Qazaq tili ólkedegi ózge halyq tilinen ozyq — 1940 jyldary qytaı jýrnalynda ne jazylǵan
ASTANA. KAZINFORM — 1947 jyly Qytaıdyń Shanhaı qalasynda shyǵyp turǵan «Hanhaıchao» jýrnalynda Qazaq Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkasy týraly kólemdi maqala jaryq kóredi. Keltirgen statıstıkalyq derekteriniń eskiligine qaramastan, bul - ulttyq úkimet bılik qurǵan jyldary (1925-1948) Qytaıda Qazaqstan týraly jazylǵan saýsaqpen sanarlyq saýatty maqalalardyń biri edi.
«Hanhaıchao» qandaı basylym?
1946 jyly mamyr aıynda ulttyq úkimet Chjan Chjıchjýndy (1890-1969) Shyńjań ólkesiniń tóraǵalyǵyna taǵaıyndaıdy. Іzinshe «Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy» men Qytaıdyń ortalyq bıligi arasynda «On bir tarmaqty bitim» jasalyp, Shyńjań ólkelik koalıtsııalyq úkimettiń qurylǵany jarııalanady. Aýmaly-tókpeli saıası ahýal sabasyna túskendeı bolyp kóringenmen, anyǵynda taraptar arasynda ózara senim men túsinistik joq edi. Shyǵys Túrkistan tarapy táýelsizdik ustanymynan tolyq bas tartpaǵan, «Gomındannyń Ortalyq armııasy Shyńjań aýmaǵynan áketilsin» degen batyl talap ashyq aıtyla beretin. Keńes odaǵy men Shyńjań arasyndaǵy saýdanyń toqyraýyna, óte-móte ınflıatsııanyń órshýine baılanysty baǵa sharyqtap, halyq kúızeliske túsip, áleýmettik qaıshylyq odan saıyn ýshyǵady. Onsyz da «kommýnıstermen ym-jymy bir» dep sanalatyn Chjan Chjıchjýnnyń Shyńjańda qolǵa alǵan birqatar saıasaty, mysaly saıası tutqyndardy jappaı bosatý, ólkege tarıhı Shyǵys Túrkistan ataýyn resmı túrde qaıtarý bastamalary ishki qytaılyq merzimdi basylymdardyń qatań synyna ushyraıdy. Saıası tolqý, ultaralyq teketires jáne qoǵamdyq turaqsyzdyq etek jaıǵan dál osyndaı beımaza shaqta «Hanhaıchao» jýrnaly jaryq kórip, oǵan jurtshylyq paıymyn biriktirý, jergilikti bıliktiń saıası ustanymyn nasıhattaý, shekaralyq aımaqtyń turaqtylyǵyn saqtaýǵa tıimdi qoǵamdyq pikir alańyn keńeıtý mindeti júkteledi.
Osylaısha, Gomındań partııasy Shyńjań ólkelik komıtetiniń meńgerýshisi, ólkelik mádenı qozǵalys komıtetiniń tóraǵasy Chen Sıhao men Shyńjań ınstıtýty Qytaı tili fakýltetiniń dekany Van Genchjýannyń bastamasymen 1947 jyldyń qańtar aıynda «Hanhaıchao» jýrnalynyń tuńǵysh sany jurtshylyqpen júzdesedi.
Jýrnal uıǵyr jáne qytaı tilderinde shyǵyp turdy. Qytaısha «Hanhaıchao» úrimjilik jáne shanhaılyq basylym bolyp bólindi, bunyń aldyńǵysy jergilikti bıliktiń qarajatymen ólke aýmaǵyna ǵana taratylsa, sońǵysy naryqtyq talaptarǵa saı búkil Qytaıǵa baǵyttaldy. Búginde úrimjilik nusqanyń birer danasy ǵana saqtalǵan, al ǵylymı qaýymdastyqqa shanhaılyq nusqanyń eki jylǵa taıaý ýaqytta úzdik-sozdyq jaryq kórgen 16 sany belgili.
