Qazaq memlekettiliginiń quqyqtyq dástúri: Shyńǵys hannan búgingi Konstıtýtsııaǵa deıin
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy – memleketimizdiń eń joǵary zańdyq kúshi bar negizgi qujaty. Bıyl Ata zańymyzǵa 30 jyl tolyp otyr. Alaıda Qazaqstannyń quqyqtyq mádenıeti tek táýelsizdik dáýirinen bastaý almaıdy. Onyń tarıhı tamyry tereńde jatyr. Erte dáýirdegi ádet-ǵuryp zańdary, Shyńǵys hannyń «Uly Jasaq» erejeleri, qazaq handarynyń «Qasqa joly», «Eski joly», «Jeti jarǵysy» – barlyǵy qazirgi Konstıtýtsııaǵa deıingi quqyqtyq oıdyń damý satylary. QazAqparat tilshisi maqalada qazaq dalasyndaǵy quqyqtyq dástúrler evolıýtsııasyn sarapshylardyń pikirlerimen baılanystyra otyryp qarastyrady.
Ádet-ǵuryp quqyqtarynyń bastaýlary
Qazaqstan Konstıtýtsııasynyń tarıhy – eldiń saıası-quqyqtyq damýynyń aınasy ǵana emes, sonymen birge halyqtyń erkindikke, ádilettilikke, táýelsiz memleket qurýǵa degen ǵasyrlar boıǵy arman-muratynyń kórinisi. Konstıtýtsııa ár kezeńde qoǵamnyń saıası qurylymyn, memlekettik bılikti, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn aıqyndaıtyn negizgi qujat bolyp keldi.
Qazaq dalasyndaǵy quqyqtyq dástúrdiń tamyry tereńde. Ol ejelgi rýlyq-taıpalyq dástúrlerden bastaý alyp, handyq dáýirdiń zańdarymen jalǵasyp, keńestik kezeńniń konstıtýtsııalyq tájirıbesine ulasyp, táýelsiz Qazaqstannyń búgingi Konstıtýtsııasyna jetti. Osy tarıhı joldy zerdeleý – memlekettiliktiń damý zańdylyqtaryn túsinýge múmkindik beredi.
Qazaqtyń quqyqtyq júıesi ejelgi qaýymdyq dástúrlerden bastaý alǵan. Rý men taıpa arasyndaǵy tártip qaǵıdalary aýyzsha saqtalyp, daý-damaıdy sheshýdiń basty tetigi boldy. Bul quqyq jazbasha bolmasa da, moraldyq ári qoǵamdyq normalardy qalyptastyryp, urpaqtan-urpaqqa jetti. Bıler men aqsaqaldar ádildik pen danalyqqa súıene otyryp, qoǵamda beıbitshilik ornatýǵa kúsh saldy. Ádet quqyǵy tek zań normasy ǵana emes, sonymen birge tárbıelik qural rólin atqardy.
Belgili tarıhshy Jambyl Artyqbaevtyń pikirinshe, qazaq ádet-ǵuryp zańdaryna qatysty ańyz-jyrlardan kóne dáýirdiń elesi ańǵarylady. Onda batyr jaýyngerlerdiń eldik jolyndaǵy umtylysy men kóne kóshbasshylardyń beınesi kórinis tabady. «Keıbir erejeler bizdi «Alasha han dáýiri» atalatyn tarıhı erte kezeńge bastaıdy», – deıdi ǵalym.
Ol Alash dáýirin qazaq tarıhyndaǵy alǵashqy birtutas memlekettiń qalyptasý kezeńi dep baǵalaıdy. Taıpalar ózara kelisimge kelip, ortaq bılik pen erejeler ornatqan. «Bata qylysý» men «sóz» dástúrleri bıliktiń ornyqqanyn kórsetti. Tarıhshynyń pikirinshe, qazaq handyǵy dúnıege kelgen shaqta bir bóligi Altyn Ordadan, bir bóligi Shaǵataı ulysynan bólingen rýlar men taıpalar jańa memlekettik birlikti qalyptastyrdy. Sol kezeńde Tańbaly jarda tý kóterilip, rýlar tańbasyn saldy. «Alash» urany tóńiregine toptasqan jurt kóshpeli ómirdiń qatań talabyna beıimdelgen zańdylyqtardy qabyldady. «Alash uranyna qosylmaǵandy ákeń bolsa da uryp jyǵý kerek» degen ereje – ortaq tártip pen saıası tutastyqtyń basty qaǵıdasy bolǵan.
