Qazaq-keńes prozasyna taǵy bir oı júgirtkende...
«Ý ishseń - rýyńmen» deýshi edik, namysy bir bórikti aǵaıyn bórligip júre me dep aqtalyp otyrǵan endigi túrimiz mynaý. Oǵan qosymsha taqyryptyń aldyna battıtyp turyp «1»-di qondyryp, jalǵasy bolatynyn áıgilegenimizdi de umyta qoıǵamyz joq. Demek, ekinshi bar. Odan keıingisi ázirge qupııa. Birinshi men ekinshiniń arasynda baılanys bolýy tıis ekeni endi...bylaı da túsinikti ǵoı.
Búginniń bıigi... Jazǵanymyzdan apta aýnamaı qatelik taýyp jatsaq... Jáne, ótkenniń qanjyǵasyna oılanbaı baılap bere salǵanymyzǵa qaraǵanda tarıh búginnen bastalyp, tegershigi keri aınalǵan boıy álmısaqqa baryp bir-aq tireledi eken-aý. Búginginiń baǵasy erteńgilerdiń úlesi. Keıingilerdiń isine aralasyp, yrysyna ortaqtasý ózinen buryn urpaǵynyń qamyn oılaıtyn qazaq úshin (shyn aıtam) uıatty sharýa. Sondyqtan, ózimiz týraly, apta buryn jazǵanymyz týraly sóz qysqa. Erteńgini boljaı almaımyz. Aldymyzdy jaryq qylǵaı áıteýir. Al, ótkenge búginniń kózimen qaraýǵa ábden bolady. O, keshegi jaıly qalaı kósilseń de erkiń. Ózińe unamasa «oqýǵa bolmaıdy» dep kesip aıtyp, «janazasyn shyǵarasyń» ba, «búgingi taqyrypqa sáıkes emes» dep tars jaýyp, teris aınalasyń ba - erik seniki. Tarıhı zańdylyq. Bizge deıin solaı bolǵan, bizden soń da buljymaıdy. Degenmen, bir nárseni eskerýge tıispiz, tarıhqa tıesili kim týraly, ne týraly sóz qylsań da sol zaman aýqymyn bajaılap alǵan teris emes. Osy teorııany negizge ala otyryp «qazaq-keńes ádebıeti» atalǵan bir dáýirdiń bet-beınesin negizdegen kórkem prozanyń soǵystan keıingi jaı-kúıine bir úńilip shyqsaq.
Áıgili epopeıaǵa kelip toqtaǵamyz. Biraq, biz toqtaǵan tusta «Abaı joly» sońyna jete qoımaǵan. Alǵashqy eki kitabynyń ózi-aq Odaq aýmaǵyn jalt qaratqan. Álemdi moıyndatqany sodan keıin. Bul - qubylys edi. Soǵys qarsańynda qazaq prozasynda jańa betburys bastalǵan. Áýezov dáýiri. Eshkim shák keltirmeıdi. Meniń álgi dosym ázilge súıese de anyǵyn aıtqandaı: «Japyraqtyń diriliniń ózin jarty betten asyra sýretteıtin» Áýezov qoltańbasy «Abaı jolynan» bergi prozaǵa tán qasıet. Biraq, tek sýrettep qoıdy ma? Árıne joq. Belgili bir kórinisterdi sheber tilmen beıneleý arqyly-aq aldaǵy bolatyn jaıttyń negizgi sulbasynan habardar bolasyń. Nemese, shyǵarmanyń jalpy kóńil-kúıin ap degende-aq sezinesiń. Solaı bola tura aldan bir jaqsylyq ıakı jamandyq kútip, japyraqpen birge dirildep otyrǵanyń. Kórinisti oınatý, sáýleni sezindirý sııaqty bir sáttik jarqylmen sanańdy osyp ótetin sheberlik te osy kezde joǵarǵy deńgeıge jetip bolǵan. Baıandaý ádisine qurylǵan «Abaı jolynyń» izbasarlary kúni búginge deıin saltanat quryp keldi emes pe? Já, Áýezov dástúri tóńireginde aıtyp jatqanymyz ǵoı. Negizgi baǵytymyzǵa túseıik.
Soǵys qarsańynda jáne keıingi shyǵarmalardyń taqyryp aýqymynyń basym bóligi, sóz joq, sol kezeń. Ol zańdy da. Basynan bashpaıyna deıin muzdaı qarýlanǵan German áskeriniń áli aıaqqa tolyq turyp bolmaǵan Keńes odaǵynan jeńilýi jaıly ǵylymı tujyrymdarǵa kóz salyp kórgenińiz bar ma? Tań qalysyp bastalatyn bul tóńirektegi boljamdar men dáıekterdiń aqyry - «uranshyldyq, otanshyldyq ıdeologııanyń kúshi» degenge saıady. Tipti, qazir «sol soǵysta nemister jeńse, biz solardyń qol astyna qarasaq, búgingi kúnimiz sál ilgerileý bolar ma edi» degen kúbir-sybyrlar da estilip qalatyn bolyp júr. Osy kúlbilteni sol kezde qońyrsytýdy oılap kórińizshi. Orysty bylaı qoıǵanda kez kelgen jalbatymaqty qazaq betińe túkirsin. Tipti, jarty saǵat ótpeı aıdalyp kete barar edińiz. Jalbatymaq túgil, oqyǵan, toqyǵan, kózi ashyq ıntellıgenttiń ózi at quıryǵyna baılatyp jiberer edi. «Maýsym jarlyǵy» qazaq arasynan ásker suratqanda dúrk kóterilgen eldiń Uly Otan soǵysyna taıly-taıaǵy qalmaı attanýy, adam oıy jetpes erlikter jasaǵany - otyz jyl ishinde júrgizilgen saıasattyń jemisi bolatyn. Otyz ekiniń ashtyǵynda myńq eter qasıetinen tolyqtaı aırylǵan el otyz jetidegi atyp-asýdan keıin qojaıynyna kúdikpen qaraýǵa úlgermeı turyp, soǵys bastalyp, setineı bastaǵan senimniń tuǵyryn myqtap ketken sııaqty. Mine, osydan kelip kúni búginge deıin jazyp taýysa almaı jatqan «soǵys ádebıeti» ómirge kelipti. Jaý jaǵadan alyp jatqanda asyqpaı oılanýǵa mursha qaıda, tórt jylǵa sozylǵan boraǵan oq, qan maıdan qyzyp turǵan kezdegi ádebıetke negizinen uranǵa qurylǵan, jeńiske úndegen, bizdiń áskerdiń jankeshti erligin talǵajaý etken poezııa tán. Proza aýylynan - ártúrli kólemdi ocherkter atsalysqanyn kóremiz. Pýblıtsıstıka aıtsa da, aıtpasa da. Bul shaǵyn janrdyń bári - keleshek iri-iri romandardyń shıkizaty edi. Soǵys ústinde erteńimiz ne bolady dep urannan aryǵa tereńdeı almaǵan ádebı qaýym «biz jeńdik!» degen aqjoltaı habardy estigen sátten qalamyn saılaı bastaǵanyn ańǵarý qıyn emes. Onyń ústine maıdan dalasynyń esteligin arqalaǵan batyrlardyń daqpyrty dúńk-dúńk jetip jatqanmen ózderi ot pen oqtyń ótinen orala qoımaǵan bul kezde. Biren-saran keskilesken urys pen qan sasyǵan dalaǵa arnaıy baryp, batyr atanyp úlgergen tulǵalarmen jertólede qatar jatyp, tildesip qaıtqandar bolǵany jáne shyndyq. Áıtkenmen, jaý antalap turǵanda keńinen otyryp áńgime shertýdiń múmkin bolmaǵanyn aıta ketý kerek. Jaýdy japyryp oralǵan jaýjúrektermen alǵash qarapaıym suqbat dárejesinde bastalǵan qarym-qatynas kóp ótpeı kórkem prozaǵa qaraı oıysqanyn baǵamdaımyz. Qarýmen qatar ustaǵan qalamy qoıyn dápterin toltyrýǵa ǵana jetken jaýynger jazýshylar qanshama. Demek, beıbitshilik ornaǵan tusta qarýdy jaıyna tastap, qalamnan ketken qarymtany qaıtarar tus ta osy. Ne de bolsa bir jaǵyna shyqqan, óz paıdamyzǵa sheshilgen shaıqastyń shejireshileri az bolmaǵany belgili.
