Qazaq-fın qatynasy: jańa kezeńge bastaǵan saıası serpin
ASTANA. KAZINFORM – Fınlıandııa Qazaqstandy Ortalyq Azııadaǵy senimdi seriktesi retinde kóredi. Bul saıası ustanym keıingi jyldary ekonomıkalyq ósimge ulasyp, memleketaralyq jobalardyń júzege asýyna túrtki bolyp otyr. Ásirese kásipkerler Orta dálizdiń áleýetin paıdalaný arqyly ekijaqty saýda úlesin arttyrýǵa yntaly.
28-29 qazanda ótetin Fınlıandııa prezıdenti Aleksandr Stýbbtyń resmı saparynda ortaq kelisimder jasala ma? Fın ınvestorlary úshin qaı sala tartymdy bolýy múmkin? Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy sarapshylarmen birge saýalǵa jaýap izdedi.
Saıası baılanys satysy
Fınlıandııa men Qazaqstan arasyndaǵy dıplomatııalyq qatynas 1992 jyly ornady. Sodan beri eki el arasyndaǵy yntymaqtastyq ekonomıka, ekologııa, bilim berý salalarynda júıeli damyp keledi. Geosaıası artyqshylyq ta ózara tıimdi usynystardy ilgeriletip úlgergen. Fınlıandııa biz úshin Eýropalyq Odaqtyń belsendi múshesi retinde kári qurlyqqa jol ashsa, Qazaqstan Ortalyq Azııadaǵy eń iri ekonomıka sanatynda shıkizat pen saýda jolynyń balama baǵytyn usynyp otyr.
Degenmen dıplomatııalyq qatynas keıingi onjyldyqta ǵana nyǵaıa tústi. Sebebi qos eldi ǵasyrlar boıy túrli saıası bloktar bólip kelgenin bilemiz. Uzaq ýaqyt eki bólek áskerı, saıası odaq batystaǵy ultqa baýyr basýǵa mursha bermedi. Keńes úkimeti qulaǵanan keıin de ortaq baılanys ońala qoımaı, tek 2010 jyldan bastap jańa kezeńge aıaq basqan: sol jyly Fınlıandııanyń Qazaqstandaǵy Elshiligi ashyldy; 2012 jyly Qazaqstan dostas elde Elshiligin qurdy.
Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Dáýren Ábenniń sózinshe, Qazaqstan úshin geosaıası sanat joq, biz barlyq syrtqy saıası áriptesterge teń dárejede qaraımyz. Jaqtaýshy nemese qarsylas degen uǵym da bolǵan emes. Sondyqtan Fınlıandııamen qatynasty jandandyrýǵa esh kedergi bolmaýy kerek.
– Fınlıandııa jalpyǵa ortaq ál-aýqatty qoǵam qura alǵan el. Azamattary eń baqytty halyqtyń qataryna kiredi, qoǵamdyq ınstıtýttary jaqsy damyǵan. Kásipodaqtary belsendi, sybaılas-jemqorlyqpen kúresi nátıjeli. Bizdiń saıası baǵdarymyz úshin bul eldiń tájirıbesi tym ózekti, – dedi ol.
Syrtqy ister mınıstrliginiń málimetinshe, buǵan deıin Fınlıandııa prezıdentteri Qazaqstanǵa 5 márte taban tiregen eken. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Fınlıandııa bıligimen 4 ret kezdesý uıymdastyrypty. Qos eldiń Úkimetiniń ekologııalyq saıasat, jańartylatyn energııa kózderi, tsıfrlandyrý jáne adam kapıtalyn damytý baǵytynda bastamasy kóp. Mysaly, bıyl «Jasyl tehnologııalar jáne energııa tıimdiligi» jóninde memorandýmǵa qol qoıdy, bilim berý salasynda Fınlıandııanyń «KiVa» baǵdarlamasy qazaqstandyq mektepterde engizilip jatyr.
Bıznes baǵyty: taý-ken, energetıka,sý strategııasy
Sońǵy jyldary Fınlıandııa ınvestorlarynyń Qazaqstan ekonomıkasyna degen qyzyǵýshylyǵy aıtarlyqtaı artqan. Buǵan tikeleı sheteldik ınvestıtsııalar kóleminiń ósý qarqyny dálel: 2023 jyly – 22,7 mln AQSh dollary, 2024 jyly – 41,8 mln, 2025 jyldyń alǵashqy jartyjyldyǵynda – 24,2 mln AQSh dollaryna jetti. Osylaısha, 2024 jyly Fınlıandııadan Qazaqstanǵa tartylǵan ınvestıtsııa kólemi aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 84,2%-ǵa ósken bolatyn.
Ósim fın bıznes ókilderiniń qazaqstandyq naryqqa degen naqty qyzyǵýyshylyǵyn kórsetedi. Saıda sany, qumda izi qalmaıtyn júz jobanyń biri emes, árbiriniń nátıjesi bar. Máselen, 2025 jyldyń qańtar-tamyz aralyǵynda ekijaqty alys-beris 89,5 mln AQSh dollaryna jetse, sonyń 84,4 mln AQSh dollary ımporttyń úlesinde. Dostas el aýyl sharýashylyǵy tehnıkalary, dári-dármek, jeńil avtokólik, baǵdarlamalyq qamtamasyz etý, ekologııalyq jabdyqtar ákelýdi údetken.
