Qazaq handyǵy ádet-ǵuryp zańynyń izgi júıesin qalyptastyrdy - T.Sadyqov

ASTANA. QazAqparat - Eki ǵasyr boıyna tarıhta óshpes izin qaldyrǵan Aq Orda dáýirin qazaq halqynyń tarıhı damýyndaǵy mańyzdy kezeńderdiń biri deýimiz kerek. Bul týraly L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti tarıh fakýltetiniń dekany, professor Tilegen Sadyqov respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan» gazetiniń búgingi sanynda jazady.

Aq Orda Qazaq handyǵynyń negizin saldy. Handyqty qurýshy Jánibek pen Kereı Aq Ordanyń áıgili hany Yrys hannyń nemeresi (Baraq hannyń balasy) edi. Jánibek pen Kereı qurǵan qazaq handyǵy qazaqtyń óz aldyna halyq bolyp qalyptasýyna jol ashty. Eki ǵasyr boıyna tarıhta óshpes izin qaldyrǵan Aq Orda dáýirin qazaq halqynyń tarıhı damýyndaǵy mańyzdy kezeńderdiń biri deýimiz kerek.

Qazaq handyǵynyń qurylýy men kúsheıýinde erekshe damyǵan eki óńir: Túrkistan men Jetisý aýmaǵynyń saıası mańyzy erekshe boldy. Jetisý men Shyǵys Qazaqstan; Ońtústik Qazaqstan men Syrdarııanyń orta jáne tómengi aǵysynyń boıyndaǵy qalalar jáne Ortalyq Qazaqstan óńirleri Qazaq etnogeneziniń úsh úlken toraby. HVI ǵasyrdyń tarıhshysy Muhammed Haıdar Dýlatı óziniń «Tarıh-ı Rashıdı» degen eńbeginde: «870 (1465) jyldary. Deshti Qypshaqta túgeldeı Ábilqaıyr bılik júrgizdi. Joshynyń urpaqtary Jánibek pen Kereı han Ábilqaıyrdyń júrgizip otyrǵan saıasatyna (jerdi, maldy bólip berý, qarapaıym kóshpeli halyqtyń jerin tartyp alý, t.b.) qarsy joryq jasap, odan qashyp Moǵolstanǵa ketip qalǵan edi. Moǵolstan hany Esenbuǵa olardy qurmetpen qarsy alyp, Moǵolstannyń Batys jaǵyndaǵy Shý ózeni alqabynda Qozybasy degen jerdi beredi. Olar bul aımaqta tynysh ómir súrdi. Ábilqaıyr han qaıtys bolǵan soń Ózbek ulysy bir-birimen shaıqasyp, aralarynda úlken kelispeýshilik týdy. Jurttyń kópshiligi Kereı men Jánibek hannyń janyna ketip qaldy. Olardyń sany 200 myń adamǵa jetti. Qazaq sultandarynyń alǵash bılik júrgizýiniń basy 870 (1465-1466) jyldan bastalady... » dep jazǵan bolatyn. Osy jyldary Qazaq handyǵynyń halyq sany 200 myń adamǵa jetip, alǵashqy qazaq hany Kereıden keıin el bılegen Jánibek, Buryndyq handar kezinde memleket shek­arasy Syr boıyna, Aral teńizine deıin sozyldy.

Qazaq handyǵynyń alǵashqy irgetasyn qalap, barlyq qazaq rýlarynyń basyn qosyp tarıh sahnasynda jeke qazaq esimimen atalatyn táýelsiz ulttyq memlekettiń saıası bıleýshileri - Kereı men Jánibek handar 1465 jyly Shý men Qozybasy jerinde Qazaq handyǵynyń negizin qalaǵandyǵy jóninde Elbasy N.Nazarbaev: «Kereı men Jánibek 1465 jyly alǵashqy handyqty qurdy, qazaqtyń memlekettiliginiń tarıhy sol kezden bastaý alady. Bálkim, ol búgingi shekarasyndaǵy, búkil álemge osynsha tanymal ári bedeldi, osy uǵymnyń qazirgi maǵynasyndaǵydaı memleket bolmaǵan da shyǵar. Biraq, bulaı dep sol kezeńdegi basqa da barlyq memleketter týraly da aıtýǵa bolady. Eń mańyzdysy, sol kezde oǵan negiz qalandy, biz - babalarymyzdyń uly isterin jalǵastyrýshylarmyz», dep naqtylap aıtqan edi. Sondyqtan da budan bylaı otandyq tarıhshylar qaýymdastyǵy Qazaq handyǵynyń qurylǵan jylyn 1465 jyl dep kórsetip, bul másele tóńiregindegi san alýan pikirlerge núkte qoıylýy tıis tárizdi.