Soǵys taqyrybyndaǵy prozanyń basynda - «Qazaq soldaty». Jeńispen birge elge jetken shyǵarmanyń artyqshylyǵy tek soǵys qana emes, soǵysqa deıingi eldegi jaǵdaıdy bir sholyp shyǵatyny. Bul tusta da bala Qaıroshtan batyr Qaıyrǵalıǵa deıingi bir ǵumyrdy arqaý etýi «Abaı jolynan» bastaý alatyn derekti prozanyń sharttaryna tolyq jaýap beredi. Osy kezeńde, sirá, elge úlgi bolarlyq erliktiń ıelerin kórkem shyǵarma arqyly elge tanystyrý - aty keıin júrip, ólmestiń kúnimen jeńiske jetken Odaqtyń tirsegi dirildep turǵan shaqta eńsesi ezilgen halyqty tań azannan qara keshke deıin bel jazbaı eńbek etýge úndeý saıasatyn myqtap qolǵa alǵanyn baıqaý qıyndyq týǵyzbaıdy. Árıne, qıyn kezeńde tolqyp ketpeı, ózin bir nársemen aldaı alǵan halyq - baqytty. Olar kózsiz erlikke, eńbekpen tasqa da tary ósirýge bolatynyna sendi. Qazirgideı elektrondy aqparat quraldary joq kezde eldiń sýsap kútetini de kitap edi. Mine, osyny qaltqysyz ańdaı bilgen partııalyq bılik qandaı da bir isti oıǵa alsa, aldymen jazýshylardy alǵa salady. Bılik pen halyqtyń arasyndaǵy qashanǵy altyn arqaý - sóz zergerleri erikti, eriksiz osy tarapqa qalam tartqany anyq. Jan alysyp, jan berisken urystyń jeńimpazdarymen qatar tyl eńbekkerleri de eleýsiz qalǵan joq. Tipti, maıdan shebinen alǵa shyǵyp ketip jatatyn tustary da az emes. Ǵ. Mustafınniń «Shyǵanaq», Á. Ábishevtiń «Jas túlekter», Ǵ. Slanovtyń «Janartaý» romandary dál sol qoǵamnyń sýretterin alǵa tartady. Keńes úkimetin óz qolymen ornatqan, eshqashan jasýdy bilmes, alǵa qoıǵan maqsatyna tek oqý-bilim men janashyr, jańashyl bıliktiń arqasynda ǵana jetetin jeńimpaz keıipkerlerdiń ornyn endi Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń synynan ótken, shyńdalǵan, bar eńbegin jeńis jolyna arnaǵan jańa beıneler basty. El arasynan shyqqan jalpyǵa ortaq tıptik obrazdardy ómir tarıhy barshaǵa málim Keńes odaǵynyń batyry Qaıyrǵalı Smaǵulov, tary óndirýden rekord jasaǵan Shyǵanaq Bersıev sııaqty tulǵalardyń almastyrýy qazaq prozasynyń jalpylyqtan - naqtylyqqa oıysqanyn ańǵartady.
Beıbit zaman ornaı qalǵan tusta prozanyń da tyń tynysy ashylǵanyn aıttyq. «Abaı jolynyń» sońǵy kitaptaryna kirisken Muhtar, «Jumbaq jalaýdy» - «Botakózge» aınaldyryp, «Syrdarııany» jazyp tastaǵan Sábıt, «Mıllıoner» romanyn qalyptaǵan Ǵabıden bastaǵan sol kezdegi jazýshy qaýymnyń qabyrǵaly múshesine aınalyp úlgergen aqtańdaqtar prozanyń jańa deńgeıin odan ary jetildirip jatty.
Soǵys taqyrybyndaǵy romandar sherýi boı talastyra, úzeńgi qaǵystyra kelip elýinshi jyldardyń bel ortasyna taban tireıdi. Túp tórkini - maıdan bolǵanmen, jalpy ustynynda ózgeshelikter bar. Jeńistiń alǵashqy aptyǵy basylǵan soń, bara salyp jaýdy jaıratyp qaıtqan, ot pen sýdyń ortasynda ajalǵa qarsy júrse de talqany taýsylmaǵan, aman qalyp, aqyr 9-mamyrda Berlınge tý tikken sheginýdi bilmes batyrlardan bólek jańa beıneler qalyptasty. Eleýsiz qalǵan erlikter, tasada qalǵan, sheginiske, shyǵynǵa ákep soqtyrǵan taktıkalyq qatelikter, tehnıkalyq jetispeýshilik saldarynan bolǵan orasan ókinishter, aralarynan qyl ótpeıtindeı kóringen túrli ulttardyń syn saǵattaǵy alaýyzdyǵy, satqyndyq, ysqyrynǵan oq astynda qalyp ketken túrli pendelik álsizdikter endigi psıhologııalyq romandardyń sıýjetin qurady. B. Momyshuly, T. Ahtanov, Á. Sháripov, Q. Qaısenov, Á. Nurpeıisov syndy qalamgerler atalmysh jańa leptiń aldyńǵy leginde turǵan tulǵalar. «Artymyzda Moskva», «Qaharly kúnder» bastaǵan týyndylardy joǵarydaǵylarmen salystyra oqyǵan adam ózi de ańdaýǵa tıis.
Elý-alpysynshy jyldar prozasynda kóp kóńil aýdarylǵan, salystyrmaly túrde jıi qalam tartylǵan - tehnıkalyq jańalyqtar men kásiptik jetistikter. Osydan kelip óndiristik romandar týdy. Áıgili «Qaraǵandy», «Oıanǵan ólke», «Tolqynda týǵandar» sonyń dáleli. Osy tektes romandardyń ıdeıasy - baıaǵy Keńestik ıdeologııany jarqyn únmen jyrlaý dástúrinen birshama aıyqqanyn kórsetedi. Dál baspaǵanmen saıası birjaqtylyqtardy astarǵa salyp aıtý tásilin myqtap qolǵa alǵany ańdalady. Keıipkerler de kókten jerge túsken, pendelik álsizdigi men adamılyq artyqshylyǵy qatar sharpysqan qarapaıym jandar.
Romandardy jipke tizip otyrý múmkin emes. Negizgilerin, oldardyń jańalyqtary men erekshelikterin zamana aǵymymen salystyrmaly túrde atap óttik qoı dep oılaımyn. Endi kishi janr - povestke qaraı oıyssaq. Sebebi, bul kezdiń ádebıetin áńgime, hıkaıattarsyz elestetý múmkin emes. Ádebı ortaǵa jeńispen qatar kelgen jańa lek M. Imanjanov, Q. Jarmaǵanbetov, S. Baqbergenov, B. Soqpaqbaevtar bastaǵan qalamgerler alǵashqy qadamdaryn osy janrlardan bastaǵanyn kóremiz. Basqany qoıa turyp «Oıanǵan ólkeden» keıin áńgime jazýǵa shyndap den qoıǵan Ǵabıtti aıtsaq ta jetetin shyǵar.