Ólkelik úkimettiń qoldaýymen shyǵyp turǵan saıası-ıdeologııalyq baǵyttaǵy aılyq jýrnal retinde «Hanhaıchao» shyn máninde Gomından partııasy Shyńjań ólkelik komıtetiniń resmı basylymy boldy. Alaıda basylym jergilikti sıpatpen ǵana shektelmeı, dáýir tynysyn kórsetýge de ekpin berdi. Basylym «sabaqtastyqty saqtaý jáne bolashaqqa jol ashý, qalyń kópshilikke keń tanymal bolý» maqsatyn ustanyp, «buqaralyq, revolıýtsııalyq jáne ǵylymı» baǵyttardy basshylyqqa alatynyn, «barlyq ulttyń mádenıetin nasıhattap», «demokratııalyq rýhty dáripteıtinin», «despottyq, tońmoıyn, ózimshil, tar óristi feodaldyq kózqarastardy qıdaı sypyratynyn» málimdedi. Sonymen qatar, basylym qalyń kópshilikti «jańa Shyńjańdy jańa baǵytpen damytýǵa at salysyp, týǵan ólkeni turlaýly, beıbit, baqýatty jáne gúldengen sara jolǵa salýǵa» shaqyrdy. Jýrnal betinde Ulttyq úkimet pen jergilikti bıliktiń resmı ustanymy men saıasaty, belgili tarıhı kezeńdegi Shyńjań qoǵamynyń saıası-áleýmettik ahýaly, Shyńjańda ómir súrgen tarıhı tulǵalar, Ortalyq Azııa jáne halyqaralyq qatynastar, ǵalymdardyń zertteý jetistikteri, mádenıet pen óner týraly túrli janrdaǵy jazbalar, saıası saraptamalar men zertteý jumystary jarııalanyp turdy. Budan bólek, Shyńjańnyń jergilikti ónimderi, etnıkalyq azshylyqtardyń ádet-ǵurpy, salt-dástúrleri men óńirlerdiń geografııasy, tarıhy jaıly málimetter de avtorlar nazarynan tys qalmady.
Basylym etnıkalyq azshylyqtar taqyrybyna, sonyń ishinde ásirese qazaqtar máselesine aıryqsha nazar aýdardy. Shanhaılyq nusqanyń 16 sanynda osy baǵytta az degende 20-dan astam materıal jarııalanyp, qazaqtardyń ult-azattyq qozǵalysy, ólkeniń áleýmettik-saıası ómirindegi orny, sharýashylyǵy men mádenıeti, aýyz ádebıetiniń úlgileri, óneri men tarıhy týraly jan-jaqty maǵlumat berildi. Bunyń basty sebebi - aımaqtaǵy Keńestik bıliktiń agenti, KOKP múshesi Shen Shıtsaı ornatqan dıktatorlyq rejimge qarsy jyldar boıy jalǵasqan tabandy qarsylyq pen kúrestiń nátıjesinde qazaqtar ózderin ólkedegi negizgi saıası oıynshylardyń biri retinde moıyndata bilgen edi. Qazaq tarıhyn zertteýge den qoıyp júrgen jas ǵalym, Shyńjań ınstıtýtynyń dotsenti, Shyńjań bas komendanttyq basqarmasynyń aǵa keńesshisi - aýdarma keńsesiniń jetekshisi Sý Beıhaı «Hanhaıchaoda» bylaı dep jazady:
- Qazaqtar bostandyq pen turaqtylyq úshin soǵysyp júr. Olardy kommýnızm ǵana alańdatady. Ótken 12 jylda qazaqtardyń qaıta-qaıta kóterilip, Shen Shıtsaı bıligine qarsy ashyq kúreske shyǵýynyń basty sebebi – ol (Shen Shıtsaı) jatjurttyqtarmen (Keńes odaǵyn meńzep otyr) aýyz jalasyp, kommýnıstik ıdeologııaǵa úıir bolǵan edi. Qazaqtar kommýnızmge qashanda tabandy túrde qarsy bolyp keledi. Úkimetimiz kommýnızmdi alastaýǵa bel býyp, kúsh biriktirýge shaqyrsa, olar, kúmán joq, maıdannyń aldyńǵy leginde bolmaq... Soltústik-batys Qytaı – bizdiń ata qonysymyz, ony qorǵaýǵa mindettimiz, al mońǵol, tıbet jáne qazaq halyqtary – Batys Qytaıdaǵy úsh negizgi kúsh, jaǵdaı tolyqtaı solardyń baqylaýynda. Olardyń qoldaýy bolmasa, aımaqtyń turaqtylyǵyn iske asyrý múmkin emes. Qazaqtar memleketke qajet, sondyqtan aldymen olardy moıyndaýymyz, túsinýge tyrysýymyz jáne óz jaǵymyzǵa tartýymyz kerek.
