Qazaq dıplomatııasynyń jańa dáýiri: Halyqaralyq arenadaǵy tabystar men syn-qaterler
ASTANA. KAZINFORM – Qazir memlekettiń syrtqy saıasaty geografııaǵa emes, damý qarqynyna súıenedi. Ulttyq, óńirlik jáne jahandyq múddeler bir-birimen tyǵyz baılanysta. Álem yqshamdalyp, alys jaqyndaı túsken zamanda dıplomatııa memlekettiń turaqty damýy men qaýipsizdiginiń negizgi quralyna aınalyp otyr. Osy oraıda Jibek Joly arnasyndaǵy «Jahan jaıy» baǵdarlamasy qazaq dıplomatııasynyń búgingi baǵytyn saraptady.
Qazaqstannyń orta derjava retindegi saıası belsendiligi
Qazaq dıplomatııasynyń stıli ejelden qalyptasqan dostyq nıet, kórshimen tatýlyq sekildi ulttyq dástúrdiń tereń fılosofııasyna negizdelgen. Bul – memleketaralyq qatynastarda synnan ótken ustanym. Búginde ony el bıligindegi tájirıbeli dıplomat Qasym-Jomart Toqaev jańa mazmunmen tolyqtyryp jatyr. Sonyń nátıjesinde Qazaqstan aımaqtyq deńgeıden shyǵyp, orta derjava retinde tanyla bastady.
Bıylǵy syrtqy saıasattaǵy mańyzdy jetistikterdiń biri – Eýropalyq odaqtyń qazaqstandyqtar úshin vızalyq rejımdi jeńildetý jónindegi kelissózderdi bastaýy. Azııanyń birqatar elderine talap qatańdaǵan tusta mundaı qadamnyń jasalýy – Qazaqstanǵa degen senimniń belgisi.
El saıasatynyń nátıjeliligin halyqaralyq saraptamalyq ortalyqtar da rastaıdy. Germanııa úkimetine analıtıkalyq materıaldar ázirleıtin Ǵylym jáne saıasat qory (SWP) Qazaqstandy orta derjava sanatyna qosty. Bul baǵa eldiń kópvektorly dıplomatııasynyń tıimdiligin kórsetedi. Middle power sanatyna álemdik ekonomıka men saıasatqa yqpaly bar, alaıda áli iri derjava deńgeıine jetpegen memleketter jatady. Úndistan, Ońtústik Koreıa, Túrkııa, Saýd Arabııasy qatarynda Qazaqstannyń atalýy eldiń halyqaralyq arenadaǵy ornynyń nyǵaıǵanyn bildiredi.
Dıplomat, zań ǵylymdarynyń doktory, professor Namık Alıevtiń aıtýynsha, Qazaqstannyń basty artyqshylyǵy – tepe-teń saıasat ustanýynda.
– Qazaqstan iri derjavalar arasyndaǵy tartystardan sheber túrde boıyn aýlaq ustap, olardyń arasynda balans saqtaıdy. Bul eldiń mańyzyn arttyrady, – deıdi professor.
Sheteldik saparlarda qandaı kelisimder jasaldy?
Bıyl Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń 20 sheteldik sapary josparlanǵan edi. Sonyń ishinde 12-si jumys, 5-eýi resmı, 2-eýi memlekettik jáne bireýi TMD basshylarynyń beıresmı kezdesýi bar. Úsh iri derjavanyń árqaısysyna Toqaev eki retten bardy, eń mańyzdy sharalar kúzde ótti.
Qyrkúıekte Memleket basshysy Qytaıǵa resmı saparmen baryp, Shanhaı yntymaqtastyǵy uıymynyń sammıtine qatysty. Saparda Qazaqstan jalpy quny 15 mlrd dollar bolatyn 70 kelisimge qol qoıdy. Aıta ketý kerek, bul – sońǵy 30 jyldaǵy eń tabysty kelisimderdiń biri, óıtkeni buǵan deıin Qytaıdan Qazaqstanǵa salynǵan ınvestıtsııa 27 mlrd dollardy quraǵan. Aspanasty eli tek tabıǵı resýrstarmen shektelmeı, jol, zaýyt jáne energetıka jobalaryn qarjylandyrýda.
Odan keıin Prezıdent AQSh-qa BUU-nyń 80 jyldyǵy sammıtine bardy. Qarashada jumys saparymen Vashıngtonǵa at basyn tirep, Ortalyq Azııa jáne AQSh sammıtine qatysty.
Toqaev-Tramp kezdesýi aıasynda 17 mlrd dollarǵa shaqtalǵan 29 kelisimshartqa qol qoıyldy. Sonyń ishinde Qazagromashholdıng pen John Deere arasyndaǵy aýyl sharýashylyǵy tehnıkalary óndirisi, sondaı-aq Air Astana kompanııasynyń 18 Boeing ushaǵyn satyp alýy erekshe nazar aýdardy. Kelisimder bıýdjetke qosymsha salmaq túsirmeı, jeke kompanııalar arqyly júzege asyrylǵany tıimdilikti arttyrdy.
AQSh saparynan oralysymen Qazaqstan Prezıdentiniń Reseıge memlekettik sapary ótti. Vladımır Pýtınmen kezdesýde tsıfrlandyrý, ónerkásip, gýmanıtarlyq jáne mádenı baılanystardy nyǵaıtý jóninde ýaǵdalastyqqa qol jetkizildi. San salaly seriktestikke serpin beretin 13 kelisim jasalyp, memleketaralyq qarym-qatynasty strategııalyq seriktestik deńgeıine kóterý týraly deklaratsııaǵa qol qoıyldy. Ol eki el arasyndaǵy saýda kólemin arttyrýǵa jáne ınfraqurylymdyq jobalardy damytýǵa tyń serpin beredi.
Álemdik qaýymdastyq Qazaqstanǵa qandaı baǵa berdi?
Sheteldik basylymdar úsh alpaýyt eldegi kezdesýler týraly jarysa jazdy. Máselen, Qytaıdyń «Sınhýa» jáne CGTN arnalary resmı Beıjiń saparyn «óte sátti ótken kezdesý» dep sıpattasa, aǵylshyn tilinde habar taratatyn Global Times qazaq-qytaı bıznesmenderiniń 8-shi kezdesýin «ýaǵdalastyq eselengen kún» dep baǵalady.
AQSh-qa jasaǵan sapar da halyqaralyq BAQ-tarda keń talqylandy. Financial Times Qazaqstannyń ýran óndirý salasyndaǵy jetekshi rólin atap ótip, energetıka baǵyty boıynsha AQSh-tyń basty seriktesi retinde baǵalady. CNN, AP jáne E&E News by Politico agenttikteri Qazaqstannyń Ibrahım kelisimine qosylýyn «jańa álemdik arhıtektýra jasaýǵa jasalǵan tarıhı qadam» dep atady, Ortalyq Azııadaǵy sırek jer metaldary boıynsha jasalǵan kelisimderge de erekshe nazar aýdaryldy.
Qarashanyń ortasynda Reseıge jasalǵan sapar da sheteldik BAQ nazarynan tys qalmady. The Times of Central Asia Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy jańa deńgeıdegi strategııalyq seriktestik kúsheıgenin aıtty.
Reseılik tarıhshy jáne jýrnalıst Leonıd Mlechın Qazaqstannyń syrtqy saıasattaǵy bedeli artyp kele jatqanyn aıtady.
– Aldymen reseılik jýrnalıst retinde, odan keıin uzaq jyldan beri Qazaqstannyń syrtqy saıasatyn baqylap júrgen adam retinde aıtaıyn, Prezıdent kezdesýleri sátti ótip jatyr. AQSh sapary jurtshylyq nazaryn aýdardy, Tramptyń erekshe iltıpatyn baıqadyq.
Qazaqstannyń syrtqy saıasattaǵy bedeli artyp keledi. Sebebi Toqaev kez kelgen eldiń basshysymen sol eldiń tilinde sóıleıdi. Qytaılyq dostarmen qytaı tilinde baılanysady, Ortalyq Azııa basshylarynyń ishinde de Tramppen aǵylshynsha sóılesken jalǵyz ózi boldy. Munyń dıplomatııalyq qatynasta róli zor, – dedi Mlechın.
Ibrahım kelisimin qoldaý Iranmen qarym-qatynasta kedergi emes
Qasym-Jomart Toqaevtyń úsh derjavaǵa jasaǵan saparynan keıin Qazaqstanǵa Iran Prezıdentiniń kelýi mańyzdy oqıǵa boldy. Iran – Túrkııamen, Ázerbaıjanmen básekeles aımaqtyq derjava bola tura qazaq bıligimen tikeleı dıalog júrgizdi. Bul - dıplomatııanyń kúshi.
Elimizdiń Ibrahım kelisimderin moıyndaǵanyna qaramastan Qazaqstan men ıslam áleminiń arasyndaǵy dostyqqa syzat túsirgen joq.
Shyn máninde dıplomatııanyń logıkasyn aldyn ala boljaý qıyn, biraq Irannyń Qazaqstanǵa sapary sımvoldyq mánge ıe. El basshysy tarıhı qoljazbalardyń kóshirmelerin alyp keldi, bul – qazaq memlekettigin ejelden moıyndaýdyń belgisi. Buǵan deıin osyndaı qadamdy Qytaı jasaǵan edi.
Sonymen qatar sapardan keıin eki el arasyndaǵy taýar aınalymyn 200 mln dollarǵa ulǵaıtý josparlandy. Irannyń uzaq jyldar sanktsııada bolǵanyna qaramastan, Qazaqstan oǵan sanktsııalyq emes ónimderdi eksporttaı alady. Bul – strategııalyq turǵydan úlken naryq pen eksporttyq áleýetti arttyrý múmkindigi.
– Qazaqstan qarqyndy damý kezeńinde tur jáne Shyǵys pen Batys, Soltústik pen Ońtústik arasyndaǵy mańyzdy torapqa aınalyp otyr. Jyldam damý mádenı, ǵylymı, kórkem jáne áleýmettik-saıası ózara is-qımyldy kúsheıtýge múmkindik beredi. Eger kólik baǵdarlaryn keńeıtip, ózara árekettesýdi tereńdetsek, el óńirdiń mádenı ortalyǵyna aınalýy múmkin. Qazaqstan, Iran jáne óńirdiń basqa da elderi ilgeri shyqqan ózge memleketterden esh kem emes dep bilemin. Sondyqtan bir-birimizge kómektese otyryp, jetistikterdiń nátıjesin kóremiz, – dedi Iran Islam Respýblıkasynyń Prezıdenti Masýd Pezeshkıan.
Ortalyq Azııa men Ázerbaıjan: jańa strategııalyq seriktestik
Qazir Qazaqstan tek Ortalyq Azııada emes, Eýropada, Taıaý Shyǵysta jáne Kavkazda da belsendi oıynshyǵa aınaldy. Qazaq dıplomatııasy bıyl jańa deńgeıge shyqty deýge bolady. Qytaımen, AQSh-pen jasalǵan kelisimder, C5+ formatynyń keńeıýi – sonyń aıqyn kórinisi. Ortalyq Azııa quramyna Ázerbaıjandy qosý týraly bastama amerıkalyq basylymdarda «Qazaqstannyń usynysy» dep jarııalandy.
Saıasattanýshy ǵalym Jánibek Arynnyń aıtýynsha, bul qazaq dıplomatııasynyń álemdik deńgeıde moıyndalǵanyn kórsetedi.
– Ortalyq Azııaǵa qyzyǵýshylyq artty, onyń úsh negizgi sebebi bar. Birinshisi – tranzıttik dáliz. Reseıdiń soǵysynan keıin basqa baǵyttardy qarastyrý qajettiligi týyndady. Osyǵan baılanysty «orta dáliz» mańyzdy bolyp otyr.
Ekinshisi – tehnologııalyq jáne energetıkalyq básekelestik. Ortalyq Azııanyń tabıǵı resýrstary men mıneraldary jáne energııa óndirisinde qoldanylatyn materıaldary álemdik derjavalar úshin asa qajet.
Úshinshisi – geosaıası ornalasý. Aımaq Qytaımen, Reseımen shekaralas jáne Kaspııge jaqyn ornalasqandyqtan, turaqtylyq pen tepe-teńdikti saqtaý óte mańyzdy, – deıdi Jánibek Aryn.
Ǵalymnyń pikirinshe, Ázerbaıjan úshin eki másele mańyzdy. Ol – túrki álemimen birlik pen ekonomıkalyq-praktıkalyq múdde.
– Ázerbaıjannyń kórshilerimen qatynasy shıelenisken. Reseımen, Armenııamen, Iranmen qarym-qatynasy kúrdeli. Sol sebepti Túrki álemimen birigip, saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı yntymaqtastyqty arttyrý ıdeıasy joǵary. Qazaqstan arqyly Eýropalyq Odaqqa shyǵatyn joldardyń kóp bóligi Ázerbaıjan aımaǵymen ótedi. Bul energetıka, kólik ınfraqurylymy, logıstıka úshin strategııalyq mańyzǵa ıe, – deıdi Jánibek Aryn.
Ǵalym sý máselesin de basty faktor retinde atap ótti. Burynǵy shekaralyq kelispeýshilikter sheshilgenimen, Toqtoǵul sý qoımasynyń tómen deńgeıi jáne Aýǵanstandaǵy kanaldar aımaqtyq sý balansy úshin kúrdeli problema bolyp qala beredi.
– Qyrǵyzstanmen bizde sý men energııany almastyrý mehanızmi bar. Kerek kezde Qazaqstanǵa sý beredi, biz energııamen jaýap beremiz. Biraq uzaq merzimdi turaqtylyq úshin sý resýrstaryn únemdeý jáne ádil bólisý júıesin jasaý mańyzdy. Sý máselesi – bolashaq qaqtyǵystardyń aldyn alatyn taqyryptardyń biri, – dep túsindirdi ol.
Keler jylǵa boljam: álem qalaı ózgeredi?
Jahandaǵy turaqsyzdyqqa qaramastan, Qazaqstan bıylǵy jyldy halyqaralyq qatynastardy nyǵaıtý, ınvestıtsııa tartý jáne Ortalyq Azııadaǵy bedelin arttyrý sııaqty mańyzdy jetistiktermen qorytyndylady. Degenmen, 2026 jylǵa naqty boljam jasaý qıyn.
Saıası sarapshy Jumabek Sarabekov aldaǵy jyldaǵy yqtımal stsenarıılerdi bólisti.
– Álemdegi geosaıasat saǵat saıyn ózgerip jatyr. Degenmen birneshe basty trendti atap ótýge bolady. Birinshisi – Reseı men Ýkraına arasyndaǵy daǵdarys. Jyl sońyna qaraı kelisimge kelý múmkindigi bar degen boljam aıtylýda, biraq oǵan senbeımin, sebebi túpki sebepter áli sheshilmegen. Sondyqtan áskerı is-qımyldar men beıbit kelissózder 2026 jyldyń mazmunyn anyqtaıdy. Ekinshi trend – AQSh-taǵy saılaý. Eger respýblıkalyq partııa jeńilse, bul AQSh-ta saıası turaqsyzdyqty kúsheıtip, syrtqy saıasatty júrgizýdi qıyndatady. Úshinshi mańyzdy másele – AQSh pen Qytaı arasyndaǵy ekonomıkalyq básekelestik, – deıdi sarapshy.
Sondaı-aq, Taıaý Shyǵystaǵy qaqtyǵystar áleýeti joǵary.
– Iran men Izraıl arasyndaǵy daǵdarys tolyqtaı sheshilmedi, jańa qaqtyǵystar paıda bolýy múmkin. HAMAS pen Izraıl arasyndaǵy kelisim qalaı jumys isteıtini belgisiz, – deıdi Sarabekov.
Ekonomıka turǵysynan da 2026 jyl suraqtarǵa toly.
– 2025 jyly álemdik ekonomıka retsessııaǵa ketpese de, ósimi álsiz – shamamen 3%. Eýroaımaqtyń ekonomıkasy retsessııa sheginde tur. Eger Eýropa nemese Qytaıdyń ekonomıkalyq jaǵdaıy nasharlasa, bul Qazaqstannyń eksporttyq suranysyna áser etedi. Eń basty faktor – ınflıatsııa. Qazaqstan ımportqa táýeldi, al sanktsııalyq jáne tarıftik qaqtyǵystar taýar baǵasyn kóterýi múmkin. Sonymen qatar keler jyldan bastap elimizde salyq reformasy iske qosylady, – deıdi Sarabekov.
Sarapshy Qazaqstan úshin ekonomıkalyq dıplomatııanyń mańyzyn erekshe atap ótti. 1990 jyldardan beri Qazaqstanǵa 400 mlrd dollar ınvestıtsııa tartylǵan. Kórsetkish boıynsha tek Ortalyq Azııada emes, postkeńestik elder arasynda da aldamyz.
– Osy qarqyndy, ınvestıtsııalyq belsendilikti saqtaý úshin dıplomattar men jergilikti organdar úılesimdi jumys isteý qajet, – dedi sarapshy.
P.S. Álemdik bedeldi basylymdardyń biri The Economist jyldaǵy dástúr boıynsha muqabasynda 2026 jylǵa arnalǵan vızýaldyq kartasyn jarııalady. Karıkatýra metaforalyq túrde aldaǵy 12 aıdaǵy saıası stsenarıılerdi, ekonomıkalyq táýekelderdi, tehnologııalyq damý baǵyttaryn jáne múddelik qaqtyǵystardy beıneleıdi. Bul – jahandyq saıası syn-qaterlerdiń sımvoldyq kórinisi.
Sýrette álem jurtshylyǵynyń nazaryn ózine eń kóp aýdaratyn kóshbasshylar – Vladımır Zelenskıı, Donald Tramp, Sı Tszınpın, Narendra Modı jáne Bınıamın Netanıahý beınelengen. Sondaı-aq karıkatýradaǵy «250» sany AQSh Táýelsizdik deklaratsııasynyń mereıtoıyn ǵana emes, eldegi yqtımal saıası turaqsyzdyqty da meńzeıdi. Barlyq element fýtbol dobynyń ishine ornalastyrylǵan. Sebebi 2026 jyly fýtboldan álem chempıonaty ótedi.
Sarapshylar muny jahandyq stsenarıılerdi túsinýdiń qosymsha kilti retinde qarastyryp otyr.