Qazaq tilin barsha qazaqstandyqtardyń tili etýge ábden bolady - Indıana ýnıversıtetiniń professory Ý.Fıerman
ártúrli pikirler aıtyldy. Minbege ózge ult ókilderi de shyǵyp, memlekettik baǵdarlamaǵa qatysty qısyndy oılaryn qazaq tilinde múdirmeı jetkizip jatty. Solardyń biri, Indıana ýnıversıtetiniń (AQSh) professory, saıasattaný ǵylymdarynyń doktory, qazaq tilin osydan 20 jyl buryn meńgerip alǵan Ýılıam Fıerman, jıynnan keıin «QazAqparat» agenttigine arnaıy soǵyp, agenttik tilshilerine suhbat bergen edi.
- Fıerman myrza, qazaq tilin qalaı úırene bastadyńyz?
- Men Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy tilderdi úırenýdi ózbek tilinen bastadym. 1976-shy jyly men Tashkentte dıssertatsııaǵa derekter izdep baryp, bir jyldaı sonda tájirıbeden óttim. Men Qytaıdaǵy jáne burynǵy Keńes odaǵyndaǵy til saıasaty máselesimen aınalysqandyqtan, ózbek tili meniń isimniń logıkalyq jalǵasy boldy. Amerıkada qorǵalǵannan keıin ózbektermen jumys istedim, al 80-shi jyldardyń ekinshi jartysynda Qazaqstanǵa kóp kóńil aýdara bastadym. Sebebi Qazaqstanda til máselesi Ózbekstanǵa qaraǵanda mańyzdyraq turdy. Men saıasattanýshy bolǵandyqtan, tilge qatysty saıasat máseleleri qyzyqtyrdy sondaı-aq, munda ǵylymı jumystarmen aınalysýǵa jaǵdaı jaqsyraq boldy. Onymen birge, Qazaqstan saıası jaǵynan qyzyǵýshylyq týdyratyn el. Osy kezden bastap qazaq tilin óz betimshe kitaptardan úırene bastadym. Ózbek tilin bilgendikten, maǵan bul tildi meńgerý ońaıyraq boldy. Biraq meniń qazaq tilin meńgerý jolynda tókken terim az bolmady. Birinshiden, tildi úıretýge arnalǵan oqýlyqtar bolmady. Árıne, olar qazir shyǵarylyp jatqanymen, arnaıy aǵylshyn tildilerge arnalǵan ádistemelikter joq. Sol sebepti men qazaq tilin orys tili arqyly meńgerýge májbúr boldy. Qaıta orys tili de meniń ana tilim emes. Meniń bul jaǵdaıym, aǵylshynnan qazaq tiline aýdarylǵan sózdikterdiń joqtyǵynan, aǵylshyn-orys aýdarmalaryn jattaýǵa májbúr qazaq tildi mektepterdegi qazirgi jaǵdaıǵa uqsas boldy.
Ekinshiden, tildik orta bolmady. Sondyqtan men gazetterge jazyldym. Olardy maǵan Qazaqstannan salyp jiberetin, al qazir bárine ınternet arqyly qoljetimdi.
- Qazaq tilin meńgerip, zertteýdi 20 jyl buryn qolǵa alǵan ekensiz. Sizdiń pikirińizshe, osy jyldar ishinde Qazaqstanda qazaq tiliniń jaǵdaıy ózgerdi ma?
- Sózsiz, ózgerdi! Tildiń qoldanylý aıasy, ásirese qalalardaǵy ortasy keńeıdi. Mysalǵa, 20 jyl demeı-aq qoıaıyn, 10 jyl buryn Almaty men Astana qalalarynyń kóshelerinde qazaq tilinde áńgimeleskenderdi az kezdestiretinmin. Osy kezde sondaı-aq telearnalarda qazaqsha baǵdarlamalar men derekti fılmder óte az bolatyn. Sonymen qatar, qazaq mektepterinde oqıtyn qazaqtardyń paıyzdyq úlesi artty. Qazir jaǵdaı birshama jaqsardy. Deıturǵanmen, kútilip otyrǵan mejege áli jetken joq.
- Onyń sebebi nede dep oılaısyz?
- Men bylaı aıtar edim, 1989 jyly «Til týraly» alǵashqy zań qabyldanǵanda, osy tusta atap óteıin, ol oryssha nusqasynda «Zakon o ıazykah» bolǵanymen, qazaqshasynda «Til týraly» dep bekitildi. Bul da árıne, kezdeısoq emes. Meniń oıymsha, Zańdy ázirleý barysynda basqa memleketterde qabyldanǵan zańdarǵa kóp kóńil bólindi. Eń aldymen - Baltyq jaǵalaýy elderine. «Olar óz tilderin damytsa, biz de damytamyz, bizdiń qaı jerimiz kem?» dep ázirlengen sııaqty.
Biraq Qazaqstandaǵy jaǵdaıda Baltyq jáne basqa elderdegi jaǵdaımen salystyrýǵa múldem kelmeıtin. Onyń birinshi sebebi - demografııada. 89-shy jylǵy sanaqtyń nátıjesinde Qazaqstandaǵy qazaqtardyń sany jalpy halyqtyń 40 paıyzyna jeter-jetpes boldy. Osy shamalas úleste orystar bolsa, qalǵan 20 paıyzyn ózge ulttar qurady. Qalalarda árbir qazaqqa eki orystan keldi. Bul degenińiz - qazaq tildi orta múldem joq degen sóz. Ondaı ortada qazaq tilinen bilim beretin bilikti muǵalimderdiń de sany shamaly boldy. Sondyqtan, qazaq tilin neǵurlym az ýaqytta damytý - múmkin emes jaǵdaı edi.
Onyń ústine, qatelespesem, 90-shy jyldyń maýsymynda, áli Keńes ýaqytynda, aldaǵy bes jylda Qazaqstanda is júrgizý tolyqtaı qazaqshaǵa kóshiriletindigi aıtylǵan qarar qabyldandy. Ózińiz oılap kórseńiz, sol kezde Qostanaı men Petropavl qalalarynda qazaqtardyń sany nebári 10 paıyz ǵana bolatyn. Al solardyń ishinde tek jartysy ǵana qazaq tilinde jaza aldy. Joǵary oqý oryndarda qazaq toptar oqýlyqtyń joqtyǵynan báribir orys tilinde bilim aldy.
Keıin de, táýelsizdik jyldary qabyldanǵan «BAQ týraly» zańda qazaq tiliniń telearnalardaǵy úlesi 50 paıyzdan kem bolmaýy kerektigi jazyldy. Biraq, ǵapý etińiz, aldymen sapany oılaý kerek qoı. Úles meıli, 100 paıyzǵa jetkizilsin, biraq sapa joq bolsa - kórermen báribir reseılik arnaǵa aýysady.
Túıindep kelgende, sol kezdegi asyǵys qadamdar qazaq tiliniń bedelin túsirip aldy. Eń aldymen oǵan memlekettiń ózi daıyn emes edi. Sondyqtan halyqtyń jadynda onsyz da qalyptasqan - «qazaq tildegi nárseniń - sapasy tómen» degen túsinik odan beter údeı tústi. Sózsiz, Qazaqstanda saýattylyq deńgeıi óte joǵary boldy, biraq basymdyq orys tili jaǵynda edi.
- Sizdi qazaq tiliniń naǵyz mamany desek artyq aıtqan bolmas. Onymen birge Qazaqstanda Tilderdi qoldaný men damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynyń jobasyn ázirleýge keńesshi retinde arnaıy shaqyrtyldyńyz. Syrt kóz - synshy, baǵdarlama kóńilińizden shyqty ma?
- Men birinshiden, mundaı baǵdarlamanyń ázirlengenine qatty qýandym. Óıtkeni men qazaq tiliniń janashyrymyn. Maǵan asa unaǵany baǵdarlamada tildi úıretýge úlken kóńil bólingen. Ol balabaqshadan bastap joǵary oqý oryndaryn da qamtı qolǵa alynbaqshy.
Búgingi kúnge deıin qazaq tilindegi is júrgizýdi joǵary deńgeıge jetkizý mindeti qoıylyp keldi jáne qazir de qoıylyp otyr. Biraq bul - máseleniń sheshimi emes qoı. Resmı málimetterge sáıkes, sizderde qazir is júrgizý 70 paıyz qazaqshaǵa kóshirildi. Biraq shyntýaıtynda onyń qalaı júrgizilip jatqanyn ózderińiz de bilesizder. Qujat aldymen oryssha daıyndalady, oǵan keıin qazaq tildegi sapasy tómen, eshkimge kerek emes aýdarma ilesip júredi.
Meniń oıymsha, problemany sheshýdi áý bastap tildi úıretýden bastaý kerek edi. Bul máseleni kesh degenniń ózinde, 97-shi jyldan bastap qolǵa alǵanda, sol jyldary mektep tabaldyryǵyn attaǵan balalar qazir qazaq tilin bilip shyǵýshy edi. Búgin olardyń basym deni orta bilimdi oryssha meńgerip shyqqandyqtan, «baıaǵy jartas - sol jartas» bolyp, baıaǵy problemalar qaıtadan aldan shyǵyp otyr.
Óz oıym, tildi úıretý deńgeıin kóterý úshin jaqsy ustazdar qajet. Al jaqsy ustaz mektepke kelý úshin eńbekaqyny kóbeıtý qajet. Óz kezinde Stalın myrza aıtpaqshy: «kadrlar bárin sheshedi». Baǵdarlamanyń bul tusyna kóńilim toldy. Biraq sonda da qaǵazda bar nárseni iske asyrý bólek áńgime. Tek bul tusta meni «mynany munsha paıyzǵa oryndaý kerek, mynany mynsha paıyzdyq deńgeıge jetkizý qajet», degen qaptaǵan sandar abyrjytady. Sandyq kórsetkishter mańyzdy ǵoı, biraq sapa mańyzdyraq. Mysalǵa, keleshekte Qazaqstan tarıhyn qazaq tilinde úıretýdi bastaýǵa bolady. Ol úshin qazaq tilin tek oqytý baǵdarlamasynyń tili emes, aqparat pen bilim alýdyń tiline aınaldyrý qajet. Sonda ǵana suranys bolady. Al muǵalim sabaqty kitaptan bas kótermeı, aldyndaǵyny oqyp berýmen ǵana ótkizse, pán oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrmasy anyq.
Ekinshiden, onda BAQ-tarda balalar men jastarǵa arnalǵan qazaq tildi kontentti keńeıtý qajettigi jazylǵan. Múmkin, bul bolashaqqa baǵyttalǵan jospar shyǵar, óıtkeni munda taǵy eń aldymen, sapany oılaý kerek. Taǵy da aıtamyn, kontent 100 paıyzǵa jetkizilip, sapa tómen bolsa - jeńildiń deı ber. Adamdarda «qazaq tili», degende «tómen sapa» degen assotsıatsııa qalyptaspaý kerek.
Aıtpaqshy, Qyrǵyzstan bir jyl buryn telearnalarǵa qatysty osyndaı zań qabyldady. Biraq Qyrǵyzstanǵa qaraǵanda Qazaqstanda ol úshin barlyq jaǵdaı bar ǵoı. Maǵan mysalǵa, qazir qazaqstandyq telearnalarda júrip jatqan sporttyq baǵdaralamalardyń orys-qazaq tilderinde júrgiziletini unaıdy. Men bir jaǵynan sportty kóremin, bir jaǵynan tilimdi jattyqtyramyn.
Men osy rette sondaı-aq, balalarǵa arnalǵan baǵdarlamalarǵa da nazar aýdarýdy usynar edim. Bala kishkentaıynan óte ádemi qazaq tilin tyńdap ósse, keıin mektepke barǵanda oǵan bilim berýdi «A» árpinen bastaýdyń qajeti de bolmaıdy. Onymen birge, baǵdarlama sapaly bolsa, ony qazaqtarmen birge Mashalar men Sashalar da kórer edi.
Úshinshiden, tildi úıretýde aldymen grammatıkadan góri kommýnıkatıvti ádisterge basymdyq beriletini unady. Ol durys. Óıtkeni grammatıkany beske jattap alyp, aýyzekide lám-mım deı almasa nesi jaqsy? Sondyqtan, qate sóılese sóıleı bersin, tájirıbe úıretedi, áıteýir sóıleýdi bastasa boldy.
Sonymen berge, termınologııa men onomastıkany damytý boıynsha qolǵa alynbaq sharalar kóńilge qonymdy boldy. Men bul máselelerdiń mańyzdy ekenine kelisemin, degenmen, meniń oıymsha, qazir qazaq tiliniń normalaryn anyqtaý, onyń korpýsy men stılıstıkasy boıynsha ǵylymı jumystar jasaý qajet.
Tórtinshiden, baǵdarlamada Qazaqstanǵa ózge ulttardyń tilderi de óte mańyzdy ekendigi qadap aıtylǵan. Onyń ishinde orys tili de bar. Reseı Qazaqstannyń kóp jyldarǵy kórshisi, odan eshqaıda kete almaısyń. Bolashaqta orys tili mańyzyn joǵaltpaıdy, shamaǵa qaraı ol saqtap qalynady, onymen birge aǵylshyn tilin bilý deńgeıi arttyrylatyn bolady.
Jalpy til máselesinde men Amerıkany úlgi retinde usyna almaımyn. Bizde ózge ulttarǵa degen qarym-qatynas nashar, biraq qazir bul máseleni qolǵa alý qajettigi týraly aıtyla bastaǵan sııaqty. Deıturǵanmen, AQSh-qa qonys aýdarýshy basqa halyqtardyń barlyǵynyń tiline, olardy saqtap qalý maqsatynda qoldaý bildirý máselesin óz basym usynbas edim. Al Qazaqstanda jaǵdaı basqa.
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini - qazaq tilin memlekettik mártebesine laıyq deńgeıge keltirýge bolady. Qazaq tilin barsha qazaqstandyqtardyń tili etýge bolady. Ol úshin, qazaqtarǵa ǵana emes, basqa da etnos ókilderine: «Qazaq tili - Qazaqstandy meken etken barsha halyqtyń ortaq memlekettik tili dep nasıhattaý kerek. Qazaq tili - gúldengen, zamanaýı Qazaqstan qoǵamynyń tili», deý kerek.
- Orys tilin saqtaı otyryp, munyń bárine qol jetkizýge bolady ma?
- Bolady. Orys tili qanǵa sińgen nárse, sondyqtan onyń bolashaqta qandaı da bir róli báribir bolady. Onyń ústine orys tilinde jazylǵan qaptaǵan ádebıetti qazaq tiline aýdaryp tastaý múmkin emes. Qazaqstanda biraz salalarda báseke kópke deıin jalǵasady. Ol mindetti túrde qazaq pen orys tilderiniń arasynda emes, orys pen aǵylshyn tilderiniń arasynda bolýy múmkin. Mysalǵa, medıtsınalyq ınstıtýtta sabaq beretin tanysym, aıta keteıin, ulty - qazaq, medıtsınanyń qazaq tilinde berilýine múldem qarsy. Sondaı-aq ol medıtsınanyń orys tilinde de úıretilýine qarsy. Onyń paıymdaýynsha, medıtsına barlyq jerde tek aǵylshynsha úıretilýi tıis. Árıne bul tek sýbektıvti pikir.
Men taıaýda Mońǵolııada boldym. Onda orys tiliniń izi de qalmaǵan. Tájikstanda da orystar saýsaqpen sanarlyq. Sol sııaqty Túrikmenstanda da qazir orys tilindegi bir ǵana mektep bar. Al basqa mektepterde orys tilindegi toptar ǵana bar.
Nege? Birinshiden, olardyń Reseımen qarym-qatynastary qazir álsiz. Mońǵolııa kóbine Qytaımen yqpaldastyqta. Biraq Mońǵolııa jappaı qytaı tilin úırenip jatqan joq. Olardyń ortaq qarym-qatynas tili - aǵylshyn tili.
- Suhbatyńyzǵa rahmet! Qazaq tildi ortamyz siz sııaqty azamattarmen tolyǵa bersin.