Qazaq óleńi degende kóz aldymyzǵa qazaqtyń obrazy elesteıdi
Sebebi, ol - sóz atasy, sózdiń qudireti. Bul turǵyda sózdik qorǵa baı qazaqtyń esh armany joq sııaqty kórinedi. Jaratqan ıeniń qazaqtan qysyp qalǵany joq-aý osy deısiń keıde. Tek onyń renishin sezinbeıtin sezimsizge aınalyp bara jatqandyǵymyz bolmasa.
Qazir eki sózdiń basyn quraǵannyń bárin aqyn, áý degenniń bárin ánshi deý arsyzdyqqa jatpaıtyn bolǵany da ras. Oǵan tipti eshkimniń júregi de aýyrmaıdy, basy da qatpaıdy. Qazaq qazaq bolyp jaralǵaly beri óleńimen birge ómir súrip keldi. Qazaqtyń anasy besiktegi sábıin óleńimen terbetti, ánimen áldıledi. Ony ol nársetesi aldyndaǵy boryshym, paryzym dep uqty. Búgingi damyp, jetilip jatqan ýaqyttaǵy aqyl-keńesti olar sol ýaqytta-aq meńgerdi. Onyń tárbıelik mániniń zor ekendigin jaqsy túsindi. Osydan-aq bir ulttyń taǵdyryn, ómir súrý saltyn, tipti, salt-dástúriniń ózin óleńsiz elestete almaısyń. Abaıdyń «Óleń degen ósekshi jurtqa jaıar» degeniniń ózi osyǵan meńzeıtindeı. Keshegi Maıqy bıdiń óz zamanyn bylaı qoıyp, búgingi bizdiń bastan keship otyrǵan jaǵdaılardy, qazirgi ýaqyttyń bet-beınesin asqan kóregendilikpen dálme-dál baıandaýy onyń boıyndaǵy erekshe qasıetin, aqyl-parastyn kórsetepeı me? Eshqandaı kóripkel, áýlıege súıenbeı-aq, onyń ózinshe boljam jasaýy ári sol óleń tilindegi boljamynyń búgingi kúnmen sáıkes kelýi tańǵalarlyq qubylys. ıAǵnı bul jerde óleńniń órilip túsýi kerek-aq, biraq onyń tula boıynda aqyldy, nanymdy, shynaıy oı bar bolsa, ol qaı kezeńmen de sáıkes kele beretin syńaıly oıǵa jeteleıdi. Kórgeni kóp talant ıesiniń aıtqandary búgingi adamdardyń minezindegi dórekilik, ózimshildikti tap basady. Osydan-aq dýaly aýyzdan shyqqan sózdiń aqıqaty bolmaı turmaıtynyna ılanasyń. Ómirdiń qatyp qalǵan qaǵıdasy joq. Barlyǵy da ýaqytpen ólshenedi. Adamzat ataýlynyń jan jarasyn jazatyn da sol ýaqyt. Ýaqyt qandaı ókpe-renish bolsyn jazady, emdeıdi. Tek ony jazýǵa baǵynǵysy kelmeıtinder úshin ómir súrý tym qıyn syndy. Óleń de solaı. Búgingi qaǵazǵa túsirgen dúnıeńdi erteń basqasha jazýyń múmkin. Alaıda, ol bireýdi selt etkize ala ma, joq pa másele sonda. Shyn talant ıesi bolý árkimge buıyra bermeıtin násip. Talantty bolýǵa qumarlyq bos áýreshilik ekendigin ýaqyttyń ózi túsindiretinin de jaqsy bilemiz. Qanshama ýaqytty artqa tastap óleń urpaqtan urpaqqa aýysyp jatyr, aýysa da bermek. Qazir tipti tas laqtyrsań aqynǵa baryp tıedi. Kóp bolǵanyna keıigenimiz emes bul. Kóp dúnıeniń kóńilge kúmán uıalatatyny taǵy bar. Bylaısha aıtqanda, poezııa bazarǵa aınalyp ketken sııaqty. Kimniń eti tiri, kim pysyq sonyń taýary ótimdi. Birdeńeden qur qalyp qalatyndaı kitaptaryn shyǵaryp, ony tipti syılyqtarǵa usynyp jatqan jastardy da kózimiz kórip júr. Kim bilsin, durys ta shyǵar. Aıtpaǵymyz, ózińniń boıyńda joqty bireýden baıqap, kóre almaýshylyq tanytyp jatqandyq emes, tek qaptaǵan aqynnyń