- Bul zańdylyqtar tek qazaq dáýirine tán emes, ol ejelgi saqtar men ǵundardan, túrkilerden jalǵasqan dala erejeleriniń jalǵasy edi. Keıinirek bul qaǵıdalar Shyńǵys hannyń «Uly Jasaq» zańdarynda júıelendi. «Jasaq» dala bıliginiń qatań tártibin ornatyp, rýlar arasyndaǵy qatynasty, áskerı mindet pen áleýmettik jaýapkershilikti anyqtap berdi, – deıdi ol.
Mine, osyndaı tarıhı sabaqtastyq Qazaq handyǵy qurylǵan tusta Qasym hannyń «Qasqa jolyna» negiz boldy. Sondyqtan «Qasqa jol» qazaqtyń alǵash júıelengen zań júıesi bolǵanymen, onyń arǵy tamyry Alash dáýiri men Shyńǵys hannyń «Jasaq zańdarynan» bastaý alady. Shejiredegi Maıqy bı, Qotan, Qosam, Qoban sııaqty tulǵalar, sondaı-aq «Aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen el bolýdy oılańdar», «Han ádil bolsa, qarashasy tabandy bolsa, qara jerden keme júrgizedi» degen naqyldar alǵashqy haos dáýirinen memleket bıligi men quqyqtyq túsiniktiń ornyqqanyn dáleldeıdi.
Shyńǵys hannyń «Jasaq» zańy
XIII ǵasyrda Shyńǵys han qurǵan «Jasaq» zańy kóshpeli qoǵam úshin alǵashqy jazbasha quqyqtyq júıelerdiń biri boldy. Ol tek mońǵoldarǵa ǵana emes, keıin qazaq dalasyna da yqpal etti. «Jasaq» boıynsha ásker ondyq, júzdik, myńdyq jáne túmendikke bólindi, tártip qatań saqtaldy. Qashqyndar men satqyndarǵa eń aýyr jaza qoldanyldy. Memleket basqarýda hanǵa tolyq baǵyný mindetteldi, tártip buzǵandarǵa ólim jazasyna deıin kesim shyǵaryldy. Qoǵamda urlyq, kisi óltirý nemese opasyzdyqqa qatań jaza berildi. Sonymen birge, ár halyq óz dinin erikti ustanýǵa quqyly boldy.
Medıevıst tarıhshy Jaqsylyq Sábıtov «Jasaq» týraly bylaı deıdi: «Bul ártúrli quqyq buzýshylyqtar men jaǵdaılarǵa qatysty sheshimderdiń jınaǵy. Eger bireý belgili áreket jasasa, oǵan sáıkes jaza qoldanyldy. Bir jaǵynan qoldanylatyn quqyq bolsa, ekinshi jaǵynan belgili jaǵdaılarda pretsedent bolyp, tolyq bekitilgen normaǵa aınaldy».
Tarıhshy Asyljan Bıjanovtyń pikirinshe, bul zańdar qazaq handarynyń quqyqtyq dástúrin qalyptastyrýǵa negiz boldy: «Jergilikti han-sultandar «Uly jasaqty» belgili dárejede quqyqtyq baǵdar retinde qabyldady. Biraq ýaqyt óte kele qatal ári ámirshil sıpaty qazaq qoǵamynyń dástúrli quqyqtyq sanasyna tolyq sáıkes kelmeı qaldy. Sondyqtan keıin qazaq zańdary qazaqy bolmysqa beıimdeldi».
Al Jambyl Artyqbaevtyń pikirinshe: «Qazaq handyǵy dúnıege kelgen ýaqytta bir bóligimiz Altyn Ordadan, bir bóligimiz Shaǵataı ulysynan bólinip shyqtyq. Tańbaly Jarda tý kóterilip, ár rýdyń tańbasy belgilendi. Bes júzden asa jaýynger rý jańa memlekettiń quramyna kirdi. Al qalǵan rý-taıpalar alash urany astyna birikti».
Ǵalym qazaqtyń alǵashqy quqyqtyq erejeleri Shyńǵys hannyń «Jasaq» zańdarynyń, sondaı-aq kóne túrki, ǵun, saq dáýirindegi dástúrli quqyqtyq normalardyń jalǵasy bolǵanyn aıtady. «Jasaq» ámirshiniń bıligin kúsheıtip qana qoımaı, qoǵamdy ortaq tártipke baǵyndyrýǵa úıretti. Keıingi qazaq bıleýshileri osy tájirıbeden sabaq alyp, dástúrli quqyqtyq normalardy jetildirdi. Sóıtip, Qazaq handyǵy qurylǵan kezeńdegi quqyqtyq jáne saıası irgetas kóne dáýirlerdiń zańdary men Shyńǵys hannyń erejelerinen nár aldy. Bul dástúrler keıin ulttyq sıpatqa ıe bolyp, «Qasym hannyń Qasqa joly», «Esim hannyń Eski joly», «Jeti Jarǵy» sııaqty qazaqtyń tól quqyqtyq júıesine ulasty.