HV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qurylǵan Qazaq handyǵy Eýrazııa keńistiginde qalyptasqan memleketterdiń jalǵasy retinde, olardyń el basqarý qaǵıdalaryn, salt-dástúrin, mádenıetin boıyna sińirip, jetildire otyryp - ulttyń qalyptasýynyń bastaýy boldy.

«Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», Táýke hannyń «Jeti jarǵysy» sııaqty qazaqtyń óz zań erejeleri jumys istedi. Rý aralyq daý-damaılar bılerdiń aralasýymen sheshildi.

Qazaq halqynyń tarıhynda quqyqtyq tanymy men sanasynda halyqtyń ádet zańynyń mádenı-áleýmettik, saıası quqyqtyń mańyzy óte joǵary. Táýke han tusynda júıege túsip qabyldanǵan ádet zańy el ómirinde mańyzdy qyzmet atqardy. Jeti arna bolyp, el ómiriniń jeti salasyn tutas qamtyǵan ádet zańynyń júıesi halyq, memleket, jeke adam tirshiliginiń barlyq baǵyty boıynsha qaǵıdalar men erejelerdi qalyptastyrdy.

Qazaq halqynyń ádet-ǵuryp norma­larynyń taǵy bir artyqshylyǵy, qoldanylatyn jazalardyń tym qatal emes, ıaǵnı izgilengeninen aıqyn kórinedi. Sondyqtan da bolar, qazaq dalasynda túrme, abaqty, bas bostandyǵynan aıyrý degen jazalaý sharalary bolmaǵan. Onyń esesine Táýke han tusyndaǵy «qanǵa qan» ustanymynyń ornyna bılerdiń yqpalymen qun tóleý ınstıtýty keńinen qoldanylǵan. Qun tóleý negizinde kisi óltirgeni nemese adamnyń denesin jaraqattaǵany úshin belgili bir mólsherde moraldyq-materıaldyq tólemaqy tóleý ustanymy jatyr.

Qasym han tusynda Qazaq handyǵynyń saıası yqpaly kúsheıdi. Aıtýly tarıhshy Muhammed Haıdar Dýlatıdiń: «Qazaq handyǵy men sultandary arasynda Qasym handaı qudiretti eshkim bolǵan emes», deýi Qasym hannyń qaıratkerlik tulǵasyna berilgen úlken baǵa ekeni anyq.

Qasym hannyń el basqarǵan kezeńde halyq sany bir mıllıon adamnan asyp, el shekarasy Edilge deıin sozyldy. Memlekettiń astanasy Jaıyq boıyndaǵy Saraıshyq qalasynda ornyqqan. Budan keıin tarıhqa «alasapyran» ataýymen engen 1538 jylǵy Haqnazar bıligine deıingi kezeńde Qazaq handyǵy birneshe usaq handyqqa bólingenmen, halyqtyń bútindigi buzylmaǵan. Haqnazar, Shyǵaı, Táýekel, Esim handar dáýiri kezinde Qazaq handyǵy 1538-1628 jyldary óziniń aýmaǵyn Syr boıy qalalarymen, Orta Azııa ıelikterimen keńeıtti.

XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap qalyptasa bastaǵan Táýke hannyń tusynda ózin kórshilerine moıyndatqan Ortalyq Azııadaǵy irgeli eldiń birine aınaldy. Bılermen aqyldasa otyryp jasaǵan «Jeti jarǵy» negizinen kóshpeli qazaq qoǵamynyń áleýmettik turmys-tirshiligine, qarym-qatynastaryna, moraldyq ustanymdaryna negizdelgen. Áz Táýke «Jeti jarǵy» arqyly qazaq halqynyń birligi men yntymaǵyn arttyrýǵa erekshe mán bergen. Táýke han tusynda Túrkistan qalasy Qazaq handyǵynyń astanasy bolǵan. Onyń tusynda Han keńesi, Bıler keńesi qurylyp, jumys istegen. Bul sol kezdegi memlekettik organdardyń berik qurylymy edi. Qazaq dalasyndaǵy bıler ınstıtýtynyń kemeldenip damýy osy kezeńmen tuspa-tus keledi. Keler jaýdyń aldyn alý batyrǵa júktelse, daýdyń aldyn alý bılerge mindettelgen. Olardyń eń basty qyzmeti - eldi birlikke uıytý, berekege shaqyrý, yntymaqqa yńǵaılaý, han men qarasha arasyna dáneker bolý. Hannan qysym kórgen qarasha bılerden ádildik izdegen. Hany qatygez bolsa da, bıiniń týrashyldyǵyn halyq qatty qalaǵan. Bıdiń halyqqa hannan góri jaqyn turýy sodan bolsa kerek.

