Qazaq halqy qandaı yrym-tyıymdarǵa sengen
TÚRKІSTAN. KAZINFORM — Qazaq halqynyń rýhanı-mádenı murasynda yrym men tyıymdar erekshe oryn alady. Yrym-tyıymdar — bir ǵana sóz nemese tyıym emes, bul — urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan ulttyq tárbıeniń, qoǵamdyq tártiptiń kórinisi.
Qazaqtyń yrym-tyıymdarynyń shyǵý tórkini sonaý túrki dáýirinen bastaý alady. Ol zamandarda adam balasy tabıǵat qubylystaryn, ómirdiń tylsym syrlaryn túsindirip beretin naqty ǵylym bolmaǵandyqtan halyq ómirlik tájirıbege súıenip, ár is-áreketti yrymmen baılanystyrǵan. Jamannan saqtandyryp, jaqsylyqqa jeteleıtin bul ustanymdar áleýmettik tártip pen otbasylyq mádenıettiń irgetasy boldy.
Mysaly, «túnde tyrnaq alma», «úıge júgirme», «esikke kerilme», «bas kıimdi jerge tastama» degen sııaqty tyıymdardyń artynda úlken maǵyna bar. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, bul tyıymdar halyqty tártipke, uqyptylyqqa, izgilikke baýlyǵan.
Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan professor Álııa Bıjanovanyń aıtýynsha yrym-tyıymdardyń tamyry tereńde. Olar neolıt pen qola dáýirindegi adamzattyń tabıǵatpen etene ómir súrýimen, anımızm men totemızm sııaqty túsiniktermen tyǵyz baılanysty.
Bizdiń ata-babamyz úshin bul — qorshaǵan ortany tanýdyń, retteýdiń, qorǵaýdyń jáne tylsym kúshtermen úılesimdi bolýdyń tásili boldy.
— Yrym-tyıymdardyń túrleri men mánine kelsek, olardy birneshe salaǵa bólip qarastyrýǵa bolady. Tárbıelik máni bar yrymdar — jastardy ádepke, sypaıylyqqa, uqyptylyqqa baýlyǵan. Ekologııalyq tyıymdar — tabıǵatty qorǵaýǵa, sý kózderin, jan-janýarlardy aıalaýǵa baǵyttalǵan. Áleýmettik yrymdar — qoǵamda syılastyq pen úılesimdilik ornatýǵa sep bolǵan. Magııalyq yrymdar — zulym kúshterden qorǵaný, bereke men tynyshtyqty shaqyrý maqsatynda qoldanylǵan. Mysaly, «túnde tyrnaǵyńdy alma» degen tyıym — bir jaǵynan qaýipsizdik úshin, ıaǵnı jaryqsyz jerde jaraqat salyp alý qaýpin túsindirse, ekinshi jaǵynan — qarańǵylyqpen baılanysty rýhanı qaýipterdi boldyrmaý degen túsinikten týǵan. Al «bosaǵany kerme» deýi — úıdiń, otbasynyń kıesin qurmetteý, ádep saqtaý degen uǵymdy bildiredi. Qazaq uǵymynda áıel men er adam qos bosaǵa sekildi dep bilgen. Ony kerý áıel men erdiń arasyn sýytý degendi bildirgen. Sondaı-aq, buryndary jaman habar alyp kelgen adam ǵana esikti kerip turyp, habardy jetkizetin bolǵan. Mundaı habardy alyp kelgen adam úıge kirmeı, tize búkpeı ketetin bolǵan, — dedi Álııa Bıjanova.
Ǵalymnyń aıtýynsha yrym-tyıymdardyń paıda bolýyna sebep bolǵan birneshe negizgi faktor bar. Mysaly, mıfologııalyq kózqaras — táńirshildikke negizdelgen álem beınesi: adam, jer, aspan arasyndaǵy rýhanı baılanys.
Kóshpeli ómir salty — tabıǵatpen tikeleı ómir súrgen halyq úshin tirshilikti saqtaý men retteý joly retinde yrym-tyıymdar qajet boldy. Qaýipsizdik qajettiligi — belgisiz, túsiniksiz jaǵdaılardan saqtanýdyń bir joly retinde yrymǵa súıený qalyptasty.
— Islam dini qazaq dalasyna VII–VIII ǵasyrlarda taraı bastasa da, oǵan deıingi anımıstik, totemdik, shamandyq nanym-senimder yrym-tyıymdarmen birge ómir súrip keldi. Bul nanymdar ýaqyt óte kele ıslam dinimen sınkretti túrde saqtalyp qaldy. Mysaly, táńirge sený — kókke qarap ant berý, tilek tileý. Otqa, sýǵa qatysty tyıymdar — «otty baspa», «sýǵa túkirme» degen uǵymdar ot ıesi, sý ıesi bar degen senimnen týǵan. Shamanızm belgileri — adyraspan tútetý, kóz tııýden saqtaný, jyn qýyp emdeý — bul da halqymyzdyń nanym-senim júıesiniń bir bóligi, — deıdi ǵalym.
Álııa Bıjanova ýaqyt ótken saıyn keıbir yrym-tyıymdar óz mańyzyn joǵaltyp kele jatqanyn jetkizdi.
— Mysaly, «aıt kúnderi et jeýge bolmaıdy» degen túsinik ıslamǵa deıingi kezeńnen qalǵan, al ıslamda kerisinshe qurbandyq shalý mindetti. Nemese «júkti áıel aınaǵa kóp qaramaýy kerek» degen tyıym búginde medıtsına tarapynan dáleldenbegen.Qazirgi zamanda ǵylym men tehnologııanyń damýy, qalalyq ómir saltynyń kúsheıýi, jahandaný úderisi yrym-tyıymdardyń kóp bóligin joıyp jibermese de, olardyń mánin ózgertip jiberdi. Áıtse de, keıbir yrymdar áli de sımvoldyq, mádenı, psıhologııalyq, tárbıelik turǵyda óz mańyzyn saqtap otyr. Qazaq yrym-tyıymdary — kóneniń sarqynshaǵy emes, qazirgi etnopedagogıka men etnopsıhologııada zerttelýi tıis mańyzdy derekkóz. Ǵalymdar men etnograftar yrym-tyıymdardy zerttep, zamanaýı kózqaraspen zerdeleý jáne urpaqqa túsinikti túrde jetkizýge mindetti, — dedi ol.