Kaspıı teńiziniń aýmaǵy 36 myń sharshy shaqyrymǵa azaıǵan
AQTAÝ. KAZINFORM — 2025 jyldyń qyrkúıegindegi jaǵdaı boıynsha, Qazaqstandaǵy Kaspıı teńiziniń ortasha deńgeıi — 29,31 metrge jetip, 18 jylda aýdany 36 myń sharshy shaqyrymǵa azaıǵan. Teńizdiń taıazdanýynyń ekologııalyq jáne ekonomıkalyq zardaby qandaı? Kazinform tilshisi sala mamandarynyń usynys-pikirlerin tyńdady.
Qazgıdromet bergen málimetke súıensek, bıyl qyrkúıekte qazaqstandyq baqylaý stansalary teńizdiń soltústik-shyǵys bóliginde ortasha deńgeı — 29,15 metr, shyǵys bóliginde — 29,46 metr ekenin tirkegen.
Jalpy Qazaqstan boıynsha ortasha deńgeı — 29,31 metr. Ótken jylmen salystyrǵanda teńiz deńgeıi soltústik-shyǵys bóliginde — 20 sm, shyǵys bóliginde — 17 sm-ge tómendegen.
Monıtorıng teńizdiń soltústik-shyǵys bóliginde — Peshnoı jáne Qulaly araly stansalary men beketterinde, al shyǵys bóliginde Fort-Shevchenko, Aqtaý jáne Fetısovo stansalarynda jasalǵan.
— Deńgeıdiń tómendeýinen teńiz betiniń aýdany qysqardy. Negizinen soltústik-shyǵys bóligi taıazdanyp barady. Reseıdiń Memlekettik okeanografııa ınstıtýtynyń derekterine sensek, 2006 jyldan 2024 jylǵa deıin teńiz betiniń aýdany 36,6 myń sharshy shaqyrymǵa, ıaǵnı 392,3 myń sharshy shaqyrymnan 355,7 myń sharshy shaqyrymǵa deıin qysqarǵan. 2006 jyldan 2024 jylǵa deıin Kaspıı teńiziniń Qazaqstandyq bóliginde deńgeı — 2,13 metrge tómendegen (–27,07 m-den — 29,20 m-ge deıin), — delingen Qazgıdromet bergen aqparatta.
Osyǵan baılanysty Kaspıı teńiziniń taıaz soltústik-shyǵys bóligi qatty tartylyp barady. Qazaqstan aýmaǵynda jaǵalaý syzyǵynyń sheginýi keı jerlerde 30-35 shaqyrymǵa deıin jetken.
Eń osal aımaqtar — Kaspıı teńiziniń soltústik-shyǵys bóligi, Jaıyq ózeniniń atyraýy jáne Mańǵystaý oblysynyń jaǵalaýy.
Mańǵystaý oblysy Túpqaraǵan aýdanynyń turǵyny, Qazaq Balyk respýblıkalyq balyq sharýashylyǵy jáne akvamádenıet qaýymdastyǵynyń aımaqtyq fılıalynyń dırektory Danııar Ákimjanovtyń aıtýynsha, teńizdiń taıazdanýynan jaǵalaýda ornalasqan jergilikti turǵyndar zardap shege bastady.
Balyqshylardyń balyq aýlaıtyn mekenderinde sý tartylyp, keı jerler múlde qurǵap ketken. Ásihese Qarajanbas, Bozashy jaǵalaýlary qurǵap qaldy.
