Qaýipsizdik arhıtektýrasy: BUU jıynynda ne aıtyldy
ASTANA. KAZINFORM — Búgin túnde Memleket basshysy BUU Bas Assambleıasynyń 80-sessııasynyń Jalpy debatynda sóz sóıledi. Prezıdentten uıym aldyndaǵy syn-qaterler men jahandyq ózgeristerdiń baǵyt-baǵdaryn estidik. Qazaqstan tarapynan uıymdy reformalaýǵa qatysy buǵan deıin aıtylǵan oılar da qaıta qaýzaldy. Osy oraıda Kazinform tilshisi minberde kóterilgen máseleler men Prezıdent usynǵan ıdeıalarǵa sholý jasap kórdi.
Reformaǵa bir qadam: álem ortaq kelisimge muqtaj
Qasym-Jomart Toqaev uıymdaǵy keleńsizdikti ǵalamdyq saıası úrdistermen sabaqtastyrýǵa tyrysty. Keı elder úshin halyqaralyq quqyqty óreskel buzý «qalypty jaǵdaıǵa» aınalǵany, kópjaqty ınstıtýttarǵa degen senim daǵdarysy ýshyqqanyn ashyna aıtty. Onyń ústine uıym erejesi eskirdi, áskerı-quqyqtyq saladaǵy negizgi ustanymdary zaman talabyna jaýap bere almaýda. Sondyqtan álem halqy keshendi ózgeristi talap etip otyr.
Prezıdenttiń aıtýynsha, jańǵyrtý qadamy Qaýipsizdik keńesin reformalaýdan bastalýy shart. Ǵasyrǵa jýyq quramy jańarmaǵan keńeske jańa lep ákeletin ýaqyt jetti. Ásirese, qaıta qurylymdaý isine sanaýly memleket qana emes, barlyq kontınent tolyq qatysýy mańyzdy.
– Qaýipsizdik Keńesiniń quramyna Azııa, Afrıka jáne Latyn Amerıkasyndaǵy iri elderdiń ókilderi rotatsııa tártibimen usynylýy kerek. Sonymen qatar Qazaqstan jaýapkershiligi bar orta derjavalardyń úni BUU Qaýipsizdik Keńesinde barynsha anyq estilýi qajet dep sanaıdy. Іs júzinde orta derjavalar qazirdiń ózinde teńgerimdi saqtaýǵa jáne ózara senimdi nyǵaıtýǵa úles qosyp, halyqaralyq qatynasta jaǵymdy ról atqara bastady. Uly derjavalardyń bastary birikpegende nemese barsha adamzatty alańdatatyn ózekti problemalardy sheshýge qaýqarsyzdyq tanytqanda, mundaı elder BUU aıasynda dánekerge aınalady, – dedi Prezıdent.
Saıasattanýshy, Májilis depýtaty Aıdos Sarymnyń sózinshe, Qaýipsizdik keńesin qaıta qurylymdaıtyn ýaqyt áldeqashan keldi. Qazirgi saıası-ekonomıkalyq jaǵdaımen sanasý shart. Keńeske múshe elderdiń Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi túsinikten áli aryla almaı otyrǵany orynsyz.
– BUU-da eki márte demokratııalyq tolqyn júrdi. 1960 jyldary Afrıka qurlyǵyndaǵy elder táýelsizdigin aldy. Keńes odaǵy ydyraǵan shaqta Shyǵys Eýropa, Azııa, Postkeńestik memleketter azattyqqa qol jetkizdi. Sodan beri zaman ózgerdi. Kezindegi alpaýyt memleket qazir orta deńgeıge tússe, keshe ǵana táýelsizdigin alǵan el halyq sany júzdegen mıllıon adamǵa jetetin, trıllıondaǵan ekonomıkalyq aınalymy bar derjavaǵa aınalýda. BUU osy shyndyqty eskerip otyrǵan joq, – deıdi sarapshy.
Spıkardiń pikirinshe, ózgeristi jańadan izdeýdiń qajeti joq. Buǵan deıingi kóp kontseptsııa, súzgiden ótken tájirıbe bar. Eń tanymaly, Qaýipsizdik keńesine ár qurlyqtyń memleketi aýysyp otyrsyn degen oı edi. Búgin Prezıdenttiń ustanymy osy nusqamen mándes shyqqanyn baıqaýǵa bolady.
BUU-nyń quqyqtyq sanatyna tikeleı qatysty usynystyń kelesi tarmaǵy – Jarǵylyq ózgeris. Prezıdent memleketterdiń Jarǵyny qolaıyna qaraı qoldanýy uıym bedeline nuqsan keltirip otyr deıdi. Ol azdaı, qujattaǵy qaǵıdattar bosań, ondaǵy egemendik pen aýmaqtyq tutastyqqa qatysty kózqarastary túrlishe tápsirlenedi. Osyny paıdalanǵan múddeli toptar Jarǵydan áskerı áreketin aqtaýǵa sebep taýyp keledi.
– Álem senimge, ashyqtyqqa jáne ortaq jaýapkershilikke arqa súıeıtin jańa konsensýsqa zárý.Mysaly, Jarǵydaǵy Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan beri kele jatqan «jaý memleket» erejesin halyqaralyq qoǵamdastyqtyń basym bóligi eskirgen dep sanaıdy. Sondyqtan Jarǵyny qaıta qaraý máselesin talqylaıtyn ýaqyt keldi, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy ıadrolyq qarýsyzdandyrý baǵytyna den qoıdy. Baıqaǵanymyz, Qazaqstan ıadrolyq derjavalar arasyndaǵy kelissóz kópiri bolýǵa daıyn, jappaı qyryp-joıý qarýyn taratpaý jónindegi dıalogty qoldap otyr. Bıologııalyq qaýipsizdik jónindegi halyqaralyq agenttik qurý usynysyn, ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne synaqtarǵa tyıym salý ıdeıasyn qoldaýǵa beıil.
Prezıdent tynyshtyqty saqtaý úshin qarjy aǵynyn ańǵarý kerek degen ustanymda. ıAǵnı, memleketterdiń beıbitshilik jolynda qansha qarjy jumsap otyrǵanyn muqııat baqylaýdy usyndy. Bulkeıingi ýaqytta kúsheıgen áskerı bıýdjetterdiń negizdiligin, bolashaq qaqtyǵystardyń aldyn alý úshin qajet.
– Búginde biz alańdatarlyq ahýalǵa kýá bolyp otyrmyz: qarýlanýdy shekteıtin sharttar saqtalmaıdy, demek, strategııalyq turaqtylyqtyń da irgesi sógile bastady. 2024 jyly dúnıe júzinde áskerdi jaraqtandyrýǵa ketken shyǵyn 2,7 trıllıon dollardy qurady. Bul – rekordtyq kórsetkish. Al jahandaǵy zorlyq-zombylyqtyń shyǵyny 20 trıllıon dollarǵa jýyqtady. Sondyqtan álemdegi qaýipsizdik arhıtektýrasyn qaıta qalpyna keltirý halyqaralyq qoǵamdastyq úshin eń basty basymdyq bolýǵa tıis – dedi Prezıdent.
Atalǵan sandardyń mysalǵa enýi tegin emes. Qasym-Jomart Toqaev minberdi paıdalanyp Ýkraına men Gaza sektoryndaǵy ahýalǵa qatysty oıyn jetkizdi. Buǵan deıin Taıaý Shyǵysqa baǵyttalǵan Arabtyń beıbit bastamasy, Nıý-Iork deklaratsııasy, Ibrahım kelisimi sekildi dıplomatııalyq qujattardyń nátıjesine oń baǵa berip, keler qadam da osy izben jasalýyn quptaǵan bolatyn. Bastysy, qarapaıym halyqtyń amandyǵy, gýmanıtarlyq kómektiń kedergisiz jetýi mańyzdy dedi.