Basylymnyń negizgi shyǵarýshylary Chen Sıhao men Van Genchjýan saıası sebepterge baılanysty 1948 jyldyń qyrkúıek aıynda Іshki Qytaıǵa qaıtady, sóıtip jýrnal óz jumysyn toqtatady. Degenmen, eki jylǵa jeter-jetpes ýaqytta basylym ólke ómiri, ásirese jergilikti qazaqtardyń saıası-áleýmettik ahýaly haqynda mol málimet usynyp úlgergen edi.
Árıne, jýrnalda jarııalanǵan materıaldardy taratyp baıandaý mindetimizge kirmeıdi jáne onyń qajeti de shamaly. Búgingi jazbamyzda qazaqtyń tarıhy, ádebıeti men óneri jáne Qazaqstan jaıly «Hanhaıchaoda» ortaǵa salynǵan oılarmen bólisemiz.
Qazaq tarıhy týraly kim ne jazdy?
Jýrnaldyń on alty sanynda qazaqtyń ata tarıhynan syr shertetin biraz ǵylymı-tanymdyq maqalalar jurt nazaryna usynyldy. Bul rette Alekseı Dıakovtyń «Qazaqtar» jáne Nyǵymet Myńjannyń «Qazaq tarıhy» maqalalaryn erekshe atap ótken jón.
Alekseı Dıakov 1876 jyly Reseıdiń Vologda oblysynda ómir esigin ashqan. Ol patshalyq Reseıdiń Úrimjidegi konsýly qyzmetin atqarady. Bolshevıkterdi bılikke ákelgen Qazan tóńkerisinen keıin Dıakov Úrimjide qalyp qoıady jáne Qytaı azamattyǵyn qabyldaıdy. Shen Shıtsaı bılik basyna kelgende, ol birden qamaýǵa alynyp, zyndanǵa tastalady. Jas kúninde tarıh jáne lıngvıstıka baǵyttary boıynsha júıeli bilim alǵandyqtan, túrmeden bosap shyqqan soń birjola zertteýshilik jumyspen aınalysady. «Hanhaıchao» redaktsııasy ol týraly «Dıakovtyń Shyńjańda turǵanyna qyryq jyldan asty, búginde Úrimjide Shynjań tarıhyn odan artyq zerttegen, odan artyq biletin adam joq» dep jazady.
