Qaı qala kósh bastap tur: «Taza qala» baǵdarlamasynyń qorytyndysy shyqty
ASTANA. KAZINFORM – Jibek Joly telearnasynyń «Taza qala» baǵdarlamasy elimizdiń 3 megapolısi men 20 monoqalasyn aralap, qalalardyń ekologııalyq ahýaly, kóshelerdiń tazalyǵy, abattandyrý deńgeıi, turǵyndardyń sanıtarlyq mádenıeti men kommýnaldyq qyzmetin jan-jaqty baǵalady. Bes krıterıı boıynsha júrgizilgen zertteý qalalardyń naqty jetistikteri men kemshilikterin ashyp kórsetip, qorytyndysyn shyǵardy.
Megapolıstegi ózgerister
Megapolıster kórkin jańartyp jatyr. Máselen, Almaty turǵyndaryn qýantqan basty jańalyq – ótken jyly qurylysy júrip jatqan saıabaqtardyń ashylýy.
Olar qala atmosferasyna jańa tynys berdi.
– Almaty – shabyttyń qalasy. Máselen, bir Saırannyń ózi Nıý-Iorktegi saıabaqtan da artyq, – deıdi álemdi sharlaǵan bloger Ivan Chervınskıı.
Shymkent te osy deńgeıde. Estetıkalyq nysandar kóz tartyp, zańsyz saýda oryndary rettelgen, qalalyq qozǵalysqa kedergi azaıǵan.
– Kóptegen dúńgirshekter boldy. Araq-sharap ta satatyn. Ondaı jerde tóbeles te kóbeıedi. Jemis-jıdek satatyn orynda qaldyqtar sol kúıi qalatyn. Qazir bul orynǵa saıabaq salynyp, kózimiz ashyldy, – deıdi qala turǵyny.
Al elordada jastar ekologııaǵa erekshe kóńil bólip otyr. №38 mektep-lıtseıdiń oqýshysy men ustazy elektrenergııasyna táýeldi emes, kún sáýlesimen jumys isteıtin ekologııalyq fontan oılap tapty.
– Qalalyq demalys aımaqtaryn osyndaı paıdaly ári ekologııalyq jobalar baıyta túsedi. Ol óte tıimdi, – deıdi 9-synyp oqýshysy Dıana Amanova.
Balqashtan Sátbaevqa deıin: turǵyndar qalasyn gúldendirip otyr
Monoqalalar jaıyna toqtalaıyq. Baǵdarlama júrgizýshileri olardyń barlyǵyn aralap, turǵyndardyń turmys-tirshiligi men kommýnaldyq qyzmet sapasyn zerdeledi. Bes krıterııdiń biri – dál osy kommýnaldyq qyzmettiń jumysy. Bul turǵyda eldiń ortalyǵyna barǵan sát erekshe este qaldy. Balqash qalasynda turǵyndar eski materıaldardy kádege jaratyp, aınalany kórkeıtken.
Máselen, bir turǵyn úıdiń kireberisin óner týyndysyna aınaldyrǵan.
– Alǵashynda kireberis esikti jóndedim. Sol kezde totyqusty kórip qaldym. Sonyń sýretin esikke salyp keltirdim. Úıdi de, kireberisti de ózgeshe etip rettep qoıdym, – deıdi qala turǵyny ıÝrıı Vorobev.
Monoqalalardaǵy turǵyn úılerdiń basym bóligi ótken ǵasyrda salynǵany belgili. Degenmen, olardyń kelbeti men ınfraqurylymy zaman talabyna saı ózgerip keledi. Keıbir qalalarda birneshe onjyldyq buryn tartylǵan káriz júıeleri men sý qubyrlary jańartylyp jatyr. Mundaı jumystar Balqash, Rýdnyı, Rıdder, Ekibastuz, Altaı jáne Sátbaev qalalarynda baıqaldy. Sarapshylardyń aıtýynsha, endi aýyzsý tapshylyǵy bolmaıdy, al sýarýǵa arnalǵan resýrs jetkilikti. Buǵan aýlalaryn abattandyrǵan turǵyndardyń eńbegi dálel.
Mysaly, Aqsýda shaǵyn aýla ishinde turǵyndar óz kúshimen baq ósirip otyr. Rıdderde de qoqysty tastamaı, qajetine jaratqan turǵyndar bar.
– Bul isti biraz jyl buryn bastadym. Alǵashynda bir ǵana tal ektim, keıin qaıyń men qaraǵaı otyrǵyzdym. Sosyn aýmaqty abattandyrýǵa kiristim, – deıdi qala turǵyny Fedor Sýprýnov.
Estetıka men eńbektiń úndestigi
Baǵdarlama nazar salǵan mańyzdy krıterıı – shahar estetıkasy. Bul baǵytta Aqsý qalasy erekshe áser qaldyrdy. Munda turǵyn úıler ashyq, qanyq tústerge boıalǵan. Ótken jyly qalada 39 kópqabatty úı jarqyn reńge engen. Qalanyń kelbetin zamanaýı mýraldar tolyqtyra túsedi.
– Úılerdi ashyq túske boıaǵan sońqalanyń ajary kirip, kóńil de kóterildi, – deıdi aqsýlyq turǵyndar.
Shaǵyn ári jaıly qalalar qatarynda Abaı qalasy kósh basynda tur. Otyz myńǵa jýyq halqy bar bul mekenniń saıabaqtary kórikti, kósheleri taza. Turǵyn úıler jóndeýden ótip, túrli túske boıalǵan. Turǵyndar senbilikke shyǵýdan da qalys qalmaıdy.
– Bilim alleıasyn kórkeıtýge kúsh salyp kelemiz. Bul – jastarǵa da, oqýshylarǵa da úlgi, – deıdi ustaz Shynar Shamabarakova.
Hromtaý qalasy da tártip pen tazalyqtyń úlgisi ispetti. Munda qoqys shyǵarý, saıabaq kútimi, bári júıeli. Ár kóshe ásem. Al turǵyndar kúndelikti serýenin «Kenshiler alleıasynda» ótkizedi.
Rýdnyıda 10 jylda 10 myń túp aǵash otyrǵyzǵan qarııa bar. Ol – qalanyń qurmetti azamaty, tabıǵat janashyry Ǵabdolla Ahmetjanov.
– Sý tasımyn, jubaıym taldardy sýarady. Osylaısha týǵan elge qurmet tanytamyz, – deıdi 82 jastaǵy qarııa.
Qulsary da eńbekqor adamdardan kende emes. «Jansaıa» saıabaǵynyń kúzetshisi Gúlmıra Jumaǵazıeva óz jumysynda ǵana emes, tazalyq isinde de belsendi.
– Kúzetshi bolsam da sypyramyn, qoqys jınaımyn. Meniń mindetim tek tekseris emes, aınalanyń tazalyǵyna úles qosý, – deıdi ol.
Altaı qalasynda tabıǵatty aıalaǵan jandar bar. San jyldyq tájirıbesi bar ormanshy óz ómirin jasyl jelekpen baılanystyrǵan.
– Tal egý – kórkem is. Bir túp aǵash ekseń, sonyń kóleńkesinde keıin bir urpaq tynyǵady, – deıdi ormanshy.
Tabıǵatty aıalaý balalyq shaqtan bastalady
Baǵdarlamada tazalyq mádenıetin qalyptastyrý taqyrybyna erekshe kóńil bólindi. Bul joly baǵdarlama júrgizýshileri ekologııalyq tárbıe oshaqtaryna bas suqty.
Tazalyq mádenıeti joǵary deńgeıde qalyptasqan qalalardyń biri – Balqash. Munda bilim ordasynyń qabyrǵasynda arnaıy jylyjaı bar. Oqýshylar munda sabaqqa asyǵyp keledi, tabıǵattyń ózgerisin kózben kórip, tájirıbe júzinde bilimin shyńdaıdy. Túrli ósimdikterdi ósirip, olardy kútip-baptaý arqyly eńbektiń qadirin túsinedi.
– Munda sabaq qyzyqty ótedi. Biz ósimdikterdi zertteımiz, tabıǵatty aıalaýdy úırenemiz, – deıdi oqýshylar.
Ekibastuzdaǵy kórkemsýret mektebinde de erekshe joba júzege asyp jatyr. Alty jyl buryn munda sán teatry qurylǵan, búginde oqýshylar turmystyq qaldyqtardan erekshe buıymdar jasap júr. Bul – balalarǵa qoqysty kádege jaratýdy úıretýdiń tıimdi joly.
– Balalardyń qyzyǵýshylyǵy joǵary. Barlyǵyn qulshynyspen jasaıdy, túrli baıqaýlarǵa qatysady, – deıdi kórkemsýret mektebiniń oqytýshysy Raýza Ahmetova.
Balalardy tabıǵatty aıalaýǵa baýlıtyn taǵy bir bastama – Ekibastuzdaǵy №15 balabaqshadaǵy ekologııalyq úıirme. Munda búldirshinder óz qolymen baqsha ónimderin ósirip, qorshaǵan ortaǵa qamqorlyq jasaýdy úırenedi.
– Men buryshty jaqsy kóremin. Ol paıdaly ári dámdi. Biz munda barlyǵyn úırenip jatyrmyz, – deıdi balabaqsha búldirshinderi.
Tazalyq aınasy: ár qalanyń shynaıy kelbeti
Taǵy bir mańyzdy tus – qala kóshelerindegi tazalyq. Qarajaldaǵy túp-túzý, tegis joldar qýantty. Sońǵy bes jylda munda 44 shaqyrym jol jóndelgen. Bul – qala ınfraqurylymynyń júıeli túrde damyp kele jatqanynyń aıǵaǵy.
Altaı qalasynda turǵyndardyń belsendiligi erekshe áser qaldyrady. Munda senbilik sharalaryna jurtshylyq qýana qatysyp, shahardyń tazalyǵyna zor jaýapkershilikpen qaraıdy. Senbilik pen kúzgi jármeńkeniń qatar uıymdastyrylýy – jumystyń durys jolǵa qoıylǵanyn dáleldeıdi.
Baǵdarlama barysynda ár qalada turǵyndardyń pikiri de tyńdaldy. Júrgizýshiler arnaıy mıkrofon qoıyp, turǵyndardan qalanyń tazalyǵy men ákimdiktiń jumysyna baǵa berýdi ótindi. Biri týǵan qalasynyń damýy jaıly tebirene aıtsa, endi biri kemshilikterdi ashyq jetkizdi.
– Qalamyz kóz aldymyzda ózgerip keledi. Tazalyq bar jerde mádenıet te qalyptasady, – deıdi turǵyndar.
Degenmen bári birdeı minsiz emes. Sebebi Lısakov qalasynda polıgon máselesi kezinde túsirilim toby men jergilikti basshylyq arasynda túsinispeýshilik týǵany este. Bastapqyda polıgon ıesi suhbat berýden bas tartqanymen, keıin oıyn ózgertti.
– 27 jyldan beri osy polıgonnyń operatory bolyp qyzmet etemiz. Prezıdentten eki márte marapat alǵanbyz, – dedi qoqys polıgonyna jaýapty kompanııanyń basshysy Inna Aman.
Túsirilim toby kórermenge qalalardyń shynaıy jaǵdaıyn kórsetý úshin eshteńeden taısalǵan joq. Keıde qaýip-qaterge de kezikti. Máselen, Hromtaýda shań basqan kóshelerdi aralap júrgende beıtanys kóliktiń ilesken sáti oryn alǵan. Al Kýrchatovta kommýnaldyq qyzmet mamandary qaladaǵy kemshilikterdiń basyna ózderi ertip apardy.
Reıtınginiń qorytyndysy qandaı?
Monoqalalarǵa arnalǵan baǵdarlama qalalardyń kórki men turǵyndardyń jaýapkershiligin baǵalaýǵa baǵyttaldy. Baǵdarlamanyń nátıjesinde Aqsý, Ekibastuz, Abaı, Altaı jáne Kentaý qalalary kósh bastap, alǵashqy bestikti túıindedi.
Bul qalalarda kósheler taza, úıler jóndeýden ótken, aýla men qoǵamdyq keńistikter abattandyrylǵan, al kórkeıgen qalanyń kórinisi turǵyndardyń kóńilin qýantady.
Sonymen birge keı qalalar áli de damý men baqylaýdy qajet etedi. Mysaly, Krýchatov, Jańaózen, Qulsary, Jitiqara jáne Stepnogorsk qalalarynda qoqys polıgonynyń jaǵdaıy, kommýnaldyq qyzmettiń jumysy júıesiz, al keıbir úıler men kósheler kúrdeli jóndeýdi kútip tur.
Baǵdarlama monoqalalardy baqylaýdy jalǵastyra beredi. Sebebi ákimderdiń bergen ýádesi men árbir mańyzdy máselege turaqty kóz qyryn salý – qalalardy kórkem etýde basty shart bolyp otyr.