Qazaq halqy - Joshy ulysynyń tikeleı muragerleri – kanadalyq ǵalym

ALMATY. KAZINFORM – Almatyda Joshy ulysynyń 800 jyldyǵyna oraı uıymdastyrylǵan halyqaralyq konferentsııaǵa qatysqan Toronto ýnıversıtetiniń ǵalymy Djıý-ıÝp Lı bul taqyryptaǵy zertteýimen bólisti. 

Kanadalyq ǵalym «Joshy ulysyndaǵy ulttyq sáıkestendirýdiń ártúrli derekkózderdegi erekshelikteri» taqyrybynda zertteý jasaǵan. Ol izdenis barysynda Joshy ulysynyń halqyn ortaǵasyrlyq tarıhshylar «ózbek, tatar ne toqmaq» dep jazǵanyn aıtady.

– Joshy ulysynyń halqy túrli tarıhı derekterde ózbekter, tatarlar jáne toqmaqtar dep atalǵan. Mysaly, ılhandyq tarıhshylar bul ulystyń halqyn ózbek dep jazǵan. Parsy geografy Kazvını Hamdallah Mostoýfı (1284-1350) óziniń «Tarıh-ı gýzıda» eńbeginde: «Joshy eliniń halqy Ózbek han bılegen ýaqyttan bastap ózbekter atalyp ketken» dep kórsetedi. Tımýrıd áýletiniń tarıhshylary da Joshy eline ózbek jáne toqmaq dep anyqtama bergen. Olar zamanaýı Qazaqstannyń tarıhı handary sanalatyn Urys han men Toqtamys hannyń halqyn da solaı ataǵan. Al Qyrym tatarlary arasyndaǵy tarıhshylar kóshpendi halyqqa qatysty tatar sózin qoldanǵan. Osman ımperııasynyń tarıhshylary da Joshy ulysyna qatysty «tatar» termınin paıdalanǵan. Alaıda bul jazbalarda kórsetilgen «ózbek» jáne «tatar» sóziniń maǵynasy qazirgi tatar nemese qazirgi ózbek ultyna tikeleı qatysy joq, bul termınder sol kezeńde ómir súrgen túrki ulttarynyń jalpaq ataý bolǵan. Árıne keıinnen Joshy ulysy birneshe handyqqa bólinip ketti, - dedi Djıý-ıÝp Lı.

Sondaı-aq Toronto ýnıversıtetiniń ǵalymy keńestik derekter men ortaǵasyrlyq derekter arasynda qarama-qaıshylyqtar bar ekenin atap ótti.

- Keńestik dáýir kitaptarynda jazylǵan derekter men qazir bizdiń taýyp jatqan jańa arhıvtik materıaldarda qarama-qaıshylyqtar kóp. Mysaly, keńestik derekterde Joshy ulysy ózbekterge, tatarlarǵa bólindi degen aqparattar bar. Biraq zamanaýı zertteýlerge qarasaq, shyn máninde ondaı bólinis bolmaǵan. Orta ǵasyrlyq tarıhshylar Joshy ulysynyń halqyn – qazaqtar, ózbekter jáne tatarlar dep bólmegen. Sondyqtan tarıh oqýlyqtaryndaǵy derekterdi qaıta qaraý qajet. Jalpy zertteýimdegi negizgi oıym – qazaq halqynyń Joshy ulysynyń tikeleı murageri ekenin kórsetý jáne dáleldep shyǵý. Qazirgi ózbek ulty jergilikti shaıbanıd ózbekter men ırantildi halyqtardan quralǵan. Olar qypshaq tilinde sóılemeıdi, tili qarluqtarǵa jaqyn. Al, qazirgi tatarlar Qyrymǵa kóship barǵan ártúrli ulttardan quralǵan jáne olar aralas túrki tilinde sóıleıdi. Al zamanaýı qazaqtar Joshy ulysynyń quramynda bolǵan kóptegen rý-taıpadan quralǵan jáne qypshaq tilinde sóıleıdi. Sondyqtan qazaqtardy Joshy han qurǵan ulystyń negizgi murageri deýge bolady, - dedi kanadalyq ǵalym.