Dıakov jýrnaldyń tórt sanyna bólip berilgen «Qazaqtar» maqalasynda, bastysy, qazaq halqynyń qalyptasýy máselesin sóz etedi. Negizinen revolıýtsııaǵa deıingi orys tarıhshylarynyń eńbegine súıene otyryp, Dıakov qazaqtyń etnıkalyq tegine baılanysty el aýzynan jınalǵan ańyzdardyń júıeli toptamasyn usynady. Mysaly, qazaqtyń ata tegi jónindegi Alash, Alasha han, Qalash jáne qyryq qyz, Qalsha Qadyr jáne aq qaz, qyryq qaraqshy, jurtta qalǵan otyz úsh jigit, Qondyger quba jurt, Ýkasha ata, Ánes sahaba, on eki abaq kereı, Shyńǵyshannyń elden qýylǵan úsh inisi – Arǵyn, Alshyn jáne Naıman, jaýyz Abdolla han týraly mıftik, etnogenezdik jáne shejirelik ańyzdardy júıeli túrde tarata taldaǵan avtor qazaq halqynyń qalyptasý kezeńi jaıly óz paıymyn usynady. Búginginiń kózimen qaraǵanda, maqalany tereń oıly jáne tujyrymdy dep aıtýǵa bolmas. Alaıda, Qytaıda ǵylymı qaýymdastyqtyń nazaryn qazaq halqynyń qalyptasýy máselesine aýdarǵan jáne kóshpendiler tarıhyna qatysty aýyzeki derekterdi taldaýdyń úzdik úlgisin kórsetken alǵashqy ǵylymı jumys retinde, «Qazaqtar» maqalasy joǵary baǵaǵa laıyq dep esepteımiz. Sondaı-aq, avtor usynǵan ańyzdardyń (mysaly, Qalsha Qadyr týraly) keı tustary bizge tanys nusqasynan sál ózgesheleý. Bul derekkózderdiń ártúrliligine baılanysty bolýy múmkin.
Osy jyldary ólkelik Qarjy departmentiniń jetekshi hatshysy qyzmetin atqarǵan, jergilikti basylymdarda «Jaýynger semıa» (1942 j.), «Qyz Jibek jaıynda» (1943 j.), «Segiz beresi borysh» (1944 j.), «Bilim – ómir shyraǵy» (1945 j.), «Qunykerler» (1946 j.), «Qazaqtyń aǵartý-tárbıe jaǵdaıy» (1947 j.), «Tineıdiń sary qusy», t.b. dastan, pesa, áńgime, zertteýlerimen qýatty qalam ıesi retinde tanylyp úlgergen bolashaq tarıhshy Nyǵymet Myńjan 1946 jyldyń aıaǵyna qaraı Úrimjidegi Dárnek konferentsııasynda qazaq tarıhy týraly uzaq baıandama jasaıdy. Baıandama mátini Sý Beıhaıdyń aýdarmasymen «Hanhaıchao» jýrnalynyń birneshe sanynda jaryq kóredi. Qazaqtyń baı ańyzdarymen órnektelip, naqty jazba derektermen túıindelgen, Muhammed Haıdar Dýlatı, Ábilǵazy Bahadúr Han, Shoqan Ýálıhanov, Shákárim qajy, Sanjar Asfendııarov, Muhametjan Tynyshbaıuly, Sáken Seıfýllın, t.b. ǵalymdarymyzdyń eńbegine kóbirek silteme jasalǵan ǵylymı jumys N. Myńjannyń ǵylymǵa úlken daıyndyqpen kelgenin kórsetedi. Kiris sóz, qazaq ataýynyń tórkini, qazaq rýlary jáne qandastyq, qazaqtyń óris-qonysy jáne onyń qalyptasý úderisi, qazaqtyń áleýmettik júıesi, qazaqtyń sharýashylyq ómiri, qazaqtyń tili, dini jáne mádenıeti sekildi jeti bólimnen turatyn maqala derekteriniń moldyǵymen, oı-pikirleriniń obektıvtiligimen, kózqaras-paıymynyń sonylyǵymen joǵary baǵalanyp, jas ǵalymnyń ǵylymı qaýymdastyqqa tanymaldyǵyn arttyrady. N. Myńjannyń kóshpendiler tarıhyn zertteý máseleleri, ultshyldyqtyń tarıhı zertteýlerge tıgizer kesiri, tarıh pen saıasat, tarıh pen din arasyndaǵy baılanystar, ultaralyq túsinistik, ult mádenıetiniń transformatsııasy, t.b. týraly pikirleri búgin de ózektiligin joıǵan joq. Avtor qytaılyq jazba derekterdiń mańyzdylyǵyna da mán berip, ony ǵylymı aınalymǵa kirgizýge talpynys jasaıdy. Qazaq tarıhyn tutas júıe retinde baǵalaǵan avtor shekaranyń eki betindegi qazaqtardyń taǵdyryn teń qarastyrady, Ultshyl baǵyttaǵy Alashorda qozǵalysynyń yqpaly týraly toqtalyp, Bókeıhanov, Baıtursynuly, Dýlatov, Aımaýytov, Jumabaev esimderin aıryqsha atap ótedi. Alashordashylar shyǵarǵan «Aıqap» jáne «Qazaq» basylymdarynyń baǵyty men maqsatyndaǵy sáıkestik pen aıyrmashylyq máselesin de arnaıy tilge alady.
