Qazaq elinde kıik eti nege erekshe baǵalanǵan
JEZQAZǴAN. KAZINFORM – Kıik eti – ejelden ańyzǵa aınalǵan, sırek ári erekshe paıdaly taǵam. Bul tabıǵı baılyqqa Ulytaý óńirinde erekshe jaýapkershilikpen qaraıdy: janýar sanyn retteý jumystarynan bastap, zańdy aınalymǵa túsken árbir tutas ettiń shyǵý tegi muqııat baqylanady.
Qazaq dalasynda kıik – qasıetti janýar. Júıriktigimen, erkin bolmysymen jáne tazalyǵymen ol ejelden halqymyzdyń kıeli janýarlarynyń biri bolyp sanalǵan. Al búginde onyń mádenı jáne ekologııalyq mańyzymen qatar, taǵy bir erekshe qyry bar: kıik eti – dıetalyq ári ekologııalyq taza ónim, úı janýarlary etiniń eshqaısysyna uqsamaıtyn sırek taǵamdyq qundylyǵymen baǵaly.
Názik, jeńil ári tabıǵı et
Kıik eti – jaı ǵana ań eti emes. Ańshylar men dıetologtardyń aıtýynsha, ol óte názik, jeńil qorytylady jáne sál tátti dámimen erekshelenedi.
— Kıik eti dámi jaǵynan qoıan ne taýyq etine uqsaıdy. Qoı nemese sıyr eti sekildi maıly emes, negizinen qara kesek etteri kóbirek. Tipti semiz janýardyń ózinde maıy tek teri astynda juqa qabat túrinde jınalyp, bulshyq etke ótpeıdi. Sondyqtan eti jeńil, jumsaq ári aǵzaǵa paıdaly, — deıdi 40 jyldyq tájirıbesi bar ańshy Arman Rızabaev.
Onyń aıtýynsha, ettiń osyndaı jeńildigi kıiktiń qoregine tikeleı baılanysty. Bul janýarlar tek jas, dárýmenge baı ósimdikterdiń ushtaryn jeıdi, al túıe sekildi shólge beıim janýarlar kóbine ósimdikterdiń tamyrymen de qorektene beredi.
Dıetolog-nýtrıtsıolog Anastasııa Polaeva da bul pikirmen kelisedi.
— Kıik eti – ekologııalyq taza aqýyz kózi. Bul janýarlar tabıǵı ortada ómir súredi, eshqandaı gormondyq qospa ne antıbıotık qabyldamaıdy. Sondyqtan mundaı et qazaqstandyqtardyń taǵamdyq dástúri men klımattyq ereksheligine saı kelip úırenshikti bolǵandyqtan jaqsy qortylady, — deıdi maman.
Keńes dáýirinde kıik eti Eýropaǵa eksporttalyp, áskerı garnızondarǵa salqyndatylǵan kúıinde jetkizilgen. Ol qunarlylyǵy men saqtalý merzimi uzaq bolǵandyqtan joǵary baǵalanǵan.
Kıik eti nege erekshe baqylaýda?
Kıik aýlaý jáne etin ótkizý isi elimizde zańmen qatań retteledi. Ulytaý oblysynda ańshylyq tek memleket deńgeıinde júrgiziletin popýlıatsııa sanyn retteý maqsatynda ǵana ruqsat etiledi.
Óńir ákimdiginiń málimetinshe, 2025 jyly kıik etin zańsyz satý deregi tirkelmegen, biraq bes ret brakonerlik zań buzý deregi anyqtalǵan.
Kóp jaǵdaıda zańbuzýshylyqtar etti avtokólikpen tasymaldaý kezinde oryn alady, al saýda oryndarynda mundaı jaǵdaılar kezdespegen.
— Kıikti zańsyz atý, saqtaý, satý nemese tasymaldaý QR Qylmystyq kodeksiniń 339-baby boıynsha qylmys bolyp sanalady. Mundaı áreketke iri aıyppul men qylmystyq jaýapkershilik qarastyrylǵan, — dep habarlady oblystyq veterınarııalyq ınspektsııa ókilderi.
Qazirgi tańda Ulytaý oblysynda kıik etin zańdy túrde qabyldap, óńdeýmen Jezqazǵan qalasynyń Avarıınyı kentindegi «Kúljanov D.» sharýa qojalyǵy aınalysady.
Memlekettik ruqsat aıasynda alynǵan barlyq tutas et osy jerge jetkiziledi. Al tutynýshylar mundaı ónimdi satyp alǵanda, onyń zańdy shyǵý tegin rastaıtyn qujatty talap etýge quqyly.
Kıik múıiziniń qupııasy men emdik qasıeti týraly ańyz
Kıik etiniń dıetalyq qasıetine qaramastan, brakonerlerdiń basty nysanasy – onyń múıizi. Qytaı men Shyǵys Azııa elderinde kıik múıizinen qymbat dárilik preparattar daıyndalady.
— Eger ańshylarǵa erkindik berilse, — deıdi Arman Rızabaev, — olar bul janýardy tek múıizi úshin atyp, etin tastap ketedi. Sondyqtan kıik atýdy memleket óz baqylaýynda ustaýy kerek. Áıtpese, kıikti aıaýsyz qyryp-joıýǵa alyp keledi.
Ańshynyń aıtýynsha, kıiktiń múıizin kesip alsa, janýar ólip qalýy ábden múmkin. Sebebi onyń múıiziniń ushyna deıin qan tamyrlary ótedi. Sondyqtan eki múıizin birdeı kesip alsa, janýar qansyrap óledi.
Popýlıatsııaǵa tóngen qaýip pen qorǵaý sharalary
Sońǵy jyldary Qazaqstanda kıik sany edáýir artqanymen, ǵalymdar jańa ekologııalyq qaterlerge nazar aýdaryp otyr.
Ulytaý óńirindegi mıgratsııalyq joldardyń basym bóligi temirjol jelileri men sharýa qojalyqtarynyń qorshaýlarymen qıylysyp, janýarlar úıiriniń qystaýǵa der kezinde kóshýine kedergi keltiredi.
Ótken qys erekshe aýyr boldy: qalyń qar men kóshi-qon baǵyttarynyń buzylýy saldarynan kóptegen kıikter ońtústikke jete almaı, sýyq pen ashtyqtan qyryldy.
Qazir bılik pen ǵalymdar mundaı jaǵdaıdyń aldyn alý úshin keshendi sharalar qabyldaýda. Kıik sany turaqty monıtorıngte, ekologııalyq dálizder men tabıǵı kóshý baǵyttaryn saqtaý baǵdarlamalary júzege asyrylyp jatyr.
Dala ınspektorlary men ǵylymı uıymdar kıikterdiń qozǵalysyn dron jáne spýtnık arqyly baqylap otyrady.
Búgingi tańda Qazaqstan kıik popýlıatsııasyn saqtaý men ony utymdy paıdalanýdyń tepe-teńdigin tabýǵa umtylýda. Kıik eti – jaı ǵana taǵam emes, ol elimizdiń ekologııalyq jáne mádenı saıasatyndaǵy mańyzdy taqyryptardyń biri.
Aıta keteıik, Batys Qazaqstanda aýlanǵan kıik sany 85 myńǵa jýyqtady.