Qazaq prozasynyń 100 jyldyq jolyna úńilgende
Jańalyq túgi joq, tek, arnaıy aıtylmaǵan. Kim júrmegen jol, kim shıyrlamaǵan soqpaq, azar bolsa, óz qalamynyń izin tanyǵan keı aǵalarym renjir. Bárimizdiń ılegenimiz bir teriniń pushpaǵy bolǵandyqtan ókpesi kópke barmaýǵa tıis.
Al, kettik. Ulan-asyr, asyp-tasyp jatqan yrys týraly aıttyq. Rasynda, zaman jyldar... ǵasyrlar boıy qalyptasqan, damyǵan, búginge jetken, jáne qataryna taǵy biraz talanttar, daryndardy qosyp, erteńge ótedi. Zamannyń túzelgen, bir zamandarda qojaıyn ult sanalǵan orystyń ózimen teń dárejede, ıyqtasa turyp tildeser dárejege jetkenimiz óz aldyna, tipti, jol-jónekeı jón suraǵandaryna erine jaýap beretin ádet taýyppyz. Álbette, qaıdaǵy bir kelimsekke qor qylatyndaı qazaqtyń sózi jerde jatyr ma? Men jaýap bermeýdi shyǵaryp júrmin qazir. Mine, sizge zaman kerek bolsa. Qazir bizde rahat! Ne jazǵyń kelse de bóget bolar, qoı der eshkim joq. Otyra qal da kóıite ber. Orysqa tıisesiń be, ormanyn órteısiń be (eskertý: tek qana sózben), qytaıdy qyjyrtasyń ba... Qalamyńa tusaý joq. Qanshama zamannan beri kórsetken quqaıy az ba edi? Ee, endeshe, qarymta qaıtarar kez týdy. Zaman bizdiki! Keıde, «eshkim oqymaıdy ǵoı báribir», - dep te shabyttanatynym bar. Ol da ras. Al, bizden burynǵylar she? Atam zamanynda... Kókem kezinde... Ne jazyp edi, qalaı jazyp edi? Myna qaptap bir turǵan qalyń tomdyqtardyń (romandar) qudireti nede?
Taptym! Qazaqtyń 2-aq paıyzy saýatty kezde týmaǵany anyq. Jazba ádebıet jel tıgen órtteı qaýlap qoıa bergende (orystardyń arqasynda!) dúnıege kelgen dóıler emes pe? Odan buryn saýatsyz, álipti taıaq dep bilmeıtin qazaqta sýyryp salyp, áláýláıin bos qarap jatqansha dep el kezip júrip, kóldeneń kezikkenge jattata bergen aqyndardan basqa ádebıet ókili deıtindeı, ilip alarlyq kim bar? Qazaq dalasyna orystardyń pýshkasy ǵana emes Pýshkıni de kelgenin qalaı umytýǵa bolady? Pýshkınniń soqa basy sopıyp jetip kelmegeni taǵy ras. Qaǵaz-qalamy, jıyp-tergen kitaby, ǵylymy... - mádenıeti ere kelgen joq pa edi? Sonyń arqasynda ǵoı, jazba ádebıeti, ıaǵnı prozanyń (poezııa surap qol jaıǵan jerimiz joq, qudaıǵa shúkir) qazaqty da qur aýyz qaldyrmaǵany.
Qansha jerden qyjyrtsaq ta bir nárse anyq: Qazaq prozasy batys ádebıeti negizinde ómirge keldi hám damydy. Zeńbirektiń izin ala Pýshkın bastaǵan orys aqtańdaqtarynyń jetkeni shyndyq. Tek, «eki paıyzdyq» kórsetkish aýyzdy qyshytyp...