— Teńizdiń tartylýynan balyqtyń birneshe túri mıgratsııasyn aýystyrdy. Jaǵalaýdan ketip qaldy. Kaspııdiń eń taıaz tusy — Qazaqstan aýmaǵy. Ekonomıkalyq jaǵynan da qazir qıyndyq týyndap jatyr. Keme toqtaıtyn, júk tasymaldaıtyn jaǵalaýǵa kirip-shyǵý qıyndady. Mysaly, Qashaǵan ken ornyna barý joldaryn tereńdetý jumystary júrgizilmek. Al, bul balyqtardyń kóbeıý ortasyna tikeleı áser etedi. Olar mıgratsııa aýystyrady. Bizder qoǵamdyq tyńdaýda aıttyq, soltústik Kaspıı «jem bazasy» dep atalady. Túbin tereńdetýdiń áseri orasan bolady. Saldarynan ólekse kóbeıedi. Sý qustary, balyqtar men ıtbalyqtar onsyz da qyrylyp jatyr, — deıdi Qazaq Balyk respýblıkalyq balyq sharýashylyǵy jáne akvamádenıet qaýymdastyǵy Mańǵystaý oblystyq fılıalynyń dırektory Danııar Ákimjanov.
Memleket basshysynyń tapsyrmasymen bıyl Aqtaýda Kaspıı teńiziniń Qazaq ǵylymı-zertteý ınstıtýty qurylǵan bolatyn. Atalǵan ınstıtýttyń basshysy Serik Ahmetovtyń aıtýynsha, aldaǵy ýaqytta Kaspıı teńizi deńgeıiniń aýytqýy, taıazdanýdyń teńiz ekojúıesine, florasy men faýnasyna áseri, ıhtıofaýnasy, ıtbalyqtardyń jappaı qyrylý sebepteri zertteledi.
Bıoresýrstar men balyq qorlaryn saqtaý ádisteri men tehnologııalary ázirlenedi. Sonymen qatar, klımattyq ózgeristerdi taldap, olardyń Kaspıı teńiziniń ekojúıesi men bıoártúrliligine áserin anyqtaý boıynsha jumystar júrgizý josparda.
Instıtýtta klımatolog-mamandar, gıdrologtar, okeanologtar, gıdrohımıkter men gıdrobıologtar jumys isteıtin bolady. Alaıda, atalǵan mamandyqtar boıynsha ásirese okeanologııa jáne teńiz gıdrobıologııasy salasyndaǵy mamandar tapshylyǵy ótkir tur.
Sh. Esenov atyndaǵy Kaspıı tehnologııalar jáne ınjınırıng ýnıversıtetiniń PHD doktory, professor Samal Syrlybekqyzy Kaspıı teńiziniń Qazaq ǵylymı-zertteý ınstıtýty basshylyǵy tarapynan joǵary oqý ornynyń bazasynda «Okeanologııa» jáne «Gıdrobıologııa» mamandyqtary boıynsha magıstrler daıarlaýǵa usynys túskenin jetkizdi.
— Atalǵan mamandyqtar boıynsha magıstratýra ashýǵa bizge hat keldi. Biz gıdrobıologııa men okeanologııany birge ashýdy josparlap otyrmyz. Kelesi oqý jylynda ashý úshin qujattary ázirlenip jatyr, — deıdi Samal Syrlybekqyzy.
Al, ECOJER qaýymdastyǵy aımaqtyq eko-keńesiniń tóraǵasy Ádilbek Qozybaqov «Kaspıı — meniń teńizim» qoǵamdyq bastamasynyń tujyrymdamasyn jasap shyqqan.
Onyń aıtýynsha, Kaspıı teńizi jappaı lastanýdyń, resýrstardy ónerkásiptik aýqymda paıdalanýdyń jáne sý deńgeıiniń tómendeýi saldarynan quryp barady.
Bul daǵdarys teńizdiń ekojúıesine, tiri organızmderine jáne bes eldegi mıllıondaǵan adamnyń bolashaǵyna qaýip tóndirip, saldary jahandyq aýqymda sezilýi yqtımal.
Onyń sózinshe, naqty sheshimder qabyldanbasa, Kaspıı Araldyń taǵdyryn qaıtalaýy múmkin.
— «Kaspıı — meniń teńizim» qoǵamdyq bastamasyn Kaspıı mańy óