Ortalyq Azııa kınosy Keńes odaǵynan bastalmaǵan: ǵalym tanymal mıfti joqqa shyǵardy
ALMATY. KAZINFORM — Jýrnalıst ári zertteýshi Ásııa Baǵdáýletqyzy qazaq kınosynyń qalyptasýy týraly keńestik kezeńde ornyqqan negizgi mıfti joqqa shyǵardy. Onyń aıtýyna qaraǵanda, «kınony qazaq dalasyna Keńes odaǵy ákeldi» degen túsinik shyndyqqa janaspaıdy, kerisinshe, jergilikti qaıratkerlerdiń bastamalary ádeıi elenbeı kelgen.
Zertteýshiniń sózinshe, «Qazaq halqyna kıno ónerin Keńes odaǵy alyp keldi» degen kózqaras uzaq jyldar boıy ornyǵyp qalǵan. Bul túsinik bizde Keńes odaǵyna «qaryzdarmyz» degen oıdy da qalyptastyrǵan. Alaıda Ásııa Baǵdáýletqyzy óz dıssertatsııalyq zertteýin júrgizgen kezde munyń tek keńestik mıf ekenin anyqtaǵan.
— Bizge kınony Keńes odaǵy úıretti, solar ákeldi degen qaryz sezimi bar. Biraq arhıvterdi aqtaryp otyryp, kerisinshe, kıno týraly keńestik kezeńde aıtylmaǵan kóp shyndyq bar ekenin túsindim, — deıdi ol.
Kıno úshin kúresken qaıratkerler
Ásııa Baǵdáýletqyzynyń aıtýynsha, kıno Máskeýden emes, Ortalyq Azııadan bastalǵan bastamalardyń nátıjesinde damyǵan. Qazaq jerindegi kınonyń bastaýynda keńestik sheneýnikter emes, jergilikti qaıratkerler turǵan. Solardyń biri — Turar Rysqulov.
— Rysqulov — tek Qazaqstanda emes, Túrkistan aımaǵynda, keńestik shyǵys elderinde óz mádenı reprezentatsııamyz bolsyn dep kúresken tulǵa. Sol maqsatta «Vostok fılm» degen stýdııa qurdy, — deıdi zertteýshi.
Rysqulovpen qatar Faızýlla Hojaev sııaqty ózbek qaıratkerler de kıno ónerin damytýǵa belsene atsalysqan. Olar qazirgi Ózbekstan aýmaǵynda, Buqarada kınostýdııa ashyp, aımaqtyń mádenıet pen óner salasyndaǵy derbestigi úshin kúresken.
— Osy taqyrypty zerttegen kezde kınonyń kúresip júrip jetken óner ekenin túsindim, — deıdi Ásııa Baǵdáýletqyzy.
Stalın kezeńindegi tsenzýra
— Stalın bılikke kelgen soń repressııamen qatar kınony da qatań baqylaýǵa aldy. Kıno óndirisin Máskeý ǵana qarjylandyrdy, kim túsiredi, kim oınaıdy, stsenarııde ne jazylady — bári Máskeýde bekitiletin boldy, — deıdi zertteýshi.
Teatr, ádebıet, mýzyka sııaqty óner túrlerin jergilikti komıtetter retteı alsa, al kıno is júzinde Máskeýdiń ıdeologııalyq quralyna aınaldy.
Áýezov pen «Abaı» fılmi: tsenzýraǵa ilikken obraz
Munyń bir mysaly — Muhtar Áýezovtiń «Abaı» pesasy men sonyń negizinde jazylǵan kınostsenarııdiń taǵdyry.
Pesada orys dekabrısteriniń biri — Dolgopolov esimdi keıipker bar. Ol Abaı aýylynda qonaq bolyp, ekeýi pikir almasady, Abaı oǵan rýhanı qoldaý kórsetedi. Bul detal sol kezdegi teatr sahnasynda ruqsat etilgen, biraq kıno nusqasynda Máskeý tsenzýrasy ony ótkizbeı qoıǵan.
— Máskeýdegi sheneýnikter «Dolgopolov nege sonsha Abaıǵa táýeldi?», «Abaı nege sonshalyqty bilimdi bolyp kórinedi?», «Abaıdy Abaı etken orystyń progresshil oıy emes pe?» degen suraqtar qoıǵan. Stsenarııdi ózgertip, Dolgopolovtyń obrazyn kúsheıtýdi talap etken, — deıdi Ásııa Baǵdáýletqyzy.
Osy nusqaýlyqtan keıin Áýezov stsenarııdi qaıta jazýǵa májbúr bolyp, oǵan reseılik jazýshy Sobolev teń avtor retinde qosylǵan. Zertteýshiniń aıtýyna qaraǵanda, bul — sol kezdegi qalypty tájirıbe edi: qazaq avtorynyń jumysyna mindetti túrde «syrt kóz» bekitilip, ıdeologııalyq baqylaý qoıylatyn.
— Bul Áýezovtiń stsenarııi nashar boldy degen sóz emes, ıdeologııanyń talaby edi, — dedi ol.
Keńestik kózqaras pen mádenı násilshildik
Ásııa Baǵdáýletqyzynyń aıtýynsha, keńestik saıasattyń túpki maqsaty — jergilikti halyqtardy mádenı turǵyda ekinshi qatarǵa ysyryp, Máskeýdi órkenıettiń jalǵyz kózi retinde kórsetý bolǵan.
— Bul — jaı ǵana kemsitýshilik emes, mádenı násilshildik kórinisi. Keńes odaǵynyń ıdeologııasy tek qazaqtarǵa emes, Ortalyq Azııa halyqtaryna, Sibir men tipti Mońǵolııaǵa qatysty da osyndaı kózqaras ustandy, — deıdi ol.
Eske salaıyq, buǵan deıin Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi kınoprokat naryǵyn qadaǵalaý úshin zańnamany kúsheıtý jumysyn bastaǵanyn jazǵanbyz.
— Atap aıtqanda, Parlament depýtattarynyń bastamasymen «Kınematografııa týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna ózgerister engizý josparlanǵan. Onyń ishinde fılmge prokattaý kýáligin bermes buryn fılmdi aldyn-ala kórý, sondaı-aq fılmdi aldyn ala kórýdi júzege asyratyn tıisti saraptama komıssııasyn qurý máselesi qolǵa alyndy, — dep jaýap berdi mınıstrilik ókilderi sol kezde agenttik saýalyna.
Vedomstvo Zańǵa ózgerister engizilip, atalǵan normalar óz kúshine engen soń fılmder qatań súzgiden ótkizilip, kınoprokatqa barynsha sapaly kontent shyǵatynyna senim bildirdi.
Aıta keteıik, osy jyldyń naýryzynda Býrabaıda ótken Ulttyq quryltaıdyń 4-otyrysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev kınoteatrda kórsetiletin fılmderge qatysty qoǵamdyq syn bar ekenin aıtqan edi.