Qazaq handyǵyn baıandy etý, ony damytý barysynda Abylaı hannyń el aldyndaǵy atqarǵan tarıhı qyzmeti ólsheýsiz.

Úsh júzdiń qoldaýyna ıe bolǵan Abylaı han rý-rýǵa bólingen qazaq halqynyń basyn qurap, bir ortalyqqa baǵynǵan handyq júıeni qurýǵa umtyldy. Bul maqsat túrki dáýirinen beri kele jatqan ataqty bıleýshilerdiń basty murattarynyń biri edi. Sondyqtan ol ishki jáne syrtqy jaǵdaıdy eskerip qazaq qoǵamynyń saıası júıesine reformalar júrgize bastady. Abylaı han qazaq halqynyń ishki máselelerin sheshýde syrtqy kúshter - Reseı men Qytaıdyń yqpalynsyz jáne syrtqy máseleni bir ortalyqtan handyq bıliktiń basqarýy arqyly júzege asyrýdy qolǵa aldy. Bahadúr han Abylaı Orta Azııa aımaǵyndaǵy geosaıası jaǵdaıdyń kúrt ózgergen ýaqytynda bılik qura otyryp, qazaq memlekettiliginiń negizin saqtaı bildi. Eldi jońǵar shapqynshylyǵynan qorǵaýda, eki alyp ımperııa arasynda qazaqqa tıimdi saıasat júrgizip, eldiń yntymaǵy men ishki birligin nyǵaıtýǵa, el derbestigin saqtap qalýǵa barynsha kúsh saldy.

Abylaı han tótenshe jaǵdaılarǵa ıkemsiz Han keńesiniń quzyryn yqshamdap, dástúrli bıler ınstıtýtynyń ókiletin tejeý arqyly memlekettik basqarýdyń tetikterin tikeleı óz qolyna aldy. Halyqtyń turmysyn jaqsartý maqsatynda kórshilerdi tonaý-talaýdan emes, elaralyq saýda qatynastaryn damytýǵa yqylasty boldy. Buhara, Qoqan, Hıýa, Jońǵar handyqtarymen aıyrbas saýda jasap, sheteldik saýda kerýenderiniń kelip-qaıtýyn qatań baqylaýǵa qoıdy.

Eldiń tynyshtyǵy men birligin saqtap qalýdy basty ustanymy etip alǵan Abylaı han kórshiles eldermen beıbit qarym-qatynas ornatyp, qazaq dıplomatııasynyń ozyq úlgisin kórsetti. Bul týraly Elbasy N.Nazarbaev: «Aqyl­dy han jalań qylysh, jadaǵaı urannyń zamany ótkenin ózgelerden buryn ańǵaryp, el bolashaǵy tatý kórshilik pen aǵaıynnyń aýyzbirshiliginde ekenin seze bildi», dep atap ótken bolsa, zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov:«Qazaqtyń derbes el bolýyna, ári-beriden soń sol qazaqtyń qazaq bolýyna, basy qosylyp bir jeńnen - qol, bir jaǵadan - bas shyǵarýǵa eńbek sińirgen Abylaıdan artyq adam bolmas», dep jazdy.

Abylaı han XVIII ǵasyrda Qazaq handyǵynyń shekarasyn qalpyna keltirip, úsh júzdiń basyn biriktirdi. Qazaq handyǵynyń qýatyn arttyryp, irgeli elge aınaldyrdy. XIX ǵasyrda qazaq jerin Reseı ımperııasynyń otarlaý saıasaty kúsheıgen tusta qazaq handyǵyn qalpyna keltirip, 1841 jyly handyq bılikti qolyna alǵan Abylaı hannyń nemeresi Kenesary boldy. Biraq handyqtyń ǵumyry qysqa bolǵany belgili. Alaıda, XIX ǵasyrda Reseıdiń Qazaqstandy otarlaý saıasaty handyq bılikti joıǵan bolatyn.