ishinen qatqan aqyndar shyqsa eken degen tilek qana. Terezeden kúńgirt kúnniń sup-sýyq sıqyna qarap, tula boıyń titirenedi. Bıyldyqqa alǵash jaýǵan qardyń yzǵarynan ba eken, áıteýir myna ómir ne bolyp barady degendi jıi qaıtalaıtyn boldyq. Áldebireýler kitabynyń jaryq kórgenine qýanyp máz-meıram. Biraq tap álgindegideı kóńil-kúıden soń tek kóńilsiz óleń týatynyn óziń ǵana sezesiń. Mundaı kezde aqynǵa qolushyn beretin de sol óleń, qazaqtyń qara óleńi. Qaımaǵy buzylmaıtyndaı kórinetin sol óleńniń qurylymyn qubyltyp, shama jetse jigin ajyratyp-aq jatyrmyz ǵoı. Nede bolsa ishki oıdyń ólmegenin kókseý adamı paryzymyz. Jasyrtyny joq, qazir poezııada maıdan júrip jatyr. Kádimgi únsiz soǵys. Biraq eshkim soǵysyp jatyrmyz dep oılamaıdy. Ol birinen-biri qalyp qalmaý, úlken qubylys jasaýǵa umtylý, ózindik jańa formaǵa áýestik, poezııa janry boıynsha uıymdastyrylyp jatqan baıqaýlardan mindetti túrde júldege qol jetkizý, qol jetkizýdiń amaldaryn qarastyrý, ol az bolsa, betine kúlip, syrtynan sóz aıtý, odan ózin áldeqaıda aqyldy, talantty sanaý ne kerek, t.t, áıteýir bir jankeshti tirlik. Sol baıqaýlarǵa qatysyp, ishinde ózimizde bolyp kórdik. Ózgelerdi qaıdam, júldesinen buryn, sol músháıralardyń jan-dúnıeniń ashyǵýyna ákelip soǵatynyn sezinesiń. Baıaǵy sol qazaqtyń qanynda bar barmaq basty, kóz qysty áreketterden janyń qulazıdy. Bálkim bir jaǵynan solaı bolýy kerek te shyǵar. Pendeniń kóńili pendeshilikten qalmasa, neden qalady. Aıtyp-aıtyp kelip sońyn durys shyǵar dep aıaqtaýdyń ózi qazirgi ómirde neniń durys, neniń burys ekendigin ajyrata almaı qalǵandyǵymyzdyń dáleli ispetti. Baıaǵydy eki adam bir nársege talasyp, janjaldasyp qalsa kerek. Ekeýi aıtysyp-tartysyp, mámilege kele almaǵan soń, sol aýyldyń bıine kelip júginedi. Sonda bı: - birinshi bireýińdi tyńdap alaıyn, sodan keıin ekinshiń aıtarsyń jaǵdaıdy - depti. Birinshisin tyńdap bolǵan bı: Seniki durys eken - deıdi. Ekinshisin de tyńdap bolyp: Seniki de durys eken - depti. Ań-tań qalǵan álgilermen birge ilesip kelgen úshinshi adam: Bıeke, munyńyzdy qalaı túsinemiz, sonda bul qalaı boldy - degenine - Seniki de durys eken - degen eken. Sol sııaqty Neniń jón, neniń jón emes ekenin bilmeı qalǵanymyz ras. Degenmen bir túsinispeýshilikterdiń, ózińniń dárejeń, ataǵyń úshin nege bolsyn bara alatyn jankeshtiliktiń bizben birge ómir súrip jatqanyn moıyndamasqa sharań joq. Alaıda, sózimen de, isimen de maıdalanyp bara jatqan adam ataýly sóz óneriniń kıesi bar ekendigin tolyq túsine almaı júrgendeı áserge qaldyrady. Ol búgingi ánderden kórinis taýyp otyr. Qazirgi sazgerler ánge suranyp turǵan mátindi izdep áýre bolmaıtyn sııaqty. Búgingi tańdaǵy aıtylyp júrgen án mátinderiniń qandaı aqyndardyń kitabynan alynyp jatqany belgisiz. «Ándi súıseń menshe súı» (taǵy kelip Abaıǵa júginemiz). demekshi sol mýzyka salasynda júrgen adamdardyń sonda óz ultynyń