Qaterli isik adamnyń jasy men áleýmettik jaǵdaıyna qaramaıdy – onkolog

AQTÓBE. KAZINFORM – Aqtóbe oblysy boıynsha qazir 8800 adam qaterli isikke shaldyǵyp, esepte tur. Byltyr 1890 adamnan obyr anyqtalyp, em qabyldaýdy bastaǵan. Dáriger onkolog, M.Ospanov atyndaǵy Batys Qazaqstan medıtsına ýnıversıteti "Onkologııa" kafedrasynyń assıstenti Azamat Jarylǵapov obyr adamnyń jasy men áleýmettik jaǵdaıyn esh talǵamaıtynyn jáne derttiń jasyryn ótetinin Kazinform tilshisine aıtyp berdi.

— "Aty jaman aýrý" qazir ǵasyr dertine aınalyp barady. Adamdar óziniń obyrǵa shaldyqqanyn kesh bilip, ómir jasyn ulǵaıtýǵa jantalasyp jatyr. Eldegi, sonyń ishinde Aqtóbedegi ahýal qalaı? Shynymen de biz dárigerge kesh qaralyp júrmiz be? 

— Respýblıkadaǵy kórsetkishti saralasaq, oblys aldyńǵy qatarda emes, ortasynda. Biraq áli de sheshimin kútken másele kóp. Negizinen nasqastar aýrýdyń sońǵy satysynda, ıaǵnı, asqyndyryp keledi. Kórsetkishti jaqsartý maqsatynda ýnıversıtettiń emdeý ortalyǵynda onkologııalyq dıspanser jumys istep tur. Byltyr jyljymaly kompıýterlik tomografııa alyndy. Jyljymaly mammografııa da bar.

— Demek bizde obyrdy erte anyqtaýǵa, aýrýdyń alǵashqy satysynda isikti kórip, emdeýge múmkindik bar. Skrınıng qalaı ótkiziledi?

— Jasy 40-qa tolǵan áıel mindetti túrde óziniń jergilikti emhanasyna baryp, mammografııadan ótedi. Ondaǵy keskindi emhanada otyrǵan maman oqyp, sheshim shyǵarady. Іsiktiń bar-joǵyn aıtady. Keıde kúmán týdyryp turǵanyn jetkizedi. Kúmán bolsyn, bolmasyn ony mindetti túrde ekinshi maman oqýy tıis. Onkodıspanserdegi rentgenolog mamandarǵa osy keskinniń bárin kýrer jetkizedi. Kún saıyn emes, aıyna bir ret jınalyp, maman barlyǵyn muqııat qaıta qarap shyǵady. Ol da qorytyndy beredi. Joqqa shyǵarady nemese anyqtaıdy. Kúmán týsa tsıfrlyq mammografııa arqyly anyqtaýǵa bolady. Ol apparat ortalyqta bar. ıAǵnı, barlyǵy birdeı tsıfrlyq mammografııaǵa túspeıdi, tek isik bolýy múmkin degenine joldama beriledi.

— Kim óz densaýlyǵyna muqııat qaraıdy? Qala turǵyndary jıi tekseriledi, aýyl halqy selsok dep aıtýǵa bola ma?

— Joq, bolmaıdy. Aýyl turǵyndaryna qaraǵanda qaraǵanda qala turǵyndarynyń múmkinshilikteri joǵary, ıaǵnı, emhanaǵa jaqyn turady. Olar emdeý ornyna jaıaý da, avtobýspen de jete alady. Osy múmkindikterge qaramastan olar jumysbastylyqqa salynyp, ýaqyt tappaı júredi. Sondyqtan onkodıspanserde ashyq esik kúni ótkiziledi. Bul ár toqsan saıyn uıymdastyrylady.

— Bul ne beredi?

— Ýaqyt únemdeısiz. Ádette emhanaǵa barǵanda ýchaskelik dáriger qaraıdy. Keıin ol ózge mamanǵa joldama beredi. Siz kelesi mamannyń bos ýaqytyn izdep, óz ýaqytyńyzben sáıkestendirip júrgende qoldy bir siltep, jarty joldan ketip qalýyńyz múmkin. Al ashyq esik kúni bir-aq sátte qaralyp, dıagnoz qoıýǵa bolady. Sol kúni barlyq apparatqa túsip, jan-jaqty tekserilýge múmkindik bar. Bul toqsan saıyn uıymdastyrylatyn shara.

— Adamdar arasynda qaterlik isiktiń qaı túri jıi kezdesedi?

