Steplag, Aljır sekildi úlken lagerlerge qatysty derek birizdi bolǵanymen, shalǵaıdaǵy shaǵyn ne kezinde jasyryn statýstaǵy lagerlerge qatysty málimette alshaqtyq bar. Aqyr bul saýalǵa jaýapty sońǵy jyldary júrgizilgen zertteý jumystarynan taptyq.
Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Záýresh Saqtaǵanovanyń 2022 jyly jarııalanǵan »Qazaqstandaǵy GÝLag lagerleri: jumys jasaý jáne qurylý tarıhynyń kezeńderi» atty zertteý eńbeginde bylaı delinedi:
— Qazaqstandaǵy GÝLAG lagerleriniń sany týraly másele áli kúnge deıin basy ashyq kúıinde qalyp otyr. Ár jyldary jaryq kórgen eńbekterde Qazaq KSR-inde ornalasqan lagerler sany ártúrli jazylǵan. Mysaly, akademık M.Q.Qozybaev óz eńbekteriniń birinde «Qazaqstan aýmaǵynda GÝLAG-tyń 27 lageri, sondaı-aq Respýblıkanyń NKVD-syna baǵynyshty Eńbekpen túzetý lagerleriniń bas basqarmasyna qarasty 70 lager bolǵan» degen derek keltiredi. Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor D. A. Shaımuhanovtyń eńbeginde Qazaqstanda 25 eńbekpen túzetý lageri bolǵany aıtylady. Alaıda, joǵaryda atalǵan eńbekterdiń eshbirinde bul tsıfrlarǵa silteme berilmegen. Ókinishke qaraı, bul derekter Qazaq KSR-indegi lagerler týraly qandaı muraǵat kózderinen alynǵanyn bilmeımiz. Sonymen qatar bul eńbekterde Qazaqstan lagerleriniń tizimi joq, sondyqtan biz bul sandardy ózara jáne basqa eńbekterdegi derektermen salystyra almaımyz.
Osydan soń túrli derekkózderinde, maqalalarda elimizde bolǵan lagerler sanynyń ártúrli kórsetilgeni túsinikti boldy. Ǵalym lagerler sanyna qatysty derekterdiń naqtylanbaýyna myna jaılardyń sebep bolǵanyn atap ótedi.
— Áli kúnge deıin Qazaqstandyq zertteýlerde, ókinishke qaraı, respýblıka aýmaǵynda ornalasqan GÝLAG lagerleri týraly júıelengen derekter, olardyń kartalary men kesteleri, jınaqtalǵan anyqtamalyq quraldar joq. Jarııalanǵan ondaǵan monografııalardyń, dıssertatsııalyq eńbekter men ǵylymı maqalalardyń avtorlary zertteý nysany retinde kóbine jeke lagerlerdiń tarıhyn nemese Qazaqstannyń bir óńirindegi ǵana lagerlerdi alǵan. Osy sebepti bizdegi lagerler sany (onyń ishinde bir-birine baǵynystylyǵy boıynsha da), ornalasan jeri jáne basqa da máseleler boıynsha málimetterde sáıkessizdikter men olqylyqtar bar. Bul, sózsiz, jańa júıeli, tereń, kópjyldyq jáne muqııat zertteýlerdi qajet etedi.
Reseılik GÝLAG anyqtamalyǵynyń derekterine sáıkes, 1930 jyldan 1956 jylǵa deıin Qazaqstanda OGPÝ–NKVD–MVD SSSR-ǵa qarasty 22 eńbekpen túzetý lageri bolǵan. Olardyń biri — Prorvınskıı lageri (Prorvlag) óz tarıhynda (1932–1940 jj.) eki ret Qazaqstannan Reseıdiń quqyq qorǵaý organdaryna berilgen, al Astrahan eńbekpen túzetý lageri Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi evakýatsııa kezinde, ıaǵnı 1942–1943 jyldary ǵana Qazaq KSR aýmaǵynda (Gýrev oblysy, Gýrev qalasy) ornalasqan. Osy sekildi málimetterdi basshylyqqa ala otyryp ǵalym qazaq jerinde qýǵyn-súrgin jyldary 22 jazalaý lageri bolǵan degen qorytyndyǵa keledi.
Lager ataýy, ornalasqan jeri, qyzmet etken jyldary:
1. Aqtóbe eńbekpen túzeý lageri (ETL). Aqtóbek qalasy, 1940–1946 jj.
2. Astrahan ETL (Astrahanlag), Prorvınskıı ETL-diń ataýy ózgerip, qaıta atalǵan. 1940-1950 jj. Qazaqstanda evakýatsııa kezeńinde (1942 j. qyrkúıek — 1943 j. naýryz) Gýrev oblysy, Gýrev qalasynda bolǵan.
