Qazaq qoǵamynda ózindik orny bolǵan batyrlardyń róli men qyzmetin qaıta zerdeleý, ony jas urpaqqa dáripteý kezek kúttirmes másele- tarıhshy Meńdigúl Noǵaıbaeva
túspeı kele jatqanymen, kóptegen máselelerdi zertteýge kelgende sol burynǵy ustanymdar sheńberinen shyǵa almaı otyrmyz. Biz osyǵan oraı qazaq qoǵamyndaǵy batyrlardyń orny men rólin jáne olardyń áleýmettik-saıası ınstıtýt retindegi qyzmetin baǵalaý jaıynda ál Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Meńdigúl Noǵaıbaevany áńgimege tartqan edik.
- Meńdigúl Saǵatqyzy, batyrlyq dástúriniń qazaq qoǵamynyń saıası-áleýmettik jáne rýhanı júıesindegi orny jónindegi oılaryńyzben bólisseńiz?
- Sońǵy jyldardaǵy zertteýlerde batyrlar ınstıtýty uǵymy qoldanylyp kele jatqanymen, ol áli kúnge deıin dástúrli qazaq qoǵamynyń saıası-áleýmettik qurylymynyń ajyramas bóligi retinde tolyq qarastyrylyp otyrǵan joq. Máselen, kóptegen zertteýshiler qazaq tarıhyndaǵy jekelegen batyrlardyń qyzmeti men ómir deregin baıandaýmen ǵana shektelýde. Búgingi tarıh ǵylymyna jalań faktilerdi baıandap qana qoıý azdyq etedi. Kerisinshe, osy oqıǵalardyń týý sebepterin, saldary men nátıjelerin, ózindik erekshelikterin anyqtaýǵa basa nazar aýdarylýy tıis. Sondyqtan batyrlar da qazaq qoǵamyndaǵy ózindik ereksheligi bar jeke áleýmettik kategorııa retinde zerttelýi tıis. Sonda ǵana dástúrli qazaq qoǵamynyń jalpy sıpatyn, mánin, mańyzyn, odan ári jalpy qoǵamnyń mádenı-rýhanı damýynyń negizderin túsinýge qol jetkizemiz.
Mysaly, kóptegen orys zertteýshileri men saıahatshylarynyń HIH ǵasyrdaǵy otarshyldyq ezginiń saldarynan quldyraýǵa ushyraǵan qazaq qoǵamyn dástúrli qoǵam retinde kórsetýin biz búginge deıin qabyldap kelemiz. Sol sebepti qazaq halqy jalqaý, beı-bereketsiz, qamsyz jáne taǵy basqa da jaǵymsyz minezdemege ıe bolyp, tipti bul bizdiń ulttyq ereksheligimiz retinde kórsetilip júrgen jaıy da bar. Kerisinshe, biz keleshek urpaqty halqymyzdyń jaýyngerlik rýhy men erlik tarıhy negizinde tárbıeleýimiz qajet. Bul tek dástúrli qazaq qoǵamynyń saıası-áleýmettik uıymdasýynyń erekshelikterin durys túsingende, sonyń ishinde ásirese batyrlardyń rólin qaıta qarastyrǵanda ǵana múmkin bolmaq.
- Dástúrli qazaq qoǵamyna tán batyrlar ınstıtýtynyń qalyptasý kezeńderin zertteý máselesi qalaı?
- Jalpy tarıhı-mádenı damýdyń ózindik erekshelikterine baılanysty el ishindegi qoǵamdyq tártipti saqtaý qajettiligi áskerı ispen kásibı turǵyda aınalysatyn adamdardyń paıda bolýyna jáne olardyń osy qoǵamdyq qyzmetterdi atqarýdy óz mindetine alý barysynda jeke áleýmettik jik retinde qalyptasýyna ákeldi. Dástúrli qazaq qoǵamyna tán batyrlar ınstıtýtynyń qalyptasýynyń qaınar kózderi ejelgi zamandardan bastaý alady. Gerodot sııaqty ejelgi avtorlardyń basym kópshiligi óz shyǵarmalarynda kóshpeli halyqtardyń jaýyngerligine erekshe nazar aýdarady. Sheteldik zertteýshiler de kóshpeli halyqtardyń jaýyngerlik rýhynyń myqtylyǵy men áskerı óneriniń erekshe qýattylyǵyn talaı ret tamsana jazǵan.
Batyrlar ınstıtýty óziniń qalyptasý kezeńderinde kóshpeliler qoǵamyna tán basqa da áleýmettik ınstıtýttarmen birge damydy. Dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy batyrlar ári bı, ári jyraý, ári elshi, ári rý basshysy qyzmetin qosa atqara berýimen erekshelenedi. Zertteýshi A.I. Pershıts kóshpeli halyqtardyń saıası qurylymynyń erekshelikterin rýlyq qurylymdardyń basshylarynyń negizinen áskerı kósemder bolǵandyǵymen túsindiredi. V.ıA. Vladımırtsov mońǵol noıandary óz bılikterine rýdyń aqsaqaldary retinde emes, negizinen kúshti, epti batyr retinde qol jetkizgenin atap ótedi. S.M. Abramzon da alǵashynda tek soǵys kezinde ǵana erekshe rólge ıe qyrǵyzdyń áskerbasy-batyrlarynyń birte-birte rý aqsaqaldaryn ekinshi qatarǵa yǵystyrǵany týraly jazady. Qazaq qoǵamyndaǵy batyrlardyń ınstıtýtsıonalızatsııalanýy olardyń tek qana jeke batyr retinde ǵana emes, bı, sheshen, jyraý, ulys, rý bıleýshisi retindegi fýnktsııalardy bir qolǵa jınaqtaýynan kelip týyndaǵanyn kóremiz. Belgili zertteýshi E.Bekmahanov XIII-XIV ǵasyrlardaǵy batyrlar men XVIII-XIX ǵasyrlardaǵy batyrlardy birdeı qarastyrýǵa bolmaıtyndyǵyn atap kórsetken edi.