ónerine jany ashymaǵany ma, álde sol jar qulaǵy jastyqqa tımeı aıtyla beretin shoý bıznestiń óziniń eshkim bilmeıtin ustanymdary bar ma? degen saýaldarǵa jaýap izdeısiń. Án men óleńdi egiz dep túsinetin tyńdarmannyń kókiregi oıaý, kózi ashyq ekenin, án arqyly poezııanyń namysyn taptap, ony óz bıiginen túsirýge áser etip jatqandaryn túsiný kerek shyǵar. Ózin jarnamalamaq bolǵan áldebir darynsyzdardyń áreketi qazaq óleńiniń unjyrǵasyn túsirip, abyroıdan jurdaı etti. Biraq sony án dep qabyldap tyńdaıtyndardyń, jaqtap, sóz talastyratyndardyń qatary kóbeımese azaıǵan joq. Tereń tarıhy bar, taǵdyrly ulttyń urpaqtary búgin «Men seni taba almadym, sen maǵan qaramadyń, jaraladyń, súıem dep eń súıe almadyń» syndy mán-maǵynasyz, bos sózge qurylǵan yrǵaqty ánderdi súısine tyńdaıdy. Jalpy qazaq óleńi degende kóz aldymyzǵa qazaqtyń obrazy elesteıdi. Ótken zamandardaǵy qazaqtyń tynys-tirshiligi, ómir-súrý saltynyń ózi óleńge suranyp turǵan joq pa. Tabıǵattyń tórt mezgilinde mal-janynynyń yńǵaıyna baǵynǵan kóshpendi halyqtyń boıynda óleń bolmaǵanda ne bolsyn. Tili joq bolsa da syldyrap aqqan bulaqtyń, gúrildeı aqqan ózenniń, jel men aǵashtyń sybdyry aqyndy bylaı qoıǵanda, jáı adamnyń ózin áserge bóleıtini haq. Іshtegi sezimdi shyǵarýdyń birden bir tásiline aınalǵan óleń sezimtal adamnan ǵana shyǵatyn bolýy kerek-aý. Alla Taǵala tek sezimtal adamnyń aýzyna ǵana sóz salatynyna osyndaıda kóziń jetedi. Taǵy bir aıta ketetin jaıt - qazirgi aqyndardyń psıhologııasynyń jyldam, aqparatty álemge baǵynyp bara jatqandyǵymen baılanystyrýǵa bolatyndaı. Ýaqyttyń zymyrap ótip bara jatqandyǵyn, qazirgi ómir ustanymyn anyq sezinip, túsinetin, neni bolsyn ózgelerden góri tezirek, jyldamyraq uǵyna alatyn shyǵarmashyl adamdarda jazýǵa tıis nárseni asyǵys-úsigis jetkizý bar sııaqty áserge qaldyrady. Búgingi qalamgerlerdiń jarnamaǵa áýestigin tap osy ýaqyttyń suranysy, ýaqytpen júrýdiń bir ádisi dep túsingenmen, eń bastysy, «men sońymnan ne qaldyryp bara jatyrmyn, qaldyrǵan dúnıelerim keleshek urpaqtyń keregine jaraı ma, búgingi jańa zamannyń suranysynan shyǵa ala ma?» degen saýaldy ózine qoıyp kórdi me degen oıǵa qalatynyń anyq. Urpaq aldyndaǵy jaýapkershilikten góri ózimizdi jaranamalaýǵa daǵdylanyp bara jatqandyǵymyzdy jáne onyń qanymyzǵa sińip bara jatqandyǵyn nesine jasyraıyq. Aınalyp kelgende bas paıdany, nede bolsa qaltamyzǵa tıyn tússe eken degen oıdyń sanany bılep-tóstep bara jatýyn naryqqa, búgingi kún kórisi qıyndap ketken zamanǵa jaba salý ońaıyraq árıne. Úıdegi otaǵasynyń «Ómir súrý tym qymbatqa túsip bara jatyr» degen sózi kádimgideı jandy jabyrqatqany bar. Eshteńemen sharýasy joq, beıqam, alańsyz uıqydaǵy sábıdiń ezý tartyp jatqanyn kórip, túsinde ǵana emes, óńinde de baqytty bolsa eken degen oıǵa shomasyń. Mundaıda taǵy kelip sanańa óleń joldary órnek sala bastaıdy. Bálkim shynaıy, shyn kóńilden