Qazaq prozasynyń basynda kim tur osy? Keıbir ǵalymdarǵa aıtqyzsań, sonaaaý bir zamandarǵa aparyp tireıdi. Shyǵys ádebıetiniń alyp ókilderiniń nebir úlgilerin jipke tizerlikteı mende ondaı surapyl, nor bilim joq. Sondyqtan beriden qaıyram. Jurt aıtyp júrgen, bir kezderi bárimiz qol qoıǵan - Ybyraı men Abaı. Abaıdyń qara sózderin prozanyń tuńǵysh úlgileriniń biri dep qarastyryp jatyrmyz. Tegin emes. Pýblıtsıstıka dárejesinde baǵalap jatqandar da bar. Degenmen, osy eki janrdyń ortasyndaǵy dúnıeler. Ǵaqlııa dep ózi atap edi ǵoı. Endeshe, ǵaqlııańyz eki zamannyń ara jiginde qalyptasqan, eki jaqqa ortaq - proza. Biraq, Abaıdyń ǵaqlııalary ábden kemeldengen, tolysqan shaǵynda jazylǵan. Demek, sál berirek. Al, Abaıdan ıt jeıdeni sál buryn tozdyrǵan Ybyraı alǵashqydan-aq prozany aqyndyqpen qatar ustap otyrǵanyn ańdaý qıyn emes. Aǵartýshylyq jolyn myqtap ustanǵan, zamanaýı mektepter ashý úshin baryn salǵan ustaz aqyn qazaq úshin tuńǵysh oqýlyqtardy da ózi jazypty. Til syndyrý úshin, dúnıetanym keńeıtý úshin... Mine, osydan kelip prozaǵa oıysady. Aldymen aqyn, sodan keıin jazýshy. Mysal áńgimelerin táýelsizdikpen tete týǵan bizdiń ózimiz birinshi synypta-aq oqyǵamyz. Jeńil oqylady, tez sińedi. Ońaı túsinesiń. Ertegi, mysal, el aýzynan alynǵan ańyz túrinde baıandaıdy. Qazaq qana emes, orys, qytaı, eýropa halyqtarynan alynǵan shaǵyn sıýjetterdi - sózden jasalǵan kórneki qural dep baǵalap jatady ǵalymdar. Talassyz. Degenmen, osy arada aǵartýshynyń bul eńbekterin prozalyq shyǵarma emes, avtordy tek qana el aýzynda aıtylyp kelgen ańyz áńgimelerdi hatqa túsirýshi dep baǵalaıtyn kúmilji ún dybys berip qalatyny bar. Shoqan áıgili «Manas» jyryn qaǵazǵa túsirip alǵany úshin aqyn atanǵan joq qoı. Sondyqtan, Ybyraı - hatqa túsirýshi, al avtor - halyq. Endi kelip biz kúmiljımiz. Qalaı bolǵan kúnde de osynshama dúnıeni kórkem tilmen órnektep shyǵý ońaı sharýa emes qoı. Onyń ústine, tek bolǵan kúıinde emes, arasyndaǵy túsindirme abzatstardy esepteı kelgende, dıalog qurý tásili bar, belgili tártipke qurylǵan sıýjettik jelini taǵy esepteseńiz... Ol ǵana emes, el aýzynan alynǵannan bólek, óz oıynan usynǵan mysal áńgimeleri she? Mysaly, «Órmekshi, qumyrysqa, qarlyǵash». Mine, endi Ybyraıdy avtor demeı kór. Sóz joq naǵyz prozashy.
Prozanyń bastaý alar tusyn Ybyraı men Abaı dedik. Óleń sóz emes, qara sózben áńgimeleý, sóz túzý odan buryn hatqa túsken úlgide bola qoıdy deýdiń orny joq. Demek, osy bir alǵysharttar keıingi tolqyn inilerge úlgi ǵana emes, jolashar bastama bolǵandyǵy daýsyz.