3. Ermakov lager bólimi (Ermakovlag), Óskemen qalasy, Avrora stantsııasy, Túrkistan-Sibir temir joly. 1943–1953 jj.
4. Gýrev ETL (Gýrlag), Gýrev qalasy.1943–1943 jj.
5. Jezqazǵan ETL (Jezqazǵanlag). QarLAG quramyndaǵy lager bólimi. Qaraǵandy oblysy, Jańa Jezqazǵan kenti — 1940–1943 jj.
6. ETL jáne sovhozdar men astyq qoımalaryn salý (Atbasar ETL). Aqmola oblysy, Atbasar qalasy — 1955–1956 jj.
7. Qaraǵandy oblysyndaǵy 4-shi kómir razresin salý jáne ETL. Qaraǵandy qalasy. 1943–1944 jj.
8. Qazaqstan ETL (Kazlag, Kazýlon), Almaty qalasy, 1930–1931 jj.
9. Qaraǵandyqurylys ETL (Qaraǵandyqurylys ETL), Karlag quramyna berilgen. Qaraǵandy qalasy, 1946–1948 jj.
10. Qaraǵandy ETL (Karlag), Qaraǵandy oblysy, Dolınskoe aýyly (qazirgi Dolınka), 1931–1959 jj.
11. Kempirsaı ETL (Kempirsaılag), Aqtóbe oblysy, Kempirsaı kenti, 1941– 1942 jj.
12. Maıqaıyń lager bólimi, Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany, Maıqaıyń kenti, 1947–1953 jj.
13. Pavlodar ETL (Pavlodarlag), Panın lager bólimi bazasynda qurylǵan. Pavlodar oblysy, Pavlodar qalasy, 1955–1956.
14. Panın lager bólimi (Panınlag), Pavlodar qalasy, 1954–1955 jj.
15. Prorvın ETL (Prorvlag), keıin Astrahan ETL dep atalǵan. Qazaq KSR, Prorva araly, Gýrev qalasy, 1932–1935 jj., 1936–1939 jj. RSFSR, Astrahan qalasy — 1935–1936, 1939 j. Jalpy 1932– 1940 jj qyzmet atqardy.
16. Saran ETL jáne GÝLJDS (Temirjol qurylysyna tartylǵan lagerlerdiń bas basqarmasy) qurylysy. Qaraǵandy ETL quramyna engizilgen. Qaraǵandy qalasy, 1945– 1945.
17. Stepnıak lager bólimi, Aqmola oblysy, Stepnıak qalasy, 1947–1953 jj.
18. 790-qurylys jáne ETL. Keıin Ermakov lager bólimi dep atalǵan. Shyǵys Qazaqstan oblysy, Óskemen qalasy. Ornalasqan jeri — Túrkistan-Sibir temir jolynyń Avrora stantsııasy. 1951–1953 jj.
19. Dalnıı lageri (Erekshe lager № 11, Erekshelag № 11, Dallag) Peschanyı lager bólimi negizinde qurylǵan, keıin Peschanyı lager bólimine qaıta qosylǵan. Pavlodar oblysy, Ekibastuz kenti, 1952–1954 jj.
20. Lýgovoı lageri (Erekshe lager № 9), Peschanyı lageri quramyna berilgen. Qaraǵandy oblysy, Dolınskoe kenti, Saran kenti, 1949–1951 jj.
21. Peschanyı lageri (Erekshe lager № 8), Qaraǵandy qalasy, 1949–1955 jj.
22. Stepnoı lageri (Erekshelag № 4, Steplag), Qaraǵandy oblysy, Qaraǵandy qalasy, Jezqazǵan kenti, Jezqazǵan qalasy. 1948–1956 j. j.
Professor Záýresh Saqtaǵanova bolashaqta «qupııa derek» statýsy alynǵan jańa vedomstvolyq jáne arnaıy muraǵattar zerttelse, qazaq jerindegi lagerler sany budan da asýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy. Bul degenimiz ǵalymnyń áli de ashylmaǵan málimetterdiń baryn ishteı moıyndaýy. Endeshe bul zertteý «Qazaqstandaǵy jazalaý lagerleriniń sanyna» qatysty sońǵy eńbek emestigin ishteı túsinemiz. Sondyqtan «elimizde GÝLAG-tyń naqty 22 lageri bolǵan» dep kesip aıtqannan góri «ázirshe osynsha lager bary anyqtalǵan» dep qaıyrǵan jón dep kórdik. Bul taqyrypty taýysa zertteý, árıne, táýelsiz el tarıhshylarynyń kelesi býynyna amanat.