Qasym hannyń «Qasqa joly»
XVI ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵy nyǵaıyp, eldiń aýmaǵy men yqpaly keńeıdi. Osy kezeńde Qasym han halyqtyń turmysyn rettep, memlekettiń birligin saqtaý úshin quqyqtyq normalardy júıelep, tarıhta «Qasqa jol» degen atpen qalǵan zańdar jınaǵyn jasaqtady. Bul zań bes negizgi baǵytty qamtydy. Ádildigimen tanylǵandyqtan, halyq arasynda ony «qasqa jol» dep atady. Osylaısha, Qasym hannyń zańdary qazaqtyń alǵashqy júıelengen quqyqtyq normalarynyń biri boldy.
- Qasym han zamanynda qazaq eliniń han ordasyn Eýrazııa kóshpelileriniń ejelgi saıası-etnıkalyq ortalyǵy – Ulytaýǵa kóshirip, Alasha han atyn jańǵyrtty. Qazaq eliniń ulttyq ıdeıasynyń myqty irgetasy osy tusta qalanyp, qazaq qaýymyna birikken san alýan taıpalardyń basyn qosqan ortalyq Ulytaýda Qasym han bıik kúmbez ornatty. Sondyqtan «Qasym hannyń qasqa joly» tek quqyqtyq normalar jınaǵy ǵana emes, eń aldymen qazaqtyń el bolyp, jurt bolyp birigý jolyn kórsetken kúres joly boldy, – deıdi Jambyl Artyqbaev.
Asyljan Bıjanovtyń pikirinshe, Qazaq memlekettiliginiń quqyqtyq damýyn túsiný úshin Qasym hannyń «Qasqa joly», Esim hannyń «Eski joly» jáne Táýke hannyń «Jeti jarǵysyn» jeke-jeke emes, birtutas evolıýtsııalyq júıe retinde qarastyrǵan jón.
- El aýzyndaǵy «Qasym hannyń qasqa joly – ádildik joly» degen sóz beker emes. Bul zań rýlar men taıpalardyń quqyqtyq birligin qamtamasyz etti, el ishindegi daýlardy sheshýdiń ortaq úlgisin usyndy. Qylmys pen jaza, jesir daýy, jer daýy, salyq salý jáne áskerı mindet sekildi negizgi máselelerdi rettedi, – deıdi ol.
Esim hannyń «Eski joly»
XVII ǵasyrdyń basynda bılik etken Esim han el ishindegi alaýyzdyq pen jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy turý kezeńinde «Eski joldy» engizdi. Ol Qasym han dáýirindegi zańdardy negizge ala otyryp, jańa talaptarǵa beıimdedi. «Eski jol» eldiń tutastyǵyn saqtaýǵa, áskerı tártipke basymdyq berýge baǵyttaldy. Áskerdiń mindetteri men satqyndarǵa beriletin jazalar naqty anyqtaldy. Bul zań memlekettiń ishki tártibin kúsheıtip, syrtqy qaýip-qaterge tótep berýge múmkindik berdi.
Jambyl Artyqbaevtyń pikirinshe, Esim han osy qıyn kezeńde bılikti ornyqtyrý úshin mańyzdy saıası sheshimder qabyldady:
- «Tursynmen soǵysyp, Qatasyn qyryp, han Tursyndy óltirý» sııaqty áreketter de sol bılik úshin jasalǵan sharalar edi. Bılikti kúsheıtýdiń ekinshi joly — memlekettiń quqyqtyq negizin bekitý boldy. Esim han ádet-ǵuryp zańdaryna qatal erejeler engizip, beıtarap erejelerdi azaıtty. Sol arqyly el ishindegi tártip kúsheıip, ortalyq bılik nyǵaıdy. Eski jol zańdary eldiń ishki birligin nyǵaıtýǵa, rýlar arasyndaǵy tártipti bekitýge jáne syrtqy qaýipterge tótep berýge baǵyttalǵan edi. Áskerı mindetter men satqyndyqqa beriletin jazalar qatań belgilendi. Sonymen birge, týystyq qarym-qatynas, rýaralyq baılanys, áleýmettik ómir men saıasat ta zań arqyly júıelendi, - dedi ol.
Ǵalym bul zańdardy kóshpeli ómirdegi basty tártip pen mindetterdi aıqyndaıtyn júıe retinde sıpattaıdy. Osylaısha, «Eski jol» — Esim hannyń bıligin kúsheıtetin, memlekettiń tutastyǵyn saqtaıtyn jáne qazaq qoǵamyndaǵy quqyqtyq tártipti nyǵaıtatyn mańyzdy zańdar júıesi boldy.
Táýke hannyń «Jeti jarǵysy»
XVII ǵasyrdyń sońy men XVIII ǵasyrdyń basynda bılik qurǵan Táýke han qazaq qoǵamynda quqyqtyq júıeni jańa deńgeıge kóterdi. Ol bıler keńesimen birge dástúrli quqyq normalaryn jınaqtap, «Jeti jarǵy» degen atpen belgili zańdar jıyntyǵyn bekitti. «Jeti jarǵynyń» basty baptary jer daýy, jesir daýy, qun daýy, urlyq, kisi óltirý jáne olarǵa beriletin jazalar, áskerı mindetkerlik, qoǵamdyq tártip pen ádet-ǵuryp normalary, el basqarý tetikterin qamtydy. Bul zańdar qazaq qoǵamynyń ishki birligin nyǵaıtyp, ádildikti qamtamasyz etti.
Asyljan Bıjanov atap ótkendeı, «Táýke han bul zańdardy Tóle, Qazybek, Áıteke bılermen birge ázirlegen. Ol eldiń ishki birligin saqtap, quqyqtyq tártip ornatýǵa umtyldy. Aldyńǵy eki zańdy júıelep, naqty jazbasha túrde bekitti. Jazalaý men qun tóleý, jer daýy, jesir daýy, rýaralyq janjal, urlyq pen zorlyq sekildi máselelerge naqty baptar engizildi. Bul zańdar júz jyldan astam ýaqyt boıy qazaq qoǵamyndaǵy negizgi quqyqtyq qural bolyp qoldanyldy».
Ol óz sózinde osy úsh quqyqtyq júıe – qazaq memlekettiliginiń quqyqtyq irgetasyn qalaǵan, ulttyq quqyqtyq oı-sanany qalyptastyrǵan jáne qoǵamdyq turaqtylyqty qamtamasyz etken mańyzdy tetikter ekenin atap kórsetedi. Bıjanovtyń aıtýynsha, olar búgingi Konstıtýtsııadaǵy zań ústemdigi, ádildik pen qoǵamdyq kelisim prıntsıpteriniń tarıhı bastaýy ispetti.
Jambyl Artyqbaevtyń aıtýynsha, Táýke hannyń «Jeti jarǵysy» qazaq qoǵamyndaǵy quqyqtyq júıeni tolyq sıpattaıtyn qural bolǵan.
- Zańdar tek adamnyń ár qadamyn erejege salý úshin emes, kóshpeli ómirdiń basty mindetteri men qoǵamdaǵy tártipti aıqyndaý úshin jasalǵan. «Jeti jarǵy» rýaralyq jáne jeke adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty, týystyq sharýashylyqty, áleýmettik ómir men saıasatty júıeleýge múmkindik berdi. ıAǵnı, onyń basty qyzmeti – qazaq qoǵamynyń kóshpeli ómirindegi negizgi tártip pen mindetterdi retteý, - deıdi tarıhshy
Bıler ınstıtýty da quqyqtyq júıede sheshýshi ról atqardy. Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı sııaqty dala danalary tek zańdy qoldanýshy ǵana emes, sonymen birge qoǵamdy tárbıeleýshi, eldi biriktirýshi tulǵa boldy. Olardyń sheshimderi ádildigimen erekshelenip, halyq tarapynan tolyq moıyndaldy.
Qazaq handyǵy dáýirindegi zańdar júıesi – qazaq qoǵamyndaǵy demokratııalyq dástúrlerdiń bastaýy. Munda bılik pen halyq arasyndaǵy qatynas «keńesip pishken ton kelte bolmas» qaǵıdasymen júrdi. ıAǵnı quqyqtyq normalar bılik tarapynan birjaqty bekitilip qana qoımaı, halyqtyń da qatysýymen qalyptasty. Bul dástúr keıingi kezeńderdegi quqyqtyq júıeniń damýyna berik negiz boldy.
Jaqsylyq Sábıtov bıler ınstıtýty týraly osyndaı pikir aıtty. «Bı ınstıtýtyna kelsek, meniń jeke zertteýshilik pikirim boıynsha, Táýke han bılikke talasqan ózge sultandardyń yqpalyn álsiretý úshin bılerdi kótermeledi. Osy turǵyda Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı úsh júzdiń ókilderi retinde handyq bılikpen tyǵyz baılanysta boldy ári Táýke hannyń bıligin kúsheıtti».
Keńestik dáýirdegi konstıtýtsııalyq tájirıbe
1937 jylǵy Qazaq KSR Konstıtýtsııasy Qazaqstandaǵy quqyqtyq júıede túbegeıli ózgerister engizdi. Bul Konstıtýtsııa Qazaq KSR-in KSRO quramyndaǵy odaqtas respýblıka retinde jarııalady. Egemendik formaldy túrde kórsetilgenimen, shyn máninde barlyq mańyzdy sheshimder Máskeýde qabyldandy. Konstıtýtsııada halyq bıligi keńester arqyly júzege asady dep kórsetilgenimen, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtary qaǵaz júzinde ǵana berildi. Shynaıy ómirde olar totalıtarlyq júıeniń qatań baqylaýynda boldy. 1937 jyly 26 naýryzda Keńesterdiń H jalpyqazaq sezinde dál osy Konstıtýtsııa qabyldandy. Qujat 11 taraýdan jáne 125 baptan turdy.
Al 1978 jylǵy Qazaq KSR Konstıtýtsııasy keńestik dáýirdegi «jetilgen sotsıalızmniń» negizgi zańy retinde qabyldandy. Onda sotsıalıstik menshik ústemdigi, kommýnıstik partııanyń jetekshi róli, eńbek etý jáne bilim alý quqyqtary naqty kórsetildi. Alaıda demokratııalyq prıntsıpter deklaratıvti sıpatta qaldy: halyq óz erkin sheshimin qabyldaý múmkindiginen shettetilgen edi.
Bul eki Konstıtýtsııa arqyly keńestik kezeńdegi quqyqtyq júıeniń formaldy bolǵanyn kóremiz jáne shynaıy ómirmen arasyndaǵy alshaqtyq kórinis tapty.
Táýelsiz Qazaqstan Konstıtýtsııalary
Táýelsizdik jarııalanǵannan keıin 1993 jyly Qazaqstan óziniń alǵashqy derbes Konstıtýtsııasyn qabyldady. Bul qujat eldiń quqyqtyq irgetasyn qalyptastyryp, Qazaqstandy táýelsiz, demokratııalyq memleket retinde jarııalady. Alaıda bılik tarmaqtary arasyndaǵy teńgerim álsiz boldy: Parlament pen Prezıdenttiń ókilettikteri naqty bólinbegendikten, saıası turaqsyzdyq oryn aldy. 1993 jylǵy Konstıtýtsııa tolyq kólemde iske asyp, turaqty quqyqtyq negizge aınala alǵan joq, ol kezeńdegi saıası daǵdarystar men bılik tarmaqtary arasyndaǵy teńgerimsizdikke baılanysty boldy.
1995 jyly 30 tamyzda búkilhalyqtyq referendým arqyly qabyldanǵan jańa Konstıtýtsııa búginge deıin Qazaqstannyń negizgi zańy bolyp sanalady. Ol quqyqtyq memlekettiń negizin qalap, saıası júıeni turaqtandyrdy jáne naryqtyq ekonomıkaǵa ótýge múmkindik berdi.
Sodan beri Konstıtýtsııaǵa birneshe ret ózgerister engizildi: 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 jáne 2022 jyldary. 2022 jylǵy referendýmda sýperprezıdenttik basqarýdan prezıdenttik respýblıkaǵa ótý, bılikti qaıta bólý jáne azamattardyń quqyqtary men qatysý múmkindigin keńeıtý baǵytyndaǵy mańyzdy reformalar qabyldandy.
Qazaqstan Konstıtýtsııasynyń tarıhy – dástúrli quqyqtyq júıeden bastap, keńestik kezeńniń tájirıbesin ótkerip, táýelsiz memlekettiń Ata Zańyna ulasqan uzaq ári kúrdeli jol. Ár kezeń ózekti quqyqtyq, saıası jáne áleýmettik máselelerdi sheshýge baǵyttalǵan, al qazirgi Konstıtýtsııa eldiń demokratııalyq jáne quqyqtyq memleket retinde damýyna senimdi negiz qalaıdy.