Budan basqa, jýrnaldyń ár sanynda jaryq kórgen ózge maqalalarda (Dıakov: «Jońǵar dalasyndaǵy eskilik izderi»; Sıýza Tachıbana: «Qalmaqtar týraly»; Sý Beıhaı: «Ejelgi uıǵyrlar haqynda») da qazaq tarıhy men mádenıetiniń máseleleri sóz bolady. Mysaly, Tsın Tszıa degen laqap atpen berilgen «Qazaqtar arasyna saıahat» deıtin maqalada halqymyzdyń sóz óneri týraly kelesideı pikir keltiriledi:
- Qazaq tili túrki tiliniń ejelgi kelbetin tolyq saqtap qalǵan. Azyn-aýlaq uıǵyr jáne arab sózderi aralasqanmen, sany kóp emes. Qazaq tiliniń artyqshylyǵy óte kóp. Birinshiden, grammatıkalyq erejeleri birkelki, sóılem qurylysy úılesimdi. Ekinshiden, sóz-sóılemi yrǵaqty, jaǵymdy, áýezdi jáne uıqasqa beıim. Aýyz eki áńgimeni de túrlendirip, uıqastyryp, úılestirip aıtady, sóz-sóıleminen poetıkalyq saryn esip turady. Úshinshiden, syn esimge óte baı. Tabıǵat qubylystary men ishki sezimderdi aıryqsha náziktikpen jáne shynaıy sıpattaıdy, sondyqtan bul halyqtan sóz zergerleri kóp shyqqan, osy tilmen jazylǵan tanymal shyǵarmalar da az emes. Qazaq tili, shyny kerek, ólkemizdegi ózge barlyq halyqtyń tilinen ozyq, bul shyndyqqa kóz juma qaramaýymyz kerek.
Qazaqstan týraly qandaı aqparat usynyldy?
Shekarany túpkilikti aıqyndaǵan Sháýeshek bitiminen keıin, Manchjýr bıliginiń qazaq dalasyna qyzyǵýshylyǵy saıabyr tartty. Qytaılyq ǵylymı qaýymdastyqtyń qazaq dalasy jáne Qazaqstan týraly tanymy eskilikti túsinikterdiń kóleńkesinen uzaı almady. Jalpy, XX ǵasyrdyń basynda qytaılyqtardyń Ortalyq Azııa týraly bilimi aǵylshyn, frantsýz, japon áleminen áldeqaıda artta qalyp qoıǵan edi.