Bul jóninde akademık Manash Qozybaev: «Halqymyzdyń birliginiń joǵary deńgeıge uzaq ýaqyt kóterilmeı kelýiniń eleýli bir sebebi, otarshylyqqa baılanysty. Eki uly ımperııanyń qyspaǵyna túsip, jaltaqtap ósken halyq saqtyqqa úırendi. Qorqytý men úrkitý, atý men shabý, atastyrý men shatastyrý onyń ulttyq jan dúnıesine basybaılylyq psıhologııanyń uryǵyn úzbeı septi. Otarshylar túrkitektes halyqtardyń, odan qaldy qazaqtyń rýlyq-taıpalyq, júzge bóliný qurylymyn óte sheber paıdalanyp, birin-birine úzbeı aıdap saldy. Qazaq jurtyna sýdaı sińip, bılikke, handyqqa, sultandyqqa dánikken tóre tuqymy birimen-biri qyryq pyshaq bolyp qana qoımaı, qalyń eldi de bólshektep, taq talasyna, baq talasyna tartty. Imperııalyq saıasatshylar qazaqtyń birtutas júzdigin orys memleketiniń qurylymyna bólshektep jiberdi. Otarshylar halyqtyń terrıto­rııalyq-ekonomıkalyq birligin joıýdy, shoqyndyrýdy bir sát esten shyǵarmady», dep qazaq halqynyń aýyzbirliginiń ydyraýyna tikeleı áser etken jaǵdaı patshalyq Reseıdiń otarlyq saıasaty ekendigin atap kórsetedi.

Kenesarynyń patsha ókimeti oryndaryna jazǵan hattarynda jáne qazaqtyń ártúrli rýlaryna arnaǵan úndeýlerinde Abylaı esimi jıi atalatynyn kóremiz. Kenesary «atasy Abylaıǵa tıisti jerler úshin» kúresetindigin jáne «atasynyń jolymen júretindigin» ashyq jáne búkpesiz jarııalady. Óziniń úndeýlerinde ol «Abylaı tusynda qazaqtar erkin jáne beıbit ómir súrgendigin» eske salyp otyrdy. Abylaı esimi Kenesary áskeriniń jaýǵa shapqandaǵy urany boldy» - dep jazady E.Bekmahanov.

Ult-azattyq kúresti tabysty júrgizý úshin Kenesary han bir ortalyqtan basqarylatyn handyq qurdy. Hannyń janynan joǵary keńesshi organ - ózine barynsha adal berilgen batyrlardan, bılerden, sultandar men jaqyn týystarynan turatyn arnaıy Keńes quryldy. Kenesary handyqty óziniń senimdi adamdary - jasaýyldar arqyly basqardy. Jasaýyldar sot isimen, sharýashylyq máselelerimen, dıplomatııalyq jumystarmen, alym-salyq jınaýmen jáne áskerı istermen aınalysty. Jasaýyldar, sonymen qatar, ortalyq ókimet bıligi bergen nusqaýlardyń muqııat oryndalýyn, mal jaıylymdarynyń durys bólinip, tıimdi paıdalanylýyn baqylady, halyqtyń kóńil-kúıin de qadaǵalady. Han bıligi qyzmetiniń ońdy nátıjeleri retinde onyń qol astyndaǵy halyq arasynda alaýyzdyq pen barymta alý joıyldy. Kenesary han ıdeıasy - Kenesary han bılik qurǵan qazaq qoǵamynda din, saýda aınalymy, sharýashylyq, tártiptilik, zııalylar keńesi tikeleı ult múddesine qyzmet etýge baǵyttaldy. Uly tulǵanyń tarıhı qyzmetterine kýá bolǵan Nysanbaı jyraý:

«Kenesary ketken soń, Iesiz qaldy taǵymyz. Artyńda qalǵan jetim el, Ketti eldik sánimiz. Aqyrynda, áleýmet, Osyndaı boldy halimiz», dep qazaqtyń sońǵy hany Kenesaryny joqtady.