Dolbar emes, naqty ǵylymǵa súıenip, kóldeneń jurt tegis qoshtaǵan prozanyń ómirge kelýin 1913 jyldan bastaımyz. S. Kóbeev «Qalyń mal». Roman dep oqyǵamyz. Povestke jatqyzady qazir. Kóterer júgi sol. Demek, saltanatty túrde eldi moıyndatqan, «qazaq ádebıetinde proza ómirge keldi» degen «estafetany» alyp bergen osy povest. «Qalyń maldyń» jazylýy sol kezde eleýli oqıǵa bolǵany haq. Mazmundap basyńyzdy aýyrtpaı-aq qoıaıyq, belgili shyǵarma. Tula boıy tuńǵyshymyz bolǵandyqtan da bári biledi. Spandııardyń izin ala Sultanmahmut, Júsipbek, Shákárim, Maǵjan, t.b. qalamynan týǵan shyǵarmalar qazaq przasynyń qalyptasý kezeńiniń sátti týyndylary esepteledi. Sultanmahmut pen Shákárim qoltańbasynda aqyndyq lep ańqyp tur. Romantıkalyq sarynmen, sózdi uıqasqa bólep, taqpaq qýalap ketetin tustary az emes. Oǵan, jıi qosylyp turar óleń shýmaqtaryn qosyńyz. Al, Maǵjannyń jetistigi - tuńǵysh psıhologııalyq povest týdyrǵany. «Sholpannyń kúnási» basqa qyryn qoıa turyp, osy jaǵynan áli kúnge erekshe esepke alynyp keledi. Zertteýshiler qazaq prozasynyń tolyqqandy týǵanyn - Júsipbekpen túıindeıdi. «Aqbilek» pen «Qartqoja» roman talaptaryna tolyqtaı jaýap bere alarlyq shyǵarma ekendigine eshkim daý aıta qoımas. Biz ary kettik.
Bizge keregi, jipke tizý emes. Qudaıǵa shúkir, jazylmaı, atalmaı jatqan joq. Bizge keregi - qalyptasýdan damýǵa bet alǵan, qysqa ýaqyt ishinde-aq zor tabystarǵa jetken qazaq kórkem prozasynyń keıipkerleri kimder boldy? Olar qalaı oılaıdy, qalaı qımyldaıdy? Jazýshy ıdeıasy neni kókseıdi?
Aýmaly-tókpeli dáýirde endi ǵana qanaty qataıa bastaǵan qazaq prozasynyń keıipkerlerin alystan izdep tipti de keregi joq. Tyń baǵyttaǵy jańa zaman tabaldyryǵyn attaǵaly turǵan qoǵam ókilderiniń qımyly, kúıinish-súıinishi, sezimi, erligi, jeńisi, jeńilisin sýretteý arqyly, ózderine etene oqıǵalardan qurylǵan sıýjetti kórkemdep qaǵazǵa túsiredi. Ideıa aıtpasa da túsinikti, zamannyń ózgergenin, «qazaq balasy endi ne isteý kerek?» degen suraq tóńireginde, áıel teńdigi, kúni bitken kereksiz salt-dástúr, irip-shirigen feodaldyq qoǵamnyń zardaptary... Sondaı-aq, patshalyq Reseıdiń qol astyna qaraǵannan bergi el ishin jaılaǵan bılikqumarlyq, shendige degen jaramsaqtyq, jaǵympazdyq, satqyndyq, alaýyzdyq máseleleri, jik-jikke bóliný sııaqty jaǵymsyz qylyqtardy synaý boı kórsetedi. Bul ásirese, Shákárim qalamynyń izinen anyq baıqalady.
Jalpy aıtqanda, tap tartysy tóńireginde qurylǵan oqıǵalar tizbegi edi bular. Kedeı men jalshydan týǵan talapty jas ózine berilgen múmkindikterdiń arqasynda ósip, jetiledi, baılardan ketken esesin qaıtarý jolynda kúreske shyǵady. Jáne jeńedi. Jeńilse de jańa zaman ornaý úshin úlken is tyndyryp ketedi. Baı ataýly nadan, kedeı ataýly jańashyl, tez beıimdelgish, bilimdi... Basqa taqyryp qaýzalmady degen sóz emes, biraq, sol zamanǵy prozaǵa ortaq mazmundy jıyp-terip osylaı baǵamdaýǵa bolady.
Júsipbek tuńǵysh bıik beleske kóterip ketken qazaq prozasyn 30-shy jyldary Beıimbet bastaǵan top órkendetti. Aldynǵy tolqyn «jyǵylsań nardan jyǵyl», - dep, romannan bastasa, Beıimbettiń ereksheligi shaǵyn janrdy damytýynda. «Shuǵanyń belgisi» qazaq qara sóziniń kúni búginge deıin jumbaǵyn sheshe almaǵan kórkemdik qupııasy. Myrqymbaı, Azamat Azamatych, Raýshan sııaqty keıipkerler sol kezdegi ár tıptegi jıyntyq obrazdar. Ómirde bolǵan, bolmasa da bolýy múmkin oqıǵalar adamdy birden baýrap alady. Oǵan túırep túser satıralyq baı tildi qosyńyz. Osy óreden tabyla bilgen Muhtar, Sábıt, Sáken, Sattar, Іlııas...