Sınhaı revolıýtsııasy (1911) kózdegen maqsatqa jetip, monarhııalyq júıege núkte qoıylǵannan keıin de Qytaı qoǵamynda qazaq dalasy jáne Qazaqstan týraly aqparattarǵa qajettilik týyndaǵan joq. 1935 jyly Jańasibir qalasyndaǵy Qytaı konsýldyǵynyń daıyndaýymen «SІM habarshysy» basylymynda «Qazaqstannyń ıgerilýi» atty saraptamalyq baıandama jarııalandy. Bul baıandama Qazaqstan týraly Qytaı respýblıkasynyń resmı aqparat quraldarynda jaryq kórgen alǵashqy materıal edi.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary Keńes odaǵy men Qytaı respýblıkasy arasynda odaqtastyq qatynastyń ornyǵýyna oraı, 1940 jyldardyń orta sheninen keıin qytaılyq merzimdi basylymdarda Qazaqstan týraly aqparattar kóbirek berile bastady. Bul Qytaı ıntellıgentsııasynyń Ortalyq Azııaǵa qyzyǵýshylyǵy oıana bastaǵanyn bildirse kerek. Osy jyldary, belgili qoǵam qaıratkeri Chjan Sıman «Qazaq Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyn» qytaıshaǵa aýdarady. Ol aýdarmaǵa jazǵan alǵy sózinde:
«Men qýatty ári gúldengen odaqtasymyzdyń Konstıtýtsııasynyń aýdarmasyn ázirledim, osy arqyly qazaqtyń uly aqyny Jambyl myrzany týǵan kúnimen quttyqtaımyn», - dep jazady.
«Hanhaıchaonyń» 1947 jylǵy 9 sanynda «Keńester odaǵynyń Ortalyq Azııadaǵy bes respýblıkasy týraly» degen atpen jarııalanǵan maqalalar toptamasyna engen «Maly myńǵyrǵan munaıly Qazaqstan» degen maqala, shyny kerek, Qytaıda osy jyldary bizdiń elimiz týraly jazylǵan eń saýatty jazba. Maqala «Qazaq Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkasynyń jeri óte keń, batysta Edil oıpatynan shyǵysta Altaı taýyna, soltústikte Sibir dalasynan ońtústikte Tıan-Shan taýlaryna deıin sozylyp jatyr, jer aýmaǵy - 2 734 700 sharshy shaqyrym, bul - búkil Batys Eýropanyń jer kóleminen bir jarym ese úlken. Halyq sany 6 mıllıon 100 myń adam, onyń basym bóligi - qazaq, sondaı-aq respýblıka aýmaǵynda orys, ýkraın, ózbek, uıǵyr, dúngen jáne basqa da ult ókilderi turady» dep bastalady. Ary qaraı maqala avtory Qazaq respýblıkasynyń ákimshilik-aýmaqtyq bólinisi, tabıǵaty, klımaty, sharýashylyǵy, áleýmettik-ekonomıkalyq ómiri, jol-qatynasy, ónerkásibi týraly jan-jaqty maǵlumat usynýǵa tyrysady. Bir qyzyǵy, avtor keltirgen ekonomıkalyq-áleýmettik kórsetkishter tolyqtaı 1937 jyldyń statıstıkalyq derekteri-tuǵyn. Biraq, soǵan qaramastan, Qytaıda Qazaqstan týraly júıeli, dáıekti aqparat usynǵan alǵashqy saraptamanyń mańyzyn tómendetýge bolmas. Sondaı-aq, maqalanyń sońyna qaraı avtor Qazaqstannyń Shyńjań máselesinde atqaratyn róli týraly arnaıy toqtalyp, sózin: «Bolashaqta bizge kesiri tımes úshin kórshimizdiń jaǵdaıyn erte bastan jan-jaqty zerttegenimiz jón», - dep túıindeıdi.
Sý Beıhaı Seıfýllındi aýdarǵan ba?
Basylymnyń belsendi avtorlarynyń biri retinde bolashaq tarıhshy Sý Beıhaıdyń esimin aýyz toltyryp aıta alamyz. Sanaly ǵumyryn qazaqtyń tarıhy men mádenıetin, Shyǵys Túrkistan ólkesiniń tarıhı-geografııasyn zertteýge arnaǵan ǵalymnyń sońynda óte baı shyǵarmashylyq mura qaldy. Tórt tomnan turatyn «Qazaqtyń jalpy tarıhy» jáne «Qazaq mádenıetiniń tarıhy» eńbekteri ana tilimizge aýdarylyp, otandyq ǵylymnyń ıgiligine qyzmet etip keledi. Jas Sý Beıhaı «Hanhaıchaoda» basylǵan saıası saraptamalarynda qazaqtardyń ólkeni jaılaǵan turaqsyzdyqtar kezindegi qarýly kúresine túsinistik, tileýlestik bildiredi. Onyń «Sońǵy tórt aıdaǵy Altaı aıqastary» jáne «Tıanshannyń asqarynan Azııaǵa kóz jibergende» maqalalarynda ólkedegi ahýal álemdik geosaıasat turǵysynan taldanyp, Altaı qazaqtarynyń Keńestik júıe men dıktatorlyq rejimge qarsy qarýly kúresti qalaısha on jyldan artyq ýaqytqa jalǵastyra alǵanyna ózinshe jaýap izdeıdi.
- Qazaqtar jasyl jelek jamylǵan ásem tabıǵatqa, qaraǵaıy qaıysqan uly taýlar men tal-teregi maıysqan erke ózenderge ynta-shyntasymen ǵashyq, ata qonysyn jer betiniń jánnaty dep biledi. Ómiri tynysh ári jaıly bolsa, syrtqy saıası kúshter qysym jasamasa, shataq shyǵarýǵa beıim halyq emes... Altaı qazaqtarynyń kóterilisin janyshtaýǵa arnaıy barǵan keńestik Qyzyl armııanyń Qumyldaǵy segizinshi polki de qıraı jeńilip, bir general-leıtenant, bir general-maıor oqqa ushty. Jer jadysyn jetik biletin qazaqtar muzdaı qarýlanǵan áskerdi san soqtyryp, qapy qaldyryp kete beredi. Sondyqtan kóterilis jyldar boıy tolastamaı keledi. Tek qazaqty qazaqqa salǵanda ǵana birdeme shyǵýy múmkin... Keńestikter men Shyǵys Túrkistandyqtar qazir osylaı istep otyr, - dep jazady Sý Beıhaı.
Jýrnaldyń №11 sanynda Sý Beıhaıdyń «Qazaq halyq ánderin taldaý» degen maqalasy berilgen. Maqalada avtor qara óleńniń aıtys, tarıhı jyrlar, balyq óleń, jer óleń, jumbaq óleń, dinı óleń, ań-qus óleń, t.b. túrlerin ataıdy. Qazaq sóz óneriniń qudiretine tamsanǵan jas ǵalym «qazaq jurtyna úgit-nasıhat júrgizgende, bizdiń qaǵaz júzindegi sala qulash sulý sózderimiz olardyń bir aýyz óleńine tatymaıdy» deı kele, ary qaraı biraz án mátinderiniń qytaısha aýdarmasyn keltiredi. Bulardyń arasynda «Bıpyl», «Qaraker», «Dýdar-aı», «Qaıran zaman», «Árı aıdaı» sekildi halyq ánderi jáne «Alashorda marshy» («Abaı» jýrnalynyń 1918 jylǵy №1 sanynda jarııaǵa shyqqan Júsipbek Aımaýytulynyń «Uran» degen óleńi), sondaı-aq, jergilikti qazaq sazgerleriniń ánderi bar. Qaztýǵannyń jyry men «On san noǵaı bólgende, Ormanbet han ólgende» dep bastalatyn uzaq jyrdyń sońynda avtor «Sý Beıhaı aýdarǵan Sáken Seıfýllınniń «Qazaqtyń qysqasha tarıhy» eńbegine qarańyz» dep silteme jasaıdy. Demek, Sáken Seıfýllınniń belgili eńbekteriniń biri, múmkin «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» Sý Beıhaıdyń aýdarmasymen 1948 jylǵa deıin Qytaıda basylyp shyqqan bolyp tur ǵoı. Buǵan deıin esh jerde aıtylmaǵan osy derek tarıhshylarymyzdyń, ádebıettanýshy, alashtanýshy ǵalymdarymyzdyń nazaryn aýdarýǵa tıis dep sanaımyz.