Qazaq jerindegi mal-múlikti tárkileý asharshylyqqa uryndyrdy – atyraýlyq ǵalym
– Aqqalı Qabıjanuly, qazaq halqyn aýyr azapqa ushyratqan asharshylyq qalaı bastalǵan?
– Keńes ókimetindegi solaqaı saıasattyń kesirinen kóship-qonyp júrgen, jeke mal sharýashylyǵymen aınalysqan halqymyzdyń turmysyna kúrdeli soqqy jasaldy. Kóshpeli halyqtardy otyryqshylyqqa aınaldyrý, bul úshin áldilerdi tárkileý isi qolǵa alyndy. Áldi sharýashylyqtardy tárkileý halyqty jappaı asharshylyqqa alyp kelgen jaǵdaıdyń alǵy sharttarynyń biri dep qarastyrýǵa bolady.
Al, 1928 jyldyń 27 tamyzynda Qazaq AKSR Ortalyq Atqarý Komıteti men Halyq komıssarlar keńesiniń «Іri baılar sharýashylyǵy men jartylaı feodaldardyń sharýashylyǵyn tárkileý men jer aýdarý týraly» dekreti qabyldandy. Bul dekretke sáıkes baılar men jartylaı feodaldardyń mal-múlki tárkilenip, ózderi otbasymen birge jer aýdaryldy. Tárkileý týraly zań boıynsha maly, dúnıe-múlki tárkilenip, ózi jer aýdarylýǵa tıisti iri baılar men jartylaı feodaldardyń qataryna kóshpeli aýdandarda iri maly 400-den asatyn, jartylaı kóshpeli aýdandarda 300-den asatyn, otyryqshy jerlerde 150, keıde 100 maly bar sultandar men handardyń urpaqtary, el bılegen bolystar, atqaminerler engizildi. Osy dekret negizinde sol jyldyń kúzinde qazaq ólkesinde 696 iri baı men jartylaı feodaldyń mal-múlki tárkilenip, zorlyqpen tartyp alyndy. Baılardy tárkileý úlken zulymdyqpen júrgizildi. Bir ókinishtisi, baılardyń qatarynda solaqaı saıasattyń saldarynan kóptegen orta sharýalar qosylyp ketip, tárkileýge ushyrady.
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti arhıviniń qorynda Atyraý oblysymen qatar, basqa da óńirlerde tárkileýdiń qalaı júrgizilgeni týraly qujattar saqtalǵan. Burynǵy Gýrev okrýginde baılardy tárkeleý 1928 jyldyń 6 qyrkúıeginde bastalypty. Okrýg aýmaǵynda iri baılardyń mal, dúnıe-múlkin tárkileý maqsatynda quramynda 5 múshesi bar okrýgtik komıssııa qurylǵan. J.Myńbaev – komıssııa tóraǵasy, Ortalyq atqarý komıtetiniń ókili, Martynov – komıssııa múshesi, Memlekettik saıası basqarma (GPÝ) bastyǵy, Jıenbaev – komıssııa múshesi, jerge ornalastyrý bóliminen, Saǵyndyqov – komıssııa múshesi, «Qosshy» Odaǵynyń tóraǵasy, Tóreshev – komıssııa múshesi, Jer-orman basqarmasynyń tóraǵasy, Daýylbaev – okrýg prokýrory (keńesshi daýyspen). Qurylǵan komıssııalar aýdandar aýmaǵyndaǵy iri baılardy tárkileý jumysyna qatysyp, aýyldarda túsinik, úgit-nasıhat jumystaryn júrgizdi. Bastapqyda Qazaq ólkelik komıteti Gýrev okrýgi boıynsha 40 sharýashylyqty, onyń 35-in birinshi topqa, 5-ýin ekinshi topqa jatqyzyp tárkileýdi josparlaǵan. Sol kezdegi Gýrev okrýginen 24 baı tárkileýge jatqyzylǵan.
Tegi, aty-jóni | Sanaty | Sharýashylyǵyndaǵy mal sany (iri qaraǵa aınaldyrǵanda) | ||
1928 j.1 qańtardaǵy málimet | Teksergen kezdegi málimet | Tárkileý ýakytynda | ||
Jamanqala aýdany | 1 | 440 | 309 | 216 |
Esbol aýdany 1. Mameshev Maıqy | 1 | 310 | 389 | 350 |
Novobogat aýdany 1.Ismaǵulov Smadıar 2.Bısalıev Arystan 3.Mamekenov Qajyǵalı 4.Jarmaǵanbetov Erǵalı 5.Omarov Maıran | 1 1 2 2 2 | 320 350 305 290 160 | 325 223 311 360 233 | 192 169 98 202 149 |
Qyzylqoǵa aýdany 1.Kemesaev Baıtileý 2.Mendalıev Demeý 3.Jumabaev Dúzelbaı 4.Igilikov Áljan 5.Juldyzov Jumaǵul 6.Eleýbaev Babas | 1 1 1 2 2 1 | 250 348 686 225 90 750 | 730 356 824 50 92 277 | 610 287 684 40 62 115 |
Dossor aýdany 1.Nurjanov Sarjan 2.Bekmýrzın Qazbek 3.Úmbetalıev Jaqsyǵalı 4.Baetov Ermaǵambet 5.Jubanııazov Qapý 6.Aıjigitov Amansha 7.Qojaǵulov Amanbaı 8.Qojaǵulov Jamanbaı | 1 1 1 2 1 1 1 1 | 433 300 419 392 - - - - | 435 307 301 141 368 355 316 304 | 384 153 238 99 230 238 128 132 |
Teńiz aýdany 1.Tanashev Qusaıyn 2.Qurmanbaev Qaıyrly 3.Salıev Jumaǵalı | 2 2 1 | 170 130 - | 70 60 170 | 49 51 110 |
– Baılardyń malyn tárkileý qalaı júrgizilgen?
– Bul náýbet «Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» degen ustanymmen júrgizildi. Ár aýdanda jıyndar ótkizilip, baılardyń is-áreketi «áshkerelenipti». Máselen, Novobogat aýylynda jergilikti baı Erǵalı Jarmaǵanbetovtiń mal-múlkin tárkileýge baılanysty ótken jıynda kedeı Jaqyp Jantazıev: «Meni 1916 jyly starshyn bolyp turǵan kezinde tyldyń qara jumysyna tirkeý tizimine jazdy. Bir ógiz, 5 rýbl aqsha, bir maıa shóp, ıaǵnı para berip qaldym», degen. Ol baıdy tap jaýy retinde tárkileýdi usynǵan. Ony ortasha sharýa Bekmuhamedov qoldaǵan.
Qańbaqty aýylynda taǵy bir baı – Smadıar Ismaǵulovtyń dúnıesin tárkileý kezinde Demen Kóbýsynov onyń 1916 jyly patsha úkimeti organdaryna qazaq jigitterin tyl jumysyna alýǵa kómekteskenin, Ýaqytsha úkimet organdaryna materıaldyq kómek kórsetkenin aıtqan. Baqtashy Súndet Aldabergenovtiń baıandaýynsha, aıaǵy úsip, múgedek bolyp qalǵanda emdelý úshin kómek suraǵan. Sol kezde baıdyń sabaǵanyn, óziniń malyn Daýytov degenniń atyna jazyp, bólshektep taratqanyn, salyqtan jaltarǵanyn, tárkileýden 95 qoıyn jasyrǵanyn keltirgen.
Barlyq aýdanda baılardyń mal-múlkin tárkileý kezinde jıyndar ótkizilgen. Tárkileý kedeıler tarapynan qoldaý tapqanyn arhıv qujattary naqtylaı túsedi.
– Mal-múlikti tárkileý jergilikti turǵyndarǵa qalaı áser etti? Turǵyndar tárkileýdi qoldady ma, álde oǵan qarsy bolǵan ba?
– Qazaqtyń uǵymynda «Malym janymnyń – sadaqasy, janym – arymnyń sadaqasy» deıtin támsil bar. Sol sebepten, halqymyz mal-múlikti tárkileýdi janyn alǵanmen birdeı kóredi. Jalpy, tárkileýdi turǵyndardyń bári derlik qoldady deýge bolmaıdy. Máselen, Teńiz aýdanynda ótken jumysshylardyń jalpy jıynynda №30 memlekettik balyq tresiniń esepshisi Apolıhın komıssııa ókilderiniń jumysyna tonaýshylyq dep baǵa bergen. Ol tipti jumysshylar men kedeılerdi tárkileýge qarsy bolýǵa ashyq shaqyrǵan. Bul áreketi úshin jaýapqa tartylǵan. Al, Novobogat aýdanynyń Begaıdar aýylynda jergilikti turǵyndar baı Jumaǵalı Janǵojınniń ózderin bandylardan qorǵaǵanyn alǵa tartyp, onyń malyn tárkileýge qarsylyq bildirgen.
Sondaı-aq, Arystanǵalı Bısalıevti 67 adam qol qoıyp, uıymshyldyqpen qorǵaǵan. Osy aýdannyń Qańbaqty aýyldyq keńesiniń tóraǵasy Yqylasov pen aýdandyq komıssııanyń ókili T.Aldońǵarov jergilikti baılar S.Ismaǵulov pen M.Omarovtyń malyn ádeıi taratqany úshin isteri sotqa berilip, qyzmetterinen shettetilgen. Sóıtip, ólkemizde baılardy tárkileýdiń nátıjesinde 24 baıdyń 20-sy ataqonysynan – Petropavlǵa, úsheýi – Qazaqstan terrıtorııasynan shetkeri elge, bireýi okrýg aımaǵynan tys turǵylyqty mekendi tańdaý quqyǵymen jer aýdarylǵan. Qazaqstan aýmaǵynan tys jerge Teńiz aýdanynan tárkileýge ushyraǵan Q.Tanashev, Q.Qurmanbaev, Qyzylqoǵa aýdanynan J.Juldyzov aıdaldy. Sondaı-aq Novobogat aýdanynyń baılary M.Omarov pen S.Ismaǵulov ákimshilik kúshteý arqyly jer aýdarylǵan.
– Atyraý óńirinen tárkilengen maldyń naqty esebi, qaıda jiberilgeni týraly derek bar ma?
– Baılardan tárkilengen maldyń naqty esebin bilý ázirge múmkin bolmaı tur. Biraq tárkileýden jınalǵan maldyń esebinen 24 ujymshar uıymdastyrylǵan. Alaıda, baılardyń aldymen jerin, odan soń maly men aýyl sharýashylyq qural-jabdyqtaryn tartyp alý eshqandaı nátıje bermedi. Kerisinshe, kedeı sharýashylyqtaryn nyǵaıtý isi uzaqqa sozylyp ketti. Baılardyń dúnıe-múlkin tárkileý kezinde adam quqy men zańdylyq óreskel buzyldy. Qazaq ultyna jasalǵan osynaý náýbetke saıası baǵa berilýi kerek.
– Áńgimeńizge rahmet.