Reseı ımperııasy otarlyq saıasatynyń aýyrtpalyǵyn arqalaǵan qazaq halqynyń azattyq ańsaǵan armany árdaıym bıik boldy. Qazaq dalasyndaǵy bodandyq buǵaýǵa qarsy narazylyq týyndady. Erkindikti ańsaǵan, azattyqty arqaý etken jyrlar týyndady. Qazaq qoǵamynyń bolmysy ózgerip bara jatqanyna naza bolǵan, otarlyq ezgiden týyndaǵan qaıshylyqtardan eldi saqtandyrýdy maqsat tutqan óleń-jyrlar keń taraldy. Dýlat Babataıuly, Shortanbaı Qanaıuly, Murat Móńkeuly syndy «zar zaman» aqyndary shyǵarmalarynda saıası ómir shyndyǵy kórinis tapty. Shoqan Ýálıhanov, Abaı Qunanbaıuly syndy oıshyl, aǵartýshylar ózderine deıin ómir súrgen aqyn-jyraýlar dástúrin jalǵastyra otyryp, jańa zamanǵa saı jańasha kózqaras qalyptastyryp, oqý, bilim arqyly eldi órkenıetke jetkizýge kúsh saldy.

«Kók tuman - aldyńdaǵy keler zaman» dep uly Abaı aıtyp ótkendeı, XX ǵasyrdyń bas kezinde otarlyq ezginiń qyspaǵyna túsken qazaq halqyn aýyr qoǵamdyq daǵdarystan shyǵaryp, basqa eldermen birge ózine laıyq jol tabý mindeti turdy. Ony júzege asyrýdy ǵasyr basyndaǵy derbes áleýmettik-saıası kúsh ulttyq ıntellıgentsııanyń alǵashqy býyny óz moınyna aldy.Táýelsiz qazaq memleketin qurý ıdeıa­sy Alash zııalylarynyń ulttyq baǵdarlamasynyń negizi boldy.

Qazaq zııalylary jergilikti turǵyndarǵa órkenıetti qoǵamdyq damý baǵdarlamasyn usyna otyryp, ózderi atqaryp otyrǵan istiń tarıhı mánin jaqsy túsindi. «Keıingi úrim - butaq ne alǵys, ne qarǵys bere júretin aldymyzda zor sharttar bar»,- degen Álıhan Bókeıhanov osy tarıhı kezeńdegi jaýaptylyqty tereń sezindi. Ǵasyr basyndaǵy alash arystarynyń ulttyq memleket qurýǵa baǵyttalǵan áreketi sol kezdegi ómir talabynan týyndaǵan birden-bir týra sheshim bolatyn. Biraq, qazaq eli 1917 jyly olar usynǵan jolǵa túse alǵan joq. Al, bolshevıkter partııa­sy usynǵan damý joly qazaq eli úshin azaby mol jol boldy.

Ótken tarıhty tarazylasaq, qazaq halqynyń kúresi ondaǵan ǵasyrǵa sozylatyn kúrdeli saıası-tarıhı kezeń­derden turatynyn kóremiz. Bul máse­le qazaq halqyn quraǵan rý-taıpalar kezeńinen bas­taý alyp, Qazaq handy­ǵynyń qurylýy, onyń saıası damýy, áleýmettik jáne rýhanı damýy, halyqtyń ulttyq psıhologııasynyń qalyptasý erekshelikteri san ret tarıh tezindegi qatań synaqtardan ótti.

«Qany sýdaı aqqan, súıegi taýdaı bop jatqan, bek uldary qul bolyp, pák qyzdary kúń bolǵan» eldiń jaǵdaıyn kúrt ózgertip, «ólimshi halyqty tiriltken, jalańash halyqty, kedeı halyqty baı etken, az halyqty kóp qylǵan, tatý elge jaqsylyq qylǵan» Kúltegin syndy batyrlar azattyq, erkindik úshin qasyq qany qalǵansha kúresti. El bolý úshin taq basyndaǵy qaǵandary men dana abyzdary túrki elin saqtaý jáne damytý máselesine saıası turǵydan qarap, el táýelsizdigin ómirdiń máni sanady.

Óshpeıtin maqsat-murattarymyz ben mádenı-rýhanı qundylyqtarymyzǵa negizdelgen, qazaq halqy men elimizde turyp jatqan ózge de ulttardy bir arnaǵa toǵystyratyn Elbasy usynǵan «Máńgilik El» ulttyq ıdeıasy ótkenimizden tálim ala otyryp, bolashaǵymyzdy baıandy etý jolyndaǵy muratymyzdyń biri.

Eldiń eldigi, halyqtyń baqyty jaras­tyqpen ómir keshe bilýde ekenin urpaqqa ósıet etip, Táýelsizdigimizdi baıandy etip, álemdik qaýymdastyqta óz ornymyzdy ornyqtyrýdyń, basty kepili - birligi jarasqan búgingi memleketimiz ekenin qazirgi ómirimiz kórsetip berip otyr.

«Egemen Qazaqstan» gazeti, 2015 jylǵy 18 maýsym