— Statıstıkany júrgizgen kezde erlerdi bólek, áıelderdi bólek zertteıdi. Jalpy popýlıatsııany qoldanatyn bolsaq, birinshi orynda sút bezi obyry tur. Ekinshi orynda ókpe obyry, úshinshi orynda Qazaqstan boıynsha toq ishek obyry tur. Al Aqtóbe oblysynda úshinshi orynda asqazan obyry anyqtalyp jatyr. Óńirlerde kórsetkish ártúrli. Máselen ońtústikte teri obyry aldyńǵy qatarda. Sebebi kúnniń kózi áser etedi. Denemizdegi meń, qal bolsa, ýltrakúlgin sáýleniń isik týdyrýǵa qabileti bar. Sol sebepti denesinde meń, qaly bar adamdarǵa onkolog dárigerler kúnge kóp qyzdyrynbaýǵa keńes beredi. Al Aqtóbedegi ózgeshelikke kelsek, biz kóbine soǵymdy tuzdap, kóktemge deıin jeımiz. Tuzdalǵan, súrlengen, qaqtalǵan taǵamdar asqazan, ishek joldarynyń obyryn týdyrady.

— Adam qalaı aýrý ekenin biledi? Alǵashqy belgileri bar ma?

— Qaterli isiktiń alǵashqy belgileri joq. Іsiktiń túzilgeni bilinbeıdi. Іsik barlyq jerge shyǵady. Áıelderde sút bezi men jatyr moıny obyry jıi kezdesedi. Erlerde ókpe, asqazan obyry ushyrasady. Bir aıta keterligi, isik ár jerge túziletin bolǵan soń onyń belgileri de ártúrli bolady. Máselen, pnevmonııanyń belgileri qyzý kóterilý, jótel. Al qaterli isikte ártúrli. Eger kishi dáret qan aralas shyqsa, qýyq, búırek obyry bolýy múmkin. Eń birinshi belgi ol qalypty denede bolmaıtyn bólinister. ıAǵnı, túkirik qalypty, qulaqtan qulyq alsa durys. Sol bólinister qan aralasqan bolsa, bul alańdatarlyq jaıt. Onyń barlyǵy adamnyń dárigerge qaralýy kerek ekenin bildiredi. Taǵy bir aıta ketetinim, mundaı bólinister aýrýdyń kesh satysynda baıqalady. Demek obyr derti de kesh anyqtalady. Negizi qaterli isik kóbine ekinshi, úshinshi satysynda anyq ańǵaryla bastaıdy. Sol sebepti skrınıngten ótý mańyzdy. Onda alǵashqy satysynda anyqtaýǵa múmkindik bar.

— Skrınıng múltiksiz dep aıta alamyz ba?

— Rentgen, mammografııa keıde kishkentaı isikti kórmeı qalýy múmkin. Bizde ǵana emes, dúnıejúzinde bárin minsiz kórsetetin apparat joq. Eshteńe 100% bolmaıdy. Medıtsınada 90% joǵary bolsa, kórsetkish jaqsy dep aıtamyz. Mammografııa sondaı apparat. Іsikti 92-95% paıyzǵa taýyp beredi. Máselen, aldyńda 100 adam tur, bári obyrǵa shaldyqqan. Apparat arqyly biz onyń 95 paıyzyna qaterli isik dıagnozyn qoıdyq. Bul jaqsy kórsetkish. Sonymen birge dıagnoz qoıý úshin adamnyń shaǵymyn surastyryp, qaraımyz. Mammografııa, ÝZD, KT nátıjesin qosyp, bir toqtamǵa kelýge bolady.

— Qansha ýaqyt kerek?

— Negizi jasyl dáliz ádisi qoldanylady. Naýqas obyrǵa shaldyqqan bolýy múmkin dep tursa, naqty dıagnoz 10 kún ishinde qoıylyp, 30 kún ishinde em bastalady. Obyr jedel aýrý emes, onyń damýy úshin kem degende 1 nemese 2 jyl ýaqyt kerek. Ol tumaý sııaqty 2 kúnde bastalyp, emdeseń de, emdemeseń de bir aptanyń ishinde jazylyp ketpeıdi. Ol jaılap damyp, ómir boıy qalatyn aýrý. Sol sebepti onkologııalyq dıagnoz qoıylǵan adamdar ómir boıy esepte turady.

— Jazylyp shyqty dep qoshemet kórsetip jatqandar bolady. Sonda bul qalaı?

— Jazylyp ketti dep shartty túrde aıtamyz. Olar kimder? Nóldik, birinshi satylarynda kelgen, isiktiń kólemi 1 sm jetpeıdi, aǵzaǵa ý taramaǵan kez. Kóbine kóp teri obyry, jatyr moıny jáne sút bezi qaterli isigin erte anyqtaýǵa bolady. Der kezinde ota jasalsa, sol jetkilikti. Hımııa terapııa, sáýleli terapııa qajet bolmaıdy. Ol naýqas 20-40 jyl boıy saý adam sekildi júre beredi, demek buıyrǵan jasyn súredi. Biraq biz isiktiń qashan, qaı jerine qaıta shyǵatynyn bilmeımiz. Esepte turatyny sondyqtan. Negizi shartty túrde deni saý dep aıtamyz. Eger biz baqylaýdy toqtatsaq, ýaqyt óte kele taǵy shyǵýy múmkin.