týǵan dúnıeniń ózine de keregi ómirden alǵan áseri shyǵar. «Meniń jazýym kerek, ýaqyt ótip bara jatyr, úlgerýim kerek, tom-tom kitaptarym jaryq kórýi tıis» dep aldyǵa maqsat qoıý - asyǵys-úsigis jazylǵan dúnıelerdi urpaqqa amanattaý bútin bir ulttyń ádebıetin álemdik arenaǵa kótermek túgili, bedelin túsirmeı me degen oıǵa jeteleıdi. Shyny kerek, nege ekenin, ózińmen-óziń, ońasha qalýdyń poezııa úshin mańyzy zor sııaqty keıde. Sebebi, jıi-jıi ótip jatqan jıyndarǵa bara qalsań, jańsaq sóıleý, bireýdi kózinshe maqtaý, tipti sol maqtaǵanyna qamsynbaý, jershildik, bireýdi ini, bireýdi qaryndas dep bólý sharshatady. Shynaıy ádebıet úshin osynyń barlyǵynyń qandaı qajeti bar, Adamdardy ekijúzdilikke ıtermeleıtin nendeı maqsat ekenin túsinbeı dalmyz. Janyńdy aýyrtatyn, júıkeńe tıetin osy kórinisterdiń poezııaǵa, poezııaǵa ǵana emes, barlyq ónerde de qajeti joǵyn moıyndaıtyn kez jetken sııaqty. Biraq adam sanasyn ýlaǵan dertten ońaıshylyqpen aıǵý qıynǵa soǵyp turǵanyn moınydaý kerek-aý. Poezııa ishki sezimdi jetkizýshi qural bolsa, sol sezimdi jetkizý, qaǵazǵa túsirý Allanyń bergen daryny ekeni shyndyq. Kez-kelgen adamǵa aqyn bolyp týylý jazylmaǵan. Keıde oıǵa shomyp otyryp, Allanyń ózi aqyn ba degen oıǵa qalasyń. Sebebi, Qurandaǵy ár súrelerdi oqyp, zer salyp otyrǵanda kádimgi uıqasqa quralǵan. ıAǵnı poezııa shyn máninde Allanyń aýyzǵa salǵan sózi deýge negiz bar. Aqyn, nemese jazýshy bolý - jazǵan dúnıeńdi buldaý emes ekenin jan-dúnıeńmen túsingen kúnde de, olardyń da etpen súıekten jaralǵanyn, olardyń da bir shańyraqtyń ákesi, anasy ekenin esten shyǵarmaý kerek sııaqty. Ras keler urpaqqa qaldyrǵan shyǵarmalaryń oqylyp, taldynyp, baǵalanyp jatsa, halyqtyń aýzynda júrse, sodan asqan sirá ataq-dańq joq. Máselen táýelsizdikke deıingi jyldardaǵy ómirge kelgen óleńder men táýelsizdikten keıin jazylǵan týyndylardyń arasyndaǵy erekshelikter men qarama-qaıshylyqtardy ańǵarýǵa bolady. Ótken shaqta jazylǵan óleń-tolǵaýlar, poemalar qazaq óleńine tán yrǵaq, ózindik pálsafalyq oı-tujyrym, tereńnen oı qozǵaıtyndyǵymen erekshelense de, ol ýaqytta tsenzýraǵa tıym salynǵandyǵyn jasqy bilemiz. Qıyn qystaý kezeńderde ómir súrgen aqyndardyń óz ishki oıyn ashyq jetkizip, erkin kósile almaǵany belgili. Alaıda, aıtylýǵa tıis aqıqattyń betin ashyp, astarlap jazyp qaldyrǵanyna kámil senemiz. Biraq qazaq óleńiniń, poezııasynyń mártebesin kótergen de sol táýelsizdikke deıingi aqyndar desek qatelespeımiz. Jalpy, qazaq óleńinde Abaı, Shákárim shyǵarmalarynan bólek bertindegi Maǵjan Jumabaev Sáken Seıfýllın, Іlııas Jansúgirovterdiń óleńderi men poemalary oqyrmandarynyń máńgi júreginen oryn alǵany anyq. Al bertindegi aqyndar jyrlarynda ózindik dúnıetanym men ishki arpalys, sezim men, kóńil-kúıdi kóbirek kórsetý basymyraq. Tipti bul poezııada ózinshe bir ádetke aınalyp ketkendeı oıǵa qaldyrady. Bul qazirgi aqyndar shyǵarmalarynan da kórinis taýyp otyr deýge negiz bar. Búgingi aqyndarda óziniń jeke basy týraly aıtý kóp kezdesedi. Máselen, Mahambettiń «Men men edim men edim, Men Narynda júrgende Eki tarlan bóri edim, Qaı qazaqtan kem edim - degen alǵashqy shýmaqtarynan-aq ózi týraly, ózine ǵana qatysty dúnıeni ǵana aıtyp turmaǵanyn oqyrman jaqsy túsinedi. Óleńde aqynnyń batyrlyǵy ójettiligi, ótkirli erekshe kórinis tapqan. Ol ózin aıtý arqyly kúlli qazaq taǵdyryn, sol kezeńniń taýqymeti men muńyn jyrlaıdy. Mahambet jyrynda shyndyq, shynaıylyq bir ultqa tán minez bar ekendigin ańǵaramyz. Sondaı-aq, onyń óleńderi yrǵaq pen ıntonatsııaǵa, ekpinge qurylady. Mahambet aqynnyń boıyndaǵy qaısarlyq - bir ulttyń minezin kórsetedi. Ókinishke qaraı sol asyl qasıetterden birte-birte alystap bar jatqandyǵymyzdy nesine jasyraıyq. Muny aıtyp otyrǵandaǵy oı - táýelsizdik alǵannan keıingi dúnıege kelip jatqan óleń-jyrlarda oı erkindigi, qandaı taqyrypta da óz oıyńdy búkpesiz, ashyq aıta alý múmkindigine qol jetkizdik. Biraq nege ekenin, aınalyp kelip jeke bastyń múddesinen ári asa almaı, elge jerge qatysty taqyrypta tereńnen tebirene almaı, jańa zamannyń shyndyǵynan góri jyrlarymyz jetistigin kóbirek aıtýǵa baǵyttalyp barady. Nege ekenin, kez-kelgen shyǵarmashyl adamy, shyǵarmashyl adamy ǵana emes, kókirek kózi oıaý poezııany qurmetteıtin adamnyń aqylshysy Abaı ma dep oılaısyń. Abaıdyń óleńderi, qarasózderinde sen izdegen saýaldyń barlyǵyna jaýap bar. Osy turǵyda bizdiń zamannyń Abaıy, Shákárimi kim bolady? - degen saýal týyndaıdy. Ár ǵasyrdyń erekshe aıtylatyn aqyndary bar ekendigi ras. Al biz ómir súrip otyrǵan ýaqyttyń naǵyz shaıyryn iriktep alýǵa júrek daýalaı ma eken. Óıtkeni bul ýaqyt pen ol ýaqytty salystyra almaımyz ǵoı. Biz aýasyn jutyp, sýyn iship otyrǵan zamannyń aýasy, tynysyńdy taryltyp, sýy shólińdi bassa qanekeı. Birin-biri kózinshe maqtap júrgen aǵa býynnyń kóksegeni ataq bolsa, basqa týraly sóz qozǵaýdyń ózi artyq. Olardyń sózine senseń, onsyz da qubylyp turǵan dúnıeniń barlyǵyn óleń tilinde sóıletken qubylystar kóbeıip ketken kórinedi. Sózimizdi túıindeı kele sanany turmys bılese de, qandaı qıyn kezeńderdi bastan ótkersek te poezııany jetimsiretip kórgen joqpyz. Qýanyshta da, qaıǵyda da ol aqyndarymen birge boldy. Óleńde aıtylǵan adamgershilik, adamı qasıetterdiń tek aq qaǵazda ǵana jazylyp qalmaı, is júzinde de júzege asqanyn shyn qalar edik. Aqyn qalamynan týǵan dúnıeniń kirshiksizdigin ýaqyt ózi saralaıtynyna sóz joq. Al aqynnyń ómirdegi orny, adamdar arasyndaǵy kishipeıildiligi, jaqsylyǵyn onyń sońǵy saparynan ańǵarady ekensiń. Tek beti jyltyraǵannyń bári altyn emes ekendigine birte -birte kózimiz jetip kele jatqan sııaqty. Adam ana dúnıege barar aldynda boı jazady eken ǵoı, múmkin barar jeri belgili óleńder de boı jazyp júrgen bolar. Tek jaqsy óleńderdiń ǵumyry uzaq bolǵaı... Roza Seıilhan.