Prezıdent baıandamasyndaǵy «qaqtyǵys» uǵymy tek áskerı is-qımylǵa qatysty emes, qoǵamdyq dúnıetanym aıasynda da kórinis tapty. Memleket basshysy kóp saıasatkerdiń «órkenıet qaqtyǵysy» týraly oıyna syn kózben qarap, muny alaýyzdyqqa ákeletin pikir dep baǵa berdi. Sebebi geosaıası bólinistiń saldarynan sanktsııalar salynyp, dinı uǵymdar burmalanyp jatyr. Tipti, bul – taǵdyrdyń jazýy emes, saıası tańdaý ekenin búkpesiz aıtqanyn kórdik.
Aýǵanstanǵa kómek jalǵasady
Jasyratyny joq, Qazaqstan Ortalyq Azııanyń ǵana emes, Taıaý Shyǵystyń da qaýipsizdiginde eleýli oryn alyp keledi. Biz biletin basty mysal – Aýǵanstan daǵdarysynda elimiz jan-jaqty kómekti toqtatqan emes. Prezıdent BUU otyrysynda osy ustanymyn qaıtalap, álem elderin Aýǵanstanǵa gýmanıtarlyq-ekonomıkalyq kómek kórsetýge udaıy shaqyrdy. Osy oraıda BUU-nyń Ortalyq Azııa men Aýǵanstanǵa arnalǵan Ornyqty damý maqsattary jónindegi óńirlik ortalyǵy men «Ortalyq Azııa bestigi» sheshýshi ról atqara alatynyn bildirdi.
– «Ortalyq Azııa bestigi» yntymaqtastyǵyn nyǵaıtýda. Sol arqyly tatý kórshilik damýǵa da, qaýipsizdikti kúsheıtýge de oń septigin tıgizetinin dáleldep otyr. Sonyń arqasynda bizdiń óńir álemdegi negizgi seriktesterimen «Ortalyq Azııa plıýs» formatynda dıalog júrgize bastady. Qazaqstan Aýǵanstannyń ınklıýzıvti damýyn aımaqtaǵy uzaq merzimdi beıbitshilik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýdiń kepili dep sanaıdy. Biz aýǵan halqyna gýmanıtarlyq kómek kórsetip, saýda, azyq-túlik qaýipsizdigi, ınfraqurylym jáne kólik tasymaly salalaryndaǵy yqpaldastyǵymyzdy jalǵastyra beremiz, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Sóz arasynda aımaqtyq qaýipsizdik klımat ózgerisi men sý resýrstaryna da táýeldi ekeni sezildi. Prezıdent Ortalyq Azııada aýa temperatýrasynyń tómendeýi men Alataý muzdyqtary tez erı bastaýyna alańdaýshylyq bildirdi. Bul qurǵaq túsinik emes, mıllıondaǵan halyqtyń sý jáne azyq-túlik qaýipsizdigine qater ekenin aıtty.
22 sáýir – Halyqaralyq jer sharyn kógaldandyrý kúni
Qazaqstan Aral teńiziniń qasiretinen sabaq alyp, Kaspıı teńizin saqtaýǵa yntaly. Keshendi shara álem halqynyń qoldaýynsyz sheshilýi qıyn. Sondyqtan Qasym-Jomart Toqaev halyqaralyq qoǵamdastyqty Kaspııdiń sý qoryn saqtaý úshin jedel sharalardy birlese qabyldaýǵa shaqyrdy.
Osy oraıda Prezıdent byltyr Qazaqstan Frantsııa, Saýd Arabııasy jáne Dúnıejúzilik bankpen birlesip One Water sammıtin ótkizgenin eske saldy. Al kelesi jyly sáýir aıynda Astanada Óńirlik ekologııalyq sammıtte anaǵurlym basym baǵyttar talqylanatynyna senimdi.