Qazir Qazaqstanda «Nokia», «Orion Pharma», «Tikkurila», «Metso», «Kone», «Lamor», «Peikko» sııaqty fın kapıtaly bar 70 kompanııa tirkelgen. Saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq jónindegi úkimetaralyq komıssııa, sondaı-aq energetıka, kólik, aýyl sharýashylyǵy jáne bilim berý salasyndaǵy jumys toptary qyzmet etedi. Energetıka salasynda – Wärtsilä, ken baıytý salasynda – Outotec, ekologııa baǵytynda – Vaisala tıimdi qadam jasap otyr.
Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń bas sarapshysy Lıdııa Parhomchıktiń aıtýynsha, Fınlıandııa bıznes sektorynyń paıdaly qazbalardy óndirý jáne energetıkalyq jobalarǵa qyzyǵýshylyǵy mol.
– Eýropanyń asa mańyzdy jáne sırek kezdesetin metaldarǵa degen suranysyn eskersek, kásipkerler paıdaly qazbalar salasyna enýge múddeli. Onyń ústine bul baǵytta Qazaqstannyń tehnologııasy ornyqty jáne shıkizat óndirý sektoryna arnalǵan fındik kompanııalarmen burynan tájirıbe almasyp keledi. Elimiz úshin jańartylatyn energııa kózderi men energııany saqtaýǵa arnalǵan Eýropa tehnologııasyn qolǵa túsirý strategııalyq turǵyda asa mańyzdy, – dedi sarapshy.
Aıta ketý kerek, energııa tıimdiligin arttyratyn tehnologııalardy qazaq-fın kásipkerleri ortaq paıdalanyp keledi. Este bolsa, fın korporatsııasy – Wartzilla Mańǵystaýdaǵy gıbrıdti elektr stansasyna jel parki men kún generatsııasyn gaz qozǵaltqyshtarymen biriktiretin jabdyq jetkizýdi mindetke alǵan.
Atalǵan baǵytta Fınlıandııaǵa júginýdiń sebebi kóp. Olar qazir «jasyl» tehnologııalar men tsırkýlıarlyq ekonomıkanyń jahandyq kóshbasshysy sanalady. Bul tájirıbe Qazaqstan úshin asa ózekti, sebebi el 2060 jylǵa qaraı kómirtek beıtaraptyǵyna jetýdi maqsat tutyp otyr.
Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Dáýren Áben pikirinshe, qos taraptyń bıznestegi baǵyty tsıfrlandyrý men sý resýrstaryn basqarýdy qalys qaldyrmaýy múmkin.
– Qazaqstan transshekaralyq ózenderge táýeldi, ondaǵy sý resýrstary alańdatyp otyr. Osy turǵydan Fınlıandııanyń sýperkompıýterleri ekologııalyq máseleni sheshýge kóp kómegin tıgizedi dep oılaımyn. Joǵary tehnologııalar, sýperkompıýterlerdiń kómegimen ekologııalyq jaǵdaıǵa jáne sý resýrstaryna monıtorıng júrgizýdi keń qoldanatyn kez keldi. Prezıdenttiń jasandy ıntellektini belsendi engizýge baǵyttalǵan saıasaty atalǵan mejeni jaqyndata túseri sózsiz, – dedi ol.
Lıdııa Parhomchık jasandy ıntellektini sý resýrstaryn paıdalanýǵa qoldaný agro sektorǵa aıtarlyqtaı paıda ákeledi dep otyr. Tipti taýar aınalymyndaǵy qazaqstandyq eksporttyń basym denin aýyl sharýashylyǵy sektory quraıtyn halge jetýge bolady.
– Bul jerde Qazaqstan úshin aýyl sharýashylyǵy sektorynyń tıimdiligi men ónimdiligin jaqsartýǵa fın tehnologııasy qajet. Sýdy tazartý, qaıta óńdeý, qaldyqtar men ekotehnologııalar salalaryn jetildirý úshin de fın kompanııalarynan alarymyz kóp, – dep atap ótti maman.
Orta dáliz oramy
Qazaqstannyń ekonomıkalyq áleýetin Orta dálizsiz elestetý múmkin emes. Osy oraıda Fın basshylyǵy úshin de Qytaıdan keletin júkti Orta Azııa arqyly jetkizý tıimdi. Sarapshy Lıdııa Parhomchıktiń oıynsha, Fınlıandııa prezıdenti Aleksandr Stýbb Astanada bul taqyrypty ataýsyz qaldyrmaıdy. Sebebi Fınlıandııa Soltústik Eýropaǵa baǵyttalǵan dálizdiń bir tarmaǵyn qurý úshin birneshe jyldan beri jumys júrgizýde. Qazaqstan arqyly tranzıtpen Qytaı, Fınlıandııa jáne Eýropa baǵyty boıynsha konteınerlik tasymaldy damytý úshin resýrsyn aıamaýǵa ázir.
– Orta dálizdi damytýǵa Norman Logistics Service logıstıkalyq operatory belsendi qatysýda. Taraptar Qytaı men Fınlıandııa arasyndaǵy turaqty birlesken konteınerlik servısti iske qosýdy josparlap otyr. Aıta ketý kerek, 2022 jyldyń naýryz aıynda Altynkól-Qorǵas iri shekaralyq temirjol torabynda pılottyq rejımde konteınerlik poıyz jóneltildi. Al ótken jyly Qazaqstan men Fınlıandııanyń logıstıkalyq operatorlary memorandýmǵa qol qoıyp, elimiz arqyly Qytaı-Fınlıandııa arasynda konteınerlik servısti damytýǵa ýaǵdalasty. Qazaqstandyq GTG Express kompanııasynyń fın logıstıkalyq operatorlarymen birlesken jobalary da jeterlik, – dep tarqatty sarapshy.
Qazaqstan sanktsııa qyspaǵynan qalaı shyǵady?
Búginde qos memlekettiń aldynda ekonomıkalyq mindet bar, ol – taýar aınalymyn ulǵaıtý. Kem degende 2000 jyldardaǵy kórsetkishti keıin qaıtarýǵa talpynary belgili. Sol tusta ekijaqty saýda kórsetkish shamamen 800 mıllıon dollarǵa jetken edi.
Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýty Saýda jáne ınvestıtsııalyq saıasatty damytý ortalyǵynyń sarapshysy Merýert Manapovanyń pikirinshe, burynǵy kórsetkishke qaıta jetý úshin birshama kedergini eńserý kerek. Aldymen saıası keleńsizdikten aınalyp ótý mańyzdy.
– Taýar aınalymynyń tómendeýine eki eldiń ártúrli saıası-ekonomıkalyq bloktarǵa múshe bolýy da kedergi keltirýde. Fınlıandııa − Eýropalyq Odaq múshesi, al Qazaqstan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa (EAEO) kiredi. Bul, árıne, saýda standarttary men tehnıkalyq retteý júıeleriniń aıyrmashylyǵyn týdyryp, logıstıkalyq jáne kedendik tosqaýyldar qalyptastyrýda.
Sonymen qatar, saýda aınalymynyń tómendeýine álemdik ekonomıkalyq baıaýlaý, shıkizat baǵasynyń qubylýy jáne kólik-logıstıkalyq baǵyttardyń ózgerýi áser etti. Eýropa naryǵyna eksporttaýda sanktsııalyq shekteýler men geosaıası faktorlardy aıtpaı ketýge bolmas, – dedi spıker.
QSZI dırektorynyń orynbasary Dáýren Áben geosaıası sheshimderdiń saýda balansyn ýshyqtyryp otyrǵanyna alańdaýly. Aıtýynsha, Fınlıandııa da, Qazaqstan da Reseımen shekaralas bolǵandyqtan sanktsııadan aınalyp ótýi qıyn.
– Biz janjal aımaǵynda turamyz. Sanktsııalyq shekteýler erkin saýdaǵa qolbaılaý bolyp otyr. Ol azdaı, Eýropalyq odaq Reseıge qarsy 19 sanktsııa paketin engizgen. Osynyń bári, ózara qarym-qatynasqa áser etpeı qoımaıdy. Qos prezıdent osy sanktsııalardy buzbaı, sonymen birge saýda-ekonomıkalyq is-qımyldy belsendi júrgizýdiń jolyn talqylaıdy dep oılaımyn. Sondaı-aq taraptar fın ınvestıtsııasy ekonomıkanyń qandaı salasy keletinin sheshetin syńaıly, – dedi Dáýren Áben.
Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýtynyń Álemdik ekonomıkany zertteý ortalyǵynyń jetekshi sarapshysyAıda Jarmuhamedovanyń sózine súıensek, Aleksandr Stýbbtyń sapary ınstıtýtsıonaldyq ólshemge ıe. Mańyzdysy, prezıdentter kelissózinde kópqyrly sheshim qabyldanýy yqtımal.
– Fınlıandııa memlekettik basqarý, bilim berý jáne ınnovatsııalar salalarynda qundy áriptesimizge aınaldy. Olar EYDU standarttaryn engizýde tájirıbeli elge aınalǵan. Transparenttilik, ınklıýzıvtilik baǵytyndaǵy fın modeli álemge tanymal. Qazaqstanǵa osy baǵyttarda praktıkalyq sheshimderdi úırenýine jol ashylady, – dedi Aıda Jarmuhamedova.
Qazaq-fın qatynasy pragmatıkalyq sıpatta damyp keledi. Bolashaqta eki el jasyl ekonomıka, tsıfrlyq damý, kólik-logıstıka baǵdaryn ilgeriletýge beıil. Munyń barlyǵy qos tarap úshin ekonomıkalyq ártaraptandyrýdyń negizgi jolyna aınalmaq.