Qazaq jazýshylarynyń ishinde Sábıt Muqanovtan kóp hat jınaǵan adam joq dese artyq aıtpaǵan bolar edik - Altyn Imanbaeva
***
Biz «Ómir mektebi» jınaǵynan biletinimizdeı, akademık - jazýshy Sábıt Muqanov hatty kesh tanyǵan adam. Ol kisiniń aıtýynsha, eger saýat tanymaǵan bolsa saýatsyz aqyndardaı aýyzeki óleńin shyǵaryp júre beretin túri bar eken, hat tanyǵannan bastap áýeli arab, keıin latyn árpimen kórgen-bilgenin qaǵazǵa túsire beripti. Al orys grafıkasyna birjolata kóshkende kósilte jazatyn bolypty.
Keshegi Shoqan Ýálıhanov, Ybyraı Altynsarın, Abaı Qunanbaev syndy daryndar orys ádebıeti men mádenıetinen úlgi alǵan. Asfandııar Kóbeev, Sáken Seıfýllınder orys mádenıetine súıenip ósken jandar bolsa, Sábeń de osy izben kórkem ádebıettiń esigin ashyp, orys klassıkterinen kóp úırengen.
Sábıt Muqanov 1922 jyly Orynbordaǵy rabfakqa oqýǵa túskennen bastap, orys tilin ıgerip, orys mádenıetin egjeı-tegjeı zerttegen, kóp oqyp zerdesine toqyǵan. Orystan alǵan táýir úlgisiniń biri hatqa saq qaraý edi. Bireýge óziń jazasyń, bireý saǵan jazady. Asyra aıtqandyq emes, qazaq jazýshylarynyń ishinde Sábıtten kóp hat jınaǵan adam joq dese artyq aıtpaǵan bolar edik. Muhtar Áýezovtyń ózi burynǵy hattardy jınamaǵanyna keıin qatty ókinipti.
«Esik aldynda tóbe bolsa, ertteýli atpen teń, aýylyńda qart bolsa jazyp qoıǵan hatpen teń» degendeı, hattardyń róli erekshe bolsa kerek.
Abaıdyń bir óleńinde:«Shóldegen jan sý kórse, bas qoımaı ma bastaýǵa» degendeı, orys mádenıetine qanyqqan Sábeń Pýshkın, Lermontov, Tolstoılardyń shyǵarmalar jınaǵyndaǵy hattardyń ózi birneshe tom bolyp ketkenin ańǵaryp, ómir boıy óz jazǵanyn da, ózgeniń jazǵanyn da muqııat jınaı beripti.
Týrgenevtyń tek hattar men oǵan jaýaby, ıaǵnı perepıskasy 15 tom bolǵan eken. Sábıt aǵamyz osy hattardy árkez qyzyǵyp oqypty. Óıtkeni, kórkem shyǵarmaǵa jan dúnıeńdi tolǵandyryp júrgen oılaryńdy jaza almasań, keıbir jaqyn dosyńa eshkimge aıtpaǵan syryńdy jazyp jiberesiń. General bolýdy armandamaıtyn ásker bolmaıtyndaı, qalamger kórgen-bilgenin kókeıge túıip, hat jınaýǵa daǵdylanady. Ondaǵysy «biz de bir kezde jazýshy bolarmyz» degen armandy oı edi.