Jalpy jıynda ekologııaǵa qatysty Qazaqstannyń oń tájirıbesi men bastamalary erek kózge túskenin kórýge bolady. Elimiz «Taza Qazaqstan» jalpyulttyq aktsııasy arqyly eriktilik jumysy men tabıǵatty qorǵaýda aldyńǵy shepke shyqty.
Endi ekologııany jaqsartýǵa eriktilerdi tartý mindeti tur. Osy maqsatta Qasym-Jomart Toqaev Halyqaralyq jer sharyn kógaldandyrý kúnin belgileýdi usyndy.
– Qazaqstannyń bastamasymen BUU 2026 jyldy Ornyqty damý maqsattary jolyndaǵy Halyqaralyq eriktiler jyly dep jarııalady. Uıymǵa múshe memleketterdiń bárin osy mańyzdy bastamaǵa qoldaý bildirip, yntymaqtastyq ornatýǵa shaqyramyz. Osy oraıda Bas Assambleıaǵa 22 sáýirdi Halyqaralyq jer sharyn kógaldandyrý kúni dep jarııalaıtyn qarar qabyldaýdy usynamyn, — dedi Memleket basshysy.
BUU minberinde el basshysy ishki saıasattaǵy jańalyqtardy ataýsyz qaldyrmady. Investıtsııalyq áleýet, Orta dálizdiń múmkindigi, JI salasyndaǵy reforma, eldiń saıası qurylymyndaǵy ózgeris taqyrybyn jatyq jetkizdi. Erekshe este qalǵany, Qazaqstanda úsh jyldyń ishinde tolyq tsıfrlanǵan elge aınalmaq.
Aq úı alańy
Oraıy kelgende minberge shyqqan ózge kóshbasshylardyń kesek oıy, tyń ustanymyn tarqata ketken jón. Ǵalamdyq tártip pen qaýipsizdiktiń tizginin ustaǵan alpaýyttardyń kózqarasy BUU-nyń keleshegine tikeleı áser eteri anyq. Onyń ústine búgin Qaýipsizdik keńesine múshe AQSh pen Frantsııa lıderleri oqys málimdeme jasaýdan tartynbaǵany baıqaldy.
Aldymen Donald Tramptan bastaıyq. Bul Tramptyń BUU minberinen 2020 jyldan beri alǵash ret sóıleýi. Aq úı basshysy minberge shyǵa salysymen tehnıkalyq aqaý shyǵyp, sýflerdiń istemeı turǵanyna shaǵymdandy. Keıin sózin bastaǵan ol ótkir málimdemeni qarsha boratqan edi. Aldymen BUU-nyń salmaǵyn qunsyzdandyryp, beıbitshilikti ornatý isinde jeke ózi kóbirek eńbek etip júrgenin aıtty.
– Prezıdenttik qyzmetimde jeti birdeı uzaqqa sozylǵan soǵysty aıaqtadym, sonyń ishinde Kambodja men Taıland, Kosovo men Serbııa, Kongo men Rýanda, Pákistan men Úndistan, Izraıl men Iran, Egıpet pen Efıopııa, Armenııa men Ázerbaıjan qaqtyǵysy bar. Bireýler maǵan osy eńbegim úshin Nobel syılyǵyn berý kerek deıdi. Biraq men úshin eń úlken syılyq endi osy elderde soǵystyń toqtap, balalardyń aman qalatyny, – dedi Aq úı basshysy.
Árıne, mundaı sóz syńaıy Tramptyń rıtorıkasyna jat emes. Atalǵan oıdy buryn da talaı márte estip júrmiz. Asyra aıtylǵan tusy bolǵanymen, ishinara aqylǵa qonymdy da. Birneshe saǵattan keıin sóz alǵan Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ta Ázerbaıjan men Armenııa qarym-qatynasynyń qalypqa kelýine AQSh-tyń araǵaıyndyq jasaǵanyn aıtqan edi.