Shaǵyn janrdyń bir ereksheligi - saıasattan alshaqtyǵynda. Degenmen, qalamdar lebine tumsyǵyńyzdy tossańyz - muqalmas jiger men sheksiz qýanysh rýhy, eńbekti kótere jyrlaıtyn ór ún esip ala jóneledi. Bul da sol kezdegi zamannyń ádebıetke qoıǵan talaby bolatyn. «Sholpannyń kúnásinen» bastalǵan psıhologızm 47 jyly Áýezov jazǵan «Asyl násilder» povesinen bir jarq etti. Adamdyq moral men estetıkany tý etken bul shyǵarma urannan tys jazylǵan sol kezeń prozasynyń sırek týyndysy. Buǵan jalǵas aýyzǵa aldymen ilinetin elýinshi jyldardy túıindeı jaryq kórgen S. Baqbergenovtyń «Kúı», bul kúnde avtoryn aıtyp jatý artyq sanalatyn «Meniń atym Qoja», S. Begalınniń «Sátjan», Z. Shashkınniń «Temirqazyq», Z. Qabdolovtyń «Ómir ushqyny», S. Sháımerdenovtyń «Inesh» sııaqty orta kólemdi janr júgin arqalap turǵan jyp-jınaqy shyǵarmalary nasıhat pen úgitshildik sarynǵa belshesinen batqan qoǵamnyń ádebıetine jańa bir aǵym ákeldi. Olaı deıtinimiz bul ýaqqa deıin qalam ushyna iline qoımaǵan óner, bala psıhologııasy men dúnıetanymy, mahabbat, stýdentter ómiri, jastar beınesi, ata tárbıesi sııaqty eleýsiz, aıtýǵa turmaıtyn usaq-túıek sanalyp kelgen taqyryptar ıgerildi. Qazaq prozasyndaǵy tunyp turǵan psıhologııanyń qalyptanýy da osy býynnan bastalady deıdi ǵalymdar.
Baıqap otyrsyz ba, bet alys ózgerip barady. Tarıhqa «jylymyq kezeń» atalatyn qysqa ǵana ýaqyt syılaǵan 1956 jylǵy Stalınniń jeke basyna tabynýdy áshkerelegen quryltaı bizdiń ádebıetimizge de taqyryptyq ózgerister alyp keldi. Jaqsy ózgerister. Buryn jazý bylaı tursyn, sybyrlap aıtýdyń ózi kúná sanalatyn taraptar ıgerile bastady. Alpysynshy jyldar ádebıeti totalıtarlyq júıeni sheneýden bastaldy deýge bolady. Aıaqtalmaǵan «Ósken órken» dáýirdiń jarqyn jaǵyn beıneleıtin romandardyń kúni ótkenin áıgilegendeı kórinip ketetini bar.
Ózińiz oılańyz, jańadan bir tehnıka paıda bolady, sony mindetti túrde maqtaý kerek. Bir-eki maqalamen toqtaý ma? Oǵan qanaǵattana qoıar qaı bılik?! Oǵan jazýshynyń da pende ekenin taǵy qosyńyz. Bir oqpen eki qoıan atýǵa taptyrmas múmkindik. Jaı ǵana jańa tehnıkanyń kelýin eski men jańanyń arasyndaǵy tartys dárejesine kóterýge tyrysqan shyǵarmalar qanshama? Biraq, sony kim oqyp jatyr qazir? Demek, naýqanshyl ádebıet sol naýqannyń bitýimen ómir súrýin toqtatady.
Búgingi biz ǵana emes, jylymyqty paıdalanǵan, zamannyń bet alysyn ańdaı bilgen aǵalar da qarap qalmapty. Sońǵy kezderi el men jer taǵdyryna alańdaıtyn, sanaly, synı kózqaras qalyptasa bastapty. Tyń ıgerýdi «Qazaqstan - astyqtyń otany» dep urandap bastalǵan proza kóp ótpeı tumsyǵyn muztaýǵa soǵa toqtady da, onyń ornyn qyrtysy buzylǵan soń qunarynan aırylǵan, tozǵan topyraqty joqtaǵan jazýlar basyp jatty. S. Júnisovtyń «Senimi» bastaǵan shyǵarmalar shoǵyryn sholyp shyqsaq, baıaǵy astar endi «alaıda» degen sózdi qalqalaı júrip, keıde ashyq boı kórsetýge deıin barǵanyn kóremiz. Qazaq ádebıetinde psıhologııalyq romandar legi paıda boldy. Qaı taqyryp negizge alynbasyn adamdyq qasıet, moral aldyńǵy orynǵa shyqty. Soǵys taqyryby qyp-qyzyl patrıottyq dáripteýlerden aryldy. Sol kezde jazylǵan synı maqalalarǵa kóz salsańyz T. Álimqulov, Á. Nurshaıyqov, І. Esenberlın, Sh. Murtaza, M. Maǵaýın, R. Toqtarov, Q. Jumadilov, T. Jarmaǵanbetov, Q. Ysqaq, B. Nurjeke, Á. Tarazı, R. Seısenbaev, D. Isabekov sekildi jazýshylardyń baǵytynda «sotsıalıstik realızmnen alshaqtaý bar» degen mánde syn taǵylǵanynyń ózi biraz dúnıeniń betin ashyp beredi.
Bul kezde otqa salsa janbaıtyn, sýǵa salsa batpaıtyn, jańa dáýirdi óz qolymen jasaıtyn qaıratker obrazdar óz ornyn qarapaıym adamdarǵa tolyqtaı bosatyp bergen. Osy kezeń prozasynyń taǵy bir ereksheligi - ǵylymı ortanyń kórkemdik mejege jıi alynýy. Ǵalymdyǵynan pendeshiligi basym, darynymen emes ólermendigimen «oqyǵandar» qataryn toltyryp júrgen toǵysharlardyń kóp rette alǵa shyǵyp ketýi, soǵan qarama-qarsy naǵyz talanttardyń japa shegýi, ólermenderdiń talaýyna túsken sharasyz keıpin nazarǵa alý arqyly ǵylymı orta men ıntellıgentsııanyń adasýshylyǵyn meńzeıdi. Tipti, repressııa qurbandarynyń jazyqsyz japa shekkendigi týraly ashyq aıtýǵa deıin jetti. Ot basy, oshaq qasy tirligi, súıispenshilik, ǵashyqtyq, óner tóńireginde sóz órbitip, el arasyndaǵy qarapaıym tıpti bas keıipker etip, ótkenge solardyń kózimen baǵa berý, solardyń kózimen bolashaqty boljaý... Osynyń bári el erteńine, ult bolashaǵyna alańdaý men saıası baǵyt-baǵdarǵa degen ishki qyjyldy ańǵartady.
Tyń ıgerý, ǵarysh pen polıgonnyń saldarynan tartqan ekologııalyq zardaptar da nazardan tys qalmaǵan. «Jeke basqa tabynýshylyq» áshkere bolǵan tusta bir bosańsytyp alǵan tizgindi paıdalanyp, úkimettiń óz aıtqan sóziniń tonyn teris aınaldyryp, qazaqtyń óshkenin jaǵý jolynda dúrk kóterilgen qalamdas qaýym qazaq prozasy tarıhyndaǵy erekshe qubylys - tarıhı romandar legine ıek artypty.
Jalpylyqtan naqtylyqqa oıysqan bizdiń proza jylymyqty paıdalanyp arǵy dáýirlerge saıahat jasaýǵa jetipti. Bir ǵana kórkem ádebıet emes, ǵylym da osy tarapta talpynyp jatty. Nátıjesinde, alpysynshy jyldar aıaǵy, jetpisinshi jyldardyń basynda «Kóshpendiler» jarq etti. Atynyń ózinen at úrketin mundaı trılogııanyń shyǵyp ketýine partııa qalaı jol berdi eken dep tań qalam keıde. Esenberlındiki de «tynysh jatqan jylannyń quıryǵyn basyp», basyna bále tilegendeı áreket. Búgingini jyrla deıdi bılik. Jaı ǵana jyrlaý az, ór únge, tákappar maqamǵa salyp, kótere maqtaý kerek. Al, bizdikiler bas shulǵyǵandaı bolǵanmen, bylaı shyǵa bere ata-babasynyń izi qalǵan kóne dáýirge qarap, alpys eki tamyryn ıitip bara jatqan ıiske tumsyǵyn tóseıdi de turady. «Kóshpendilerdiń» qansha keshýlerden ótse de, jaryq kórýi - bizdik prozanyń jańa bir baǵytyn aıqyndap ketkendeı boldy. Osy ýaqqa deıin jazýy oıly-qyrly sanalyp kelgen Esenberlınniń erligi qazaq jazýshylaryn tarıhı kórkem ádebıet qalyptastyrýǵa ǵana emes, shyǵarmalaryna ulttyq uran men qazaqtyq ıdeıany molynan aralastyrýǵa bastady. Shyndyǵynda, otyz jetiniń bozdaqtaryn aqtaı almaı júrgende arǵy Abylaıǵa at basyn tireý - ádebı deý az, qoǵamdyq qubylys sanalǵany daýsyz. Esenberlınniń dańqy artatyn tus ta osy kezeń. «Kóshpendilermen» quıysqan tistese D. Dosjannyń «Jibek joly», Álimjanovtyń «Jaýshy», tipti aryǵa baryp ál-Farabıdi sóz etken «Ustazdyń oralýy» romandary, S. Smataevtyń «Elim-aıy», qatar-qatar elge jetken Maǵaýın men Kekilbaevtyń «Alasapyran», «Úrker», «Eleń-alań», Salǵarınniń «Altyn tamyry», B. Aldamjarovtyń «Uly seli» sııaqty qalyń-qalyń kitaptar árqaısysy ózinshe ár kezeńdi arqaý etip, taýarıhtaǵy qazaqtyń oıyp alar orny bar ekenin, «Altaı men Atyraýdyń arasyndaǵy ulan-ǵaıyr atyrapty» tulparlarynyń tuıaǵymen qýyryp baqqan erjúrek, jaýynger jurttyń ótkenin jazyp, 1737-den arǵy jabyq qalǵan kómbeni ashty. Ultqa bólinse ultshyl atanyp, aıdaýǵa túskenderdi kórip, kommýnızmdi armandaýmen kún keship jatqan qarapaıym qazaq balasynyń sanasyna sáýle júgirtkeni, derbes qalyptasqan eldiń eshkimge baǵynyshty kepte emes, táýelsiz ómir súrýine bolatynyn uqtyrǵandaı boldy. Bul ásirese jańa býynnyń túsinigin ulttyq turǵyda qalyptasýyna qozǵaý saldy. Alǵashqy tarıhı romandardyń áseri kemshilikte ǵumyryn ótkerip jatqan qazaqtyń endigi kúni ne bolady degen alańdaý boı kóterýine ákep soqty. 86-daǵy jeltoqsan oqıǵasynyń burq etýi osy tarıhı romandardyń bir áseri dep bilem.
Aıaǵyn shyrmap ustaǵan baǵynyshtylaryn ańdaýsyzda arǵy dáýirge jiberip alǵan partııa endi amal joq shyǵyp jatqan romandardy «Qazaqstannyń Reseıge qosylýynyń 250 jyldyǵyna oraı» arnaıy tapsyrmamen jazdyrǵandaı keıip tanytýǵa tyrysty. Demek, sál berirektegi kezeńdi de qamtý kerek. Bul da biz úshin «izdegenge - suraǵan» edi. Osydan kelip tarıhı prozamen qatar tarıhı-revolıýtsııalyq tomdyqtar sap túzedi. Ár aımaqtaǵy ult-azattyq kóterilister, Qazan tóńkerisi, Azamat soǵysy, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastaǵan qyrǵyndardyń el ómirine áserin tilge tıek etken shyǵarmalar bir shoǵyr túzdi. «Qyzyl jebe», «Qan men ter», «Aq jaıyq», «El men jer», «Júnisovter tragedııasy» bastaǵan bir-bir tarıhı dáýirdiń shejiresin shertetin romandar baıaǵy jattandy urannan tolyqtaı arylǵan keıippen taralyp jatty.