— Obyr kóbine kimderden anyqtalady? Adamnyń jasy men jynysyna qaraı ma?

— Obyr áleýmettik statýsqa qaramaıdy. Baı men kedeı dep tańdamaıdy. Jas pen kárini de talǵamaıdy. 80-90 jyldary 50 jastan asqan adamdar aýyrsa, qazir jasaryp barady. 2023 jylǵy statıstıkaǵa qarasaq, elimizde 217 myń adam esepte tur. Aqtóbe oblysynda 8800 adam bar. Qazir aýrýshańdyq kórsetkishi boıynsha ortańǵy deńgeıde turmyz. Byltyr 1890 adamnan anyqtaldy. 2022 jyly 1600 adam esepke alyndy.

— Kóbeıipti, bul skrınıngtiń nátıjesi me, álde adamdar densaýlyǵyna muqııat qaraı bastaǵan ba? Bálkim aýrýdyń taralýy jıilegen shyǵar…

— Birinshiden skrınıng, ekinshiden emhana jumysynyń jaqsarýy, úshinshiden, halyqtyń óz densaýlyǵyna kóńil bólýi. BAQ-tyń da áseri bar. Densaýlyq mádenıetiniń jaqsarǵany shyǵar.

— Al aýyryp, hal ústinde kelgen adamdar sebebin qalaı túsindiredi?

— Obyr jasyryn ótedi. Meniń esh jerim aýyrmady dep aıtady kóbi. Aýyryp júrse, sozylmaly derti syr bergen shyǵar dep oılaıdy. Buryn asqazany aýyrǵan adam obyr boldym dep oılamaıdy. Dári iship, júre beredi. Jumysqa kirgen kúnnen bastap jylyna bir ret medıtsınalyq tekserýden ótken durys. Bizde 60-70 jasqa kelip, «ómiri aýrýhanaǵa jatpadym, aýyrǵan adam emespin» dep aıtady. Statıstıkaǵa súıensek, 2023 jyly 46 817 adam skrınıngten ótken. Onyń ózi 82% quraıdy. ıAǵnı, skrınıngten ótýi tıis adamdardyń 18% emhanaǵa kelmegen. Bireýler toıǵa, sadaqaǵa barady, demalysqa ketti. Sóıtip júrgende ózi de, dáriger de umytady. Keıbireýleriniń jumystan qoly tımeıdi. Sebebin naqty aıtý qıyn. Al sút bezi boıynsha skrınıngpen qamtý 91% bolyp tur. Tek 10% kelmedi. Kolorektaldi obyrǵa qarsy tekserilýge kelgender úlesi — 98%.

— Qazir jasóspirim qyzdardy jatyr moıny isiginen qorǵaý úshin vaktsına saldyrý máselesi qaıta qaralyp jatyr. Tipti sheshim shyqty. Vaktsına shynymen qaterli isiktiń aldyn ala ma?

— Obyrdy týdyratyn birneshe faktor bar. Máselen, sút bezi qaterli isigi garmondardyń aýytqýshylyǵy, ýaqytyly turmysqa shyqpaý, júkti bolmaý, bala emizbeý, radıatsııalyq oshaqta bolý, sonymen birge tuqym qýalaýdan týyndaýy múmkin. Tuqym qýalaýdyń úlesi 10-15 paıyzdy ǵana. Al jatyr moıny obyrynyń 70-80% papılloma vırýsy týdyrýy múmkin. Bul vaktsına sol vırýsqa qarsy kúsh. ıAǵnı, vırýstyń kishkentaı bólshegin alyp, aǵzaǵa engizedi. Bizdiń ımmýnıtet aǵzaǵa túskenniń bárin óńdeýden ótkizedi, onyń belgilerin "este saqtaıdy", baǵyt-baǵdar alady.  Bul keden sııaqty. Kedenge «vırýs tússe, aıamańdar» dep aldyn ala eskertedi. Qyz bala osy vırýsty juqtyrǵanda aǵzasy qarsy turýǵa daıyn, demek vırýs bıligin júrgize almaıdy.

— Kesh anyqtalyp, renishin bildiretinder kezdese me?

— Sońǵy jyldary medıtsına qaýipti mamandyqqa aınalyp barady. Áleýmettik jeliden de dárigerlerge qol jumsap jatqanyn kóremiz. Bizde de osyndaı kezder kezigedi. Naýqas ta, olardyń týystary da renjip, janjal týady. Biz qoldan kelgen emdi júrgizemiz. Al olar kinálap, «emdegileriń kelmeıdi, birdeńe surap tursyńdar» dep aıtady. Eń qıyny adammen til tabysý, kóńilin tabý. Biz bárin emdeýge tyrysamyz, biraq biz áp sátte keremetter jasaı almaımyz.

— Aýyrmaıyq, áńgimeńizge rahmet.