Aq úı basshysyna Eýropa elderiniń Reseıden energııa resýrstaryn satyp alýy unamaǵan sekildi. NATO-ǵa múshe elder Reseı munaıynan bas tartpasa, soǵys ta toqtamaıdy degen oı aıtty. Solaı deı tura ol Eýropadaǵy energetıkalyq daǵdarys shıelenisip turǵanyn mysalǵa keltirgen. Alaıda Tramp talaby bar, balama joly joq taqyryp kóterdi desek bolatyndaı.
AQSh kóshbasshysy Iran, Gaza men Reseıge baılanysty saıası ustanmdaryn ortaǵa saldy. Aıtýynsha, Iran ıadrolyq nemese bıologııalyq qarý jasaýdy birjolata toqtatýy kerek. Eger buǵan jol berse, BUU-nyń ózine joıylý qaýipi tónedi. Al Kreml beıbit kelisimge kelmegen jaǵdaıda aýyr tarıfter salýǵa daıyn, Palestınany memleket retinde tanýdy HAMAS-qa tym úlken syılyq dep qysqa qaıyrdy.
Qaı elder Palestınany moıyndady?
Sózsiz, BUU-daǵy eń aıtýly taqyryp Palestınany memleket retinde moıyndaý ustanymy boldy. Birneshe kún buryn Avstralııa, Kanada, Portýgalııa, Ulybrıtanııa Palestınany memleket dep tanyǵan bolatyn. BUU jıynynda bul qatarǵa Frantsııa men Túrkııa qosyldy. Aldaǵy ýaqytta Malta, Andorra, Belgııa, Lıýksembýrg, San-Marıno da kózqarasyn naqtylamaq.
Kez kelgen memlekettiń táýelsiz statýsyn alýy úshin BUU-da moıyndalýy asa qajet. Frantsııa prezıdenti Emmanýel Makron men Túrkııa memleket basshysy Rejep Taıyp Erdoǵannyń uıym jıynynda tikeleı moıyndap, ózge elderdi qosylýǵa shaqyrýy Palestınanyń azattyǵy úshin jasalǵan naqty saıası-quqyqtyq qadammen teń.
Nelikten? Sebebi BUU-da bul másele birneshe ret basy ashyq kúıde qalǵan-dy. Este bolsa, uıym qararyna súıensek, buǵan deıin Palestına jerinde eki memleket qurylýy kerek bolǵan. Biri – evreı memleketi, ekinshisi – arab memleketi. 1948 jyly Izraıl táýelsizdigin jarııalaǵanymen, arab eli – Palestına memleketi sol kúıi qurylǵan joq, ulttyq ákimshilik deńgeıinde qaldy.
Ázirge Ankara men Parıjdiń bul sheshimin alpaýyt G7 elderi tolyq qabyldaǵan joq. AQSh, Italııa, Germanııa sekildi memleketter qoldaýdan tartynyp otyr.
Qyzyǵy, BUU Bas Assambleıasy aıasynda ótken Palestına sammıtinde Túrkııa prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵannyń mıkrofony óship qaldy. Tehnıkalyq aqaý dál «Gazadaǵy genotsıd» týraly aıta bastaǵan tusqa sáıkes kelip, mıkrofon 1 mınýt 40 sekýnd boıy óshkeni álemdik BAQ-ta qyzý talqylandy. Keıin Túrkııanyń Qoǵamdyq baılanys basqarmasy keleńsizdik reglamentke sáıkes bolǵanyn aıtty. ıAǵnı tehnıkalyq erejege sáıkes, belgilengen ýaqyttan asqan spıkerdiń mıkrofony avtomatty túrde sónedi eken.
Birikken Ulttar Uıymynda aıtylǵan oıdyń sheńberine álemdik qaqtyǵystar, reformalaý máselesi, ózara kelisim máseleleri kirgenin kórdik. Báriniń ortaq yntasy – soǵys ataýlyny toqtatý, beıbit ómirge qadam jasaý. Bul oraıda Memleket basshysynyń «kóshbasshylar jaýapkershiligi» ıdeıasy izgi oılardyń aıaqsyz qalmaýyna túrtki bolatynyna senim basym.