Jetpis-sekseninshi jyldardyń ózinde-aq ótkenge tyń kózqaras beleń alǵanyn kórip otyrmyz. Demek, alpysynshynyń sońyn ala jetken tarıhı romandar sherýi prozamyzdyń endigi bet-beınesin ulttyq turǵyda qalyptasýyna zor yqpalyn tıgizdi.
Budan keıingi taǵy bir sherý - óner adamdary, qaıratker tulǵalar ómirinen syr shertetin romandar jelisi. «Sultanmahmut», «Jaıaý Musa», «Aqan seri», «Aq boz atty arý», «Aqqan juldyz», «Mahambettiń taǵdyry», «Muhtar joly» atty shyǵarmalar jeke tulǵany negizge ala otyryp jazylǵan qazaq óneriniń, mádenıetiniń, tabıǵı darynynyń joqtaýshylary bolatyn.
Memýarlyq romandar - qazaq-keńes prozasynyń bir ustyny. Ǵabıdenniń «Kóz kórgeni» men Sábıttiń «Ómir mektebi» bertingi Táýelsizdik ádebıetinde dástúrge aınalǵanyn kóremiz. Ol týraly áńgime alda.
Jeńis kúninen alpysynshy jylǵa deıingi aralyq negizinen soǵys taqyrybynan alys uzaı qoımaǵany qalaı aıtsaq ta ótirik emes. Al, alpysynshy jyldan bergi ýaqytta jańa, tyń izdenisterge barý kóp. Sebep bireý-aq. Býyn almasqan. Jańa býyn jaı kelmeı, dástúrdi damyta otyryp, óz jańalyǵyn da ala keletini belgili. Alpysynshy jyldar qarsańynda ádebıet esigin ashqan jas tolqyn á degennen-aq ózindik qoltańbasyn áıgilep keldi. Máselen burynǵy baıandaýmen beriletin oılar endi tolyqtaı is-qımyl ústinde kórinis tabatyn boldy. Shyǵarmanyń basynan-aq keıipkerdiń kim ekenine tikeleı kóship, obraz ashý máselesi ıgerildi. Sózýarlyqtan jınaqylyqqa kóshý talaby kóp baıqalady. Jastarmen birge jastar beınesi kóp ushyrasyp jatty. Qoǵamdy ǵana oılap, memleket ıgiligi úshin asqaq, ór sóıleıtin patrıot keıipkerler endi óz jaǵdaıyn, jaqyndarynyń jaıyn oılaıtyn, qııal men sezimge berile biletin adamdarǵa aınaldy. T. Álimqulov syndy qalamgerlerdiń izin jalǵap, fılosofııalyq oı-tolǵamdarǵa keńirek oryn berile bastady. Fantastıkaǵa qadam basqan qalamgerler alǵashqy jemisin bergen tus ta osy.
Iá, aıta berse kóp. Bárin jipke tizip shyǵa almaıtynymyzdy eskertip ótkenimiz jón. Oqyrman ózi de baǵamdaýǵa tıis. Áıtpese, búkil bir dáýirdi gazettiń bir betimen baǵalaý áste múmkin emes. Sóz basynda da eskertkenbiz, ǵylymǵa aýyz salatyn oıymyz joq. Bar bolǵany ár dáýir ádebıetindegi qubylystar men jańalyqtar, bet alystar, kórkemdik izdenister aınalasynda shamamyz kelgenshe azdap qana sholý jasaǵanymyz aıtpasa da túsinikti. Sekseninshi jyldardan beri irip-shirigen qoǵam men tozyǵy jetken saıası ustanymdardyń syn kózben qaraý - jazýshylardyń ádettegi taqyrybyna aınaldy.
Búginginiń sońy - erteńginiń basy ekenin eskersek, bul taraptaǵy sońǵy jańalyqtardyń dástúrge aınalyp, keńinen etek jaıýy - Táýelsizdik kezeń ádebıetine tán. Demek, shymyldyq jabylǵan joq... Almas Núsip