-Qazaq handyǵynyń saıası qurylymynyń basty ereksheligi onyń rý-taıpalyq qurylymymen tyǵyz baılanysty emes pe?
-Tarıhı qalyptasqan jaǵdaı olardyń barlyq ómirin áskerılendirýge ákelip soqty. XVII ǵasyrdyń aıaǵy men XVIII ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq qoǵamynyń ishki jáne syrtqy saıasatynyń damý erekshelikteri batyrlar ınstıtýty yqpalynyń artýyn týǵyzdy. Osy kezeńnen bastap batyrlar jeke áleýmettik-saıası ınstıtýt retinde qalyptasty. Dástúrli qazaq qoǵamyna tán batyrlar ınstıtýtynyń saıası-áleýmettik kúsh retinde qalyptasýy qazaq qoǵamynyń áleýmettik uıymdasýynan kelip týyndaıtyn saıası júıesindegi erekshelikterimen baılanysty boldy.
P. Rychkov qazaq dalasyndaǵy «úkimetti negizinen demokratııalyq dep ataýǵa laıyq» deı kele rýlar men taıpa kósemderiniń, sonyń ishinde bı, batyrlardyń yqpalynyń joǵarylyǵyn atap ótedi. P. Pallas ta ár rýdyń nemese aımaqtyń basshylarynyń derbes sheshim qabyldaý erkiniń basymdyǵyn atap kórsetedi.
XVIII ǵasyrdaǵy qazaq qoǵamynyń el basqarý júıesi týraly sóz etkende eń aldymen «aımaqtardy sultandar, odan keıin bıler, usaq rýlardy jáne onyń tarmaqtaryn qara súıekterden shyqqan óz atalastary bıleıdi» degen pikir basym aıtylady. Buǵan qarap, qazaq qoǵamyndaǵy bı, batyrlardyń bıligi sheksiz bolǵan degen pikir týyndamaýy qajet. Olardyń belgili bir aımaq, ulys nemese rý-taıpa basshysy retindegi bıligi han tarapynan bekitilýi tıis boldy. Bedeldi batyrdyń bıligi onyń han tarapynan moıyndalyp, belgili syı-qurmetke ıe bolýymen tyǵyz baılanysty. Degenmen, máseleniń ekinshi jaǵynan alyp qaraǵanda han-sultandar da óz kezeginde halyqtan shyqqan tulǵalardyń, sonyń ishinde batyrlardyń qoldaýyna ıe bolǵanda ǵana el aldynda mereıi ústem, bıligi myqty bola túsetin edi.
- Kóshpeliler ómirindegi soǵys pen áskerılený ereksheligi olardyń psıhologııasy men ıdeologııasyna qanshalyqty óz áserin tıgizdi?
- Dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy batyrlardyń ózderine tán ar-namys kodeksi, jaýyngerlik etıkasy men dástúri de qalyptasty. Olar erlik pen izgilikti murat tutty. Naǵyz batyr júregi izgilik pen meıirimge toly, dostyqqa adal, sertke berik, elge tutqa ári pana bola biletin tulǵa boldy. Batyrlardyń rýhanı-moraldik bet-beınesi men negizgi qyzmetin halqymyzdyń etnomádenı júıesiniń ajyramas bóligi retinde qarastyrýǵa tıispiz. Batyrlyq qazaq qoǵamynda ejelden ómir salty retinde qalyptasty. Árbir jas jetkinshek batyr ataǵyn ıelený úshin sol áleýmettik ortanyń talaptaryna saı bolýy kerektigin túsinip ósti. Batyrlar jyrynda osy bir dalalyq salttyń mádenı ıdealy jasalǵan. Jyrlardyń kópshiliginde bolashaq batyrdyń dúnıe kelýiniń ózi úlken oqıǵa retinde sýretteledi. Onyń esimi de erekshe qoıylady, ózine laıyq tulpary, qarý-jaraǵy, súıikti jary, dosy, qoldap-qorshap júretin piri bolady.
XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap batyrlar ınstıtýty birte-birte óziniń mańyzynan aıyrylyp, joıylýymen qazaq halqynyń dástúrli qoǵamyna tán qundylyqtary da birge joıyla bastady. Patsha ókimetiniń otarlaý saıasatynyń nátıjesinde dástúrli qazaq qoǵamyna tán barlyq áleýmettik ınstıtýttarmen qatar, olarǵa baılanysty halyqtyń rýhanı tanym-túsinigimen bite qaınasyp ketken uǵymdar da kúıreı bastady. Osyǵan baılanysty kezinde álemdi baǵyndyrǵan, óziniń batyrlyq dástúri men jaýyngerlik rýhynyń kúshtiligimen tamsandyrǵan kóshpeliler urpaqtary ózderiniń batyrlyq rýhy men ıdealynan aırylyp qaldy. Sondyqtan búgingi tańda qazaq qoǵamynyń saıası-áleýmettik qurylymynda, mádenı-rýhanı júıesinde ózindik orny bolǵan batyrlardyń róli men qyzmetin qaıta zerdeleý, ony jas urpaq arasynda dáripteýkezek kúttirmes másele bolyp tabylady.
- Áńgimeńizge raqmet!