Sábeńdi halyq tanyp, sóz zergeri bolǵan kezde jınaǵan hattary taý bolyp úıilip qalady. Onyń shet jaǵasyn biletin elden Memlekettik muraǵat qyzmetkerleri estıdi. Birde Jetibaev degen muraǵat qyzmetkeri kelip, qoljazbalardy qorǵa ótkizýin ótinedi. Sábıt aǵa qoljazbalardyń tártipke kelmegenin aıtady. Sábeń «sen odan da osy hattardy alshy, ár jyldyń hattary rettelip, sórelerime syımaı jatyr, osyny bir tártipke keltir, basqasyn keıin sóıleseıik» degen eken. Muraǵat qyzmetkeriniń úlken qaǵaz jáshikteri bolady eken, sonymen bes-alty jáshikpen hattardy alyp ketipti. Arada eki-úsh jyl ótken soń muraǵattan Emma Segizbaeva degen jas qyz telefon soǵyp: «Sizdiń hattaryńyzdy júıege túsirip qoıdyq, kelip kórip ketesiz be?», deıdi. Sábıt aǵa muraǵatqa barǵan soń qyz qaǵazdardy kórsetedi. Sóıtse, hattary 141 tom bolypty.
Keıin Tashkentke Orta Azııa jáne Kavkaz jazýshylarynyń konferentsııasy ótedi. Sonda Memlekettik muraǵattyń dırektory Muhtar Janǵalın «jazýshy Sábıt Muqanovtyń hattarynyń 141 tom bolǵanyn, bundaı tirlik tarıhta bolmaǵan, bul joǵary mádenıettiń belgisi» ekenin aıtyp, erekshe baǵa bergen eken.
Akademık Sábıt Muqanovtyń jınaǵan hattarynyń ishinde orys klassıkteri Alekseı Tolstoı, Vsevolod Ivanov, Aleksandr Fadeev, Borıs Lavrenev syndy úlken jazýshylardyń hattary saqtalǵan. Sonymen qatar, qatardaǵy adamdar: saýynshy, qoıshy, malshy, mehanızatorlardyń da haty jınaqtalǵan.
Sábeńniń «Syrdarııa» degen jınaǵynyń shyqqan kezi. Árkim ártúrli pikir aıtady, jınaq kópshiliktiń talqysyna túsken soń kimniń aýzyna qaqpaq qoıasyń. Bir kúni elden hat keledi. Oqyp kórse: «Qaraǵym, Sábıt! Osyndaı bir kitabyń shyqqan eken, ózim hat tanymaımyn, balama aıaǵyna deıin oqytyp, qyzyǵyp tyńdadym. Biraq saǵan qoıar suraǵym bar. Sen eski ómirdi biletin jigit ediń. Túıe egiz tappaıtyn edi ǵoı. Seniń kúrishshi Syrbaı deıtin shal «geroıyń» bar, sonyń jalǵyz túıesinen eki býyrshyn bar. Sonyń bireýin maıdanǵa aqsha jiberý úshin satyp jiberedi, oǵan seneıik, kúzdigúni Dáýlet deıtin balasy fronttan bir aıaǵynan aırylyp keledi eken. Shal qýanǵannan mal soıdy, sonyń ishinde býyrshynnyń biri soıyldy. Osy eki býyrshynnyń bireýi saǵan qaıdan keldi, osyma jaýap bershi! Satyp jibergen býyrshyndy qaıta satyp aldyń ba, álde túıe egiz tapty ma, sony túsine almaı qoıdym» degen eken. Álgini oqyǵanda Sábeń uıalǵannan jerge kirip kete jazdapty. Sol kezde múıizi qaraǵaıdaı Esmaǵambet Smaıylov, Muhamedjan Qarataev sııaqty synshylar bar, professor-synshylardyń bireýi ańǵarmaǵan kemshilikti aýyl adamynyń ańǵarǵanyna qaıran qalady. Sóıtip hat jazǵan shaldan avtor keshirim suraǵan desedi.
Jazýshy Sábıt Muqanov qarapaıym adamdardyń tynys-tirshiligi jaıly da kóptegen hattar alyp, qolynan kelgenshe kómek qolyn bere bilgen adam edi.
Qadymsha jazý degen eski arabsha, jádıtshe degen jańa zamannyń emlesimen jazylǵan jazý. Ekeýin de Sábeń jaqsy biletin. Bir kúni eski qadymnyń árpimen jazylǵan hat keledi. Jazýy da tyshqannyń izi sııaqty eken. Áreń degende oqyp shyqsa qyzyq hat bolyp shyǵady. - Qaraǵym, Sábıt! - dep bastalǵan hatta - kenje balam erkeleý ósip edi, Aqtóbege traktorshynyń oqýyna jibergem, oqyp kelip, «men úıleneıin dep edim» dep syryn aıtty. Biraq qyz «ákemniń aldynan ótpeı eshqaıda barmaımyn» degen eken. Sodan quda túsýge bes- alty kólikpen bardyq. Qazaqta «qalyńsyz qyz bolsa, da kádesiz qyz bolmaıdy» degen maqal bar. Qarsy quda syı-sııapatyn jasap, beretinderin berdi. Sodan kóp ótpeı qudalardy biz shaqyrdyq. Qyzdyń ákesi «basqa syıyń qajet emes, maǵan Sábıt Muqanovtyń «Botakóz» romany shyqqan kitabyn syıla» dep otyryp aldy. Ol kitap ózime de kerek edi, bireýler alyp ketip, aıaǵyn bitire almaı qalyp edim, «maǵan ber» degenine kónbedim, «onda bir kitapqa qyzym tatymasa alyp ketem, batamdy bermeımin» dep quda ashýlansyn. Sóıtip, jańa quda qyzyn alyp eline ketti. Jigit ýaıymdap jatyp qaldy. Sábıt qarǵam! Sen endi osyǵan járdem berip, osy kitapty taýyp berseń etti!», - depti hat ıesi jalynyp.
Sodan Sarqandta Sábıt Muqanovtyń dosy bar edi, soǵan hat jazyp, aýyldy jerden «Botakóz» romanynyń 20 shaqty kitaby tabylady. Sodan Sábeń kitapty on-onnan bólip, eki qudaǵa jiberip «tatýlasyńdar» degen eken. Árıne, toı ıeleri úılený toıyna da, shildehanaǵa da shaqyrǵanmen Sábıt aǵamyz bara almapty.
Bir kitapqa bola eki jastyń taǵdyry sheshiler shaqta aqyl tapqan jazýshynyń el ómirine, jer máselesine, tirshiliktiń san qyryna aralasqandyǵy osy mysaldan aıqyn baıqalady.
Ortalyq muraǵattyń jeke tektik muraǵattarmen jáne tarıhı -qujattyq toptamalarmen jumys bóliminiń bastyǵy Gúlmıra Májikenqyzy sol hattar jaıly bylaı:
«Sábıt Muqanovtyń hattarynyń ishinde Muhtar Áýezov, Ábdilda Tájibaev, Áýelbek Qońyratbaevtarmen qosa, Ǵafýr Gýlıam, Mıhaıl Sholohov sııaqty ózge ult ókilderimen jazysqan hattary saqtalǵan. Sonymen qatar, jazýshy bolsam, aqyn bolsam degen jastardyń hattary barshylyq. Jas aqyn-jazýshylardyń qalyptasýyna aǵalyq qamqorlyǵyn aıamaǵan Sábıt Muqanov kelgen hattarǵa óziniń jaýabyn da tirkegen eken», deıdi.
Akademık-jazýshy Sábıt Muqanovtyń ákem jazýshy Zeınel-Ǵabı Imanbaevtyń hattaryna jazǵan jaýaptary bizdiń muraǵatymyzda saqtaýly. Ákemizdiń jazýshy bolyp qalyptasýyna Ǵabıt Músirepov pen Sábıt Muqanov, ásirese Іlııas Omarov aǵalarymyzdyń qamqorlyǵy telegeı-teńiz edi. Týǵanyndaı qamqor bolyp, asa kishipeıildik tanytqan, qolynan kelgen kómegin aıamaǵan zaty asyl týǵan aǵalarymyzdyń jaqsylyǵy eshqashan umytyla qoımas.
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri QR Mádenıet qaıratkeri Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty Altyn Imanbaeva