Tap tartysy týraly kúresti, Qazan tóńkerisin kótere, ór únmen jyrlaǵan romandardy 1938 jyly jarq ete qalǵan «Jumbaq jalaýmen» bir qaıyramyz. «Jumbaq jalaýmen» qatarlas shyǵarmalarǵa da ortaq keıip bar edi. Jańa beleske umtylý basym boldy, burynyraqtaǵy jalań baıandaýdan sanaly túrde bas tartýshylyq ańdalady. Bul bizdiń sóz emes, Odaq taramaı turǵanda-aq bastap jazyp ketken úlkenderdiki. Ulttyq minezder daralyǵy, oı qazaǵy men qyr qazaǵy arasyndaǵy aıyrmashylyq, jańa zamandy áli tolyq baıyptap bolmaǵan jaıbasarlardy ájýaǵa aınaldyrý, aýyl, qala tirshiligin salystyra, jarystyra sýretteý, kompozıtsııalyq jelini eski men jańa arasyndaǵy tartysqa qurý sııaqty ortaq belgiler sol zaman prozasyn quraıdy. S. Seıfýllın, S. Muqanov, S. Erýbaevtar qala tirshiligin, jańa zamanǵa saı zııaly qaýymnyń mádenı ortasyna jetelese, Іlııas, Beıimbetter qyrǵa súıreleıdi.
Zaman tartysyn, ókimet talabyn ǵana jazam dep qurǵaq baıandaýǵa urynǵan shyǵarmalar qanshama. Shyǵarmashylyqtyń, ádebıettiń zańyna sáıkes ýaqyt óte kele arhıv sórelerinen ǵana oryn alatyn ondaı týyndylardyń ǵumyry uzaqqa barmaıtyny aıtpasa da túsinikti.
O basta jańa ornaǵan jas ári ekpini qatty ókimetti kókke kótere dáripteý men jalań uranǵa negizdeletin, ne jazsa da keńestik ıdeologııany nasıhattaýdy paryz sanaǵan jazýshy qaýym 30-shy jyldardy ortalaı jańa bir keptiń shetin shyǵardy. Rıza emes. Patshany taqtan qulatqanda endi keńıdi dep sengen bolat qursaýdyń qysa túskenin tisinen shyǵarmasa da, ishteı tiksinip qalǵandaryn, sol tiksinýden kelip alǵashqy rııasyz kóńilderge qaıaý túse bastaǵanyn ańǵarý qıyn emes. Anyq ańdalatyny - ashyq aıtpasa da keıbir keleńsizdikterdi shyǵarmasyna arqaý etkeni. Keıbir kóleńkeli tustarǵa barǵyshtap júrgen Muhtar (Qasenniń qubylýy), Sáken (Bizdiń turmys), Ǵabıtter (Talpaq tanaý). Beıimbettiń aý-jaıy áý bastan-aq belgili. Áýezov keıipkeri Qasen arqyly Keńes úkimeti týdyrǵan qoǵamda qalyptasqan minezderdi mysqyldasa, Ǵabıt «besinshi túliktiń» kelýi qarsańyndaǵy «qyzyqtardy» astarlaıdy. Sáken avtobıografızmdi odan ary damytyp, ózi júrgen ortanyń kúngeıi men teriskeıin qatar qamtýǵa umtylypty. S. Erýbaevtyń «Meniń qurdastarymyn» erekshe ataıdy ǵalymdar. Ol zańdy da. Sebebi, tek ıdeologııa talabymen jazylyp jatqan shyǵarmalar arasynda kózge shyqqan súıeldeı bolyp adam baqyty, sezim shyrǵalańy, ómirdiń jarqyn sátteri, tabıǵat kórinisterin eshqandaı uranǵa salmaı-aq, qarapaıym tilmen, jańa leppen aıtyp tursa erekshelenbeı qaıtsin? Obektini salystyra sýretteý osy shyǵarmanyń ón boıynan bastalady deıdi biletinder.
1937 jyl bolmasa... Deımin de... Jylaǵym keledi. Ahmet, Álıhan, Beıimbet, Maǵjan, Іlııas, Júsipbek, Sáken... Kete beredi, kete beredi. Tizbelep kelem de... Jylaımyn. Qudaı-aý, HH ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde joqtan bar jasap, árqaısysy ár janrdy jan-jaqty damytýǵa kúsh-jigerin aıamaǵan, keı sátterde Keńestik úkimetten úmittenip, senip qalsa da ulttyq baǵyttan aınymaǵan, qazaq balasynyń sanasynan ótkenin óshirmeý jolynda tún qatyp júrip tús qashqan qaıran erler... Qazaqtyń ádebıetin osy býynsyz, osy bir uly shoǵyrsyz elestetý múmkin be? Kileń shoqtyqty shirkinder bir zamanda týyp, erligi ketpese de eldigi ketken soń qojaıyn partııanyń bir silkigeninen qalmaı tegis harap bolypty. Sol zobalań bolmasa she? Eger... Shirkin-aı, «Abaı jolymen» qatarlasa meniń sóremde turýǵa tıis qanshama uly tomdardy jatyrynda tunshyqtyrǵan qarǵys atqan repressııa bolmaǵanda... Talant, qarymy jeter bıik óreniń bir bólshegine ǵana jetip, berip ketýge úlgeripti. Qalǵany ishinde ketti. Taǵdyr... Qazaqtyń, qazaq ádebıetiniń taǵdyry.
Já, jylap-jylap bolǵamyz. «Qalyń mal» ómirge kelgennen shırek ǵasyr ótken ýaqyt aralyǵynda jazylǵan shyǵarmalardyń keıipkerleriniń kim ekenin aıttyq qoı dep oılaımyn. Jazý stıli týraly sóz qozǵaý úshin keńirek kósilýge týra keledi. Al, bizdiń qarym oǵan jetpeıdi ázirge. Biraq, tam-tumdap súzip shyqqanda baıqaǵanymyz atalmysh aralyqtyń prozashylaryna tán - oıdy oqıǵamen ushtastyra, oıǵa oqıǵany emes, oqıǵaǵa oıdy syıdyrý tásiline kóbirek den qoıǵanyn ańdaımyz. Bir qarasań jalań uran, arzan nasıhat, bir-birimen qabattasyp, battasyp jatqan, tym uqsas jaıttar, oqıǵalar qaıtalana beretindeı kóringenmen árqaısysy ózinshe sol eki júzdi dáýirdiń shejiresin kórkem túrge salyp, maıyn tamyzyp jazyp ketipti. Otyzynshy jyldardy ortalaı jazylǵan shyǵarmalar uly genotsıdte kómýsiz qarǵa-quzǵynǵa jem bolǵan qazaq balasyn joqtap, jylap týýǵa tıis edi. Biraq... Bul kezde Stalındik saıasat kóz jasyńdy kórsetseń qanǵa boıaıtynyn dáleldep bolǵan. Joǵaryda biz aıtqan teriskeı men kúngeı máselesi osy kezde tóbe kórsetti. Baıaǵy zar zaman aǵymy astarly túrde júrgendigin baıqaýǵa bolady. Oqý-aǵartý, jastardyń jaryqqa umtylýy, qazaq qyzdarynyń bostandyǵy, áıel teńdigi sııaqty máselelerdi sóz etip otyryp, tuspaldap tyqpalasa da qazaq halqynyń Reseı otarlaý saıasaty saldarynan ata qonysynan aırylýy, ulttyq erekshelikti eshqandaı eskerýsiz, júıesiz engizilgen saýda-sattyq, aqsha qatynastarynyń keri áseri, salt-dástúrdiń tamyryna balta shabylýyna ákelip soqqan jańa zańdardyń jaǵymsyz tustaryn ısharalap baǵypty. Sosyn bir aıta keterlik jaıt, bul tustaǵy (ásirese alǵashqy kezeńde) shyǵarmalarda portret az kezdesedi. Áreket pen minez-qulyq ta az sýretteledi. Oqıǵany asha túsý úshin túrli tásilderge (sheginis, avtorlyq baıandaý, oqıǵaǵa úshinshi jaqtan aralasý, baǵalaý) barady. Avtordyń ózi emotsııaǵa berilip, ara-tura óz kóńil-kúıin qosý sıpaty basym. Bul, sol zamanǵa degen ókpe men nazany jetkizýdiń bir kórinisi bolsa kerek. Ańǵaldyq dep baǵalar edim. Qansha astarlap baqqanmen, saptyaıaqqa as quıyp, sabynan qaraýyl qoıǵan kezeń úshin anaý-mynaý emes kórkem shyǵarmaǵa emotsııańdy qosý «óle almaı júr edim» dep jar salýmen teń. Osydan kelip kezinde Ahmet, Mirjaqyp, Maǵjandar qalyptaǵan Alash rýhty ádebıet tunshyqtyryla bastady. Anyǵyraq aıtsaq, aıaýsyz janyshtaldy. Sonymen, qalyptasýdan ótip, bolashaǵynyń zor ekenin dáleldep qana qoımaı, keıingige naqty baǵdar syzyp berip ketken alǵashqy shırek ǵasyrlyq kezeń qanmen jýylyp aıaqtaldy.
Qazan tóńkerisinen keıin ór únmen bastalǵan jazý asharshylyqta aýzyn ashyp bir ańtarylyp, qaımaǵy buzylǵan, ań-tań qalypta beri kibirtikteı jyljyp, repressııaǵa mańdaıyn soǵa toqtaǵanda aqtaryla tógilip ketpese de yrysy shaıqalyp, qazany ortaıǵan kúıde Uly Otan soǵysyna kelip kiripti. Aralyqtaǵy úsh jyl Sábıttiń «Jumbaq jalaýyn» alǵa tartpasań, daǵdaryspen ótkeni baıqalady. Tiri qalǵandardyń ózi qýdalaýda júrse kim jazyp ońdyrsyn...
Osyndaı úzilisten keıin soǵys kezindegi alasapyranda tizgindi sál bosatýǵa májbúr bolǵan Stalındik rejım «Abaı jolyna» tosqaýyl bola almady. Eski zamandy kókseıdi, sonshalyq keremet zamanda ómir súrseńder neǵyp osynsha «sorly» bolap qaldyńdar degen lámmen bir-eki aýyz syn aıtylǵany bolmasa, uly shyǵarmanyń alǵashqy eki kitaby jyly qabyldanady. Jyly qabyldamas edi, jaý jaǵadan alǵanda jan-jaǵyn tolyq baqylaýda ustaýǵa múmkindigi bolmaǵan ókimet kóp shuqshımaǵan sekildi. Al, áıgili roman-epopeıanyń qazaq prozasynyń álemge kóldeneń tartar tólqujaty bolǵanyn aıtyp jatý artyq. Oıly-qyrly deý az, quzarly-jartasty, kil qaterge toly joldy júrip ótken bizdiń proza jarty ǵasyrǵa jeter-jetpes ýaqytta qandaı bıikke jetkenin baǵamdaı berińiz.
«Abaı jolynyń» kórkemdigi, keıipker jasaý, sıýjet qurý, oqıǵa shıelenistirý sııaqty qasıetterin attap ótýge májbúrmiz. Qazaq prozasyna ákelgen jańalyǵyna da soqpaımyz. Ushan-teńiz jańalyqtyń ushyǵyna men túgil múıizi qaraǵaıdaı ǵalymdardyń ózi jetip bola almaı jatyr. Romanǵa sýretkerlik sheberlikti, tabıǵatty qaz-qalpynda kóshirý osy shyǵarmadan bastalady. Keıingi býynnyń Áýezovke eliktemegeni kemde-kem. Osynyń ózi biraz syrdy ańǵartyp tastaıdy. Alǵashqy kitaby shyqqan tustaǵy avtordyń aspandap ketken dańqynan bastap ádebıette «Áýezov dáýiri» atty ǵylymǵa tirkelmese de aınalasy tegis den qoıǵan jańa aǵym bastaldy. Qazaq ádebıeti meniń bir dosym ázilge súıep aıtqandaı «japyraqtyń diriliniń ózin jarty betten asyra sýretteıtin» lırıkalyq prozaǵa qol artty. Oqıǵa men tabıǵat kórinisi arasyndaǵy burynyraqta olqy soǵyp kelgen baılanys álsizdiginiń seńi buzyldy. Qudaı syılaǵan jazýshylyq ónerdiń has úlgisin syrttan izdep sharq urǵan sorly basymyz-aı. Jáne... Búgingi kúnmen ǵana kún keshýge kóshken, jańa, jarqyn zamandy ǵana jazýǵa mashyqtanyp qalǵan jazýshy qaýymǵa qazaqtyń ótkenin jazýǵa da bolady eken-aý degen oı salǵany shúbásiz. Tym tereńdemese de bir ǵasyrǵa sheginis jasalǵan osy uly tetrologııa arqyly «qazaq - saıda sany, qumda izi joq el bolǵan» degenge ılana bastaǵan qarapaıym halyqtyń ózin dúr silkindirip, «bizde de ǵajaıyp dáýirler bolypty-aý» degen ótkenine maqtan ǵana emes, tarıhynyń sonshalyq sorly emestigine senim paıda bola bastady. Jazýshylar arasynda qazaqta ótken tarıhı, jeke tulǵalar týraly qalam tartý qulshynysy týdy. Bul qulshynystyń nátıjesin búgingi tarıhı ádebıetke qarap bilýge bolady. Osy tusta jazylǵan óndiristik, tehnıkalyq taqyrypty arqaý etken romandardyń ózinde aldymen jeke tulǵalarǵa, keıipkerlerge, olardyń beınesi men oı-tanymyna basymdyq berildi. Osy ýaqqa deıin keıingi planda qalyp kelgen adam sezimi máselesi aldynǵy orynǵa shyqty. Qazaq klassıkalyq prozasynyń alǵashqy úlgileri osy soǵys jyldaryna tıesili ekenin aıta ketý kerekpiz. «Abaı jolynyń» áseriniń kúshin Muhtarmen qatarlas, birde aşy, birde tuşy bolyp júretin Sábıttiń Shoqan týraly «Aqqan juldyzǵa» qalam terbeýiniń uzaq jylǵy úderisi dálel emes pe.
Klassıkalyq shyǵarmaǵa jetý joly - qalyptasý, ósý kezeńi atalsa kerek. Osy bıikke jetken soń tolysý kezeńi bastalmaq. Endeshe, Uly Otan soǵysyna deıingi ádebı dáýirge alǵashqysy tán. Jylnamalyq esepke júginsek birazǵa bólshektep tastaýǵa bolady, biraq, biz osy eki sıpatyn eskere otyryp «soǵysqa deıin» ıakı «Abaı jolyna» deıingi jáne keıingi dep úlken eki kezeńge bólgendi jón kóremiz. Ybyraıdyń keıipkerleri baı balasy men jarly balasy uzaq ta asýly joldardy basyp ótip, uly Abaı beınesine jetkende klassıkany qalyptapty.
Osy kúrdeli kezeńniń keıipkerlerin, shyǵarmalardyń baǵyt-baǵdaryna áser etýshi syrtqy kúshter týraly az da bolsa aıtýǵa talpyndyq. Kórkemdigin qoıa turyp, keıipkerlerdiń ózgerýi, damýy jaǵyna shuqshıǵan boldyq. Áýezov epopeıasynan keıin aıaqqa myqtap turý az, kez kelgen shet el ádebıetimen ıyqtasa turýǵa jetken qazaq prozasynyń endigi damýy týraly keleside áńgimeleı jatarmyz.
Aıtary tiliniń ushynda tursa da tógip-tógip tastaýǵa erki bolmaǵan, sonda da tilin tistep qalmaı sózin astarǵa bólep jazýyn toqtatpaǵan uly shoǵyr ókilderiniń eńbegin sózden kisen alynǵan, tsenzýra degen túsinikten ada kún keship jatqan biz bir úńilip kórsek, artyq-kemin eskere otyryp, qostaısyz dep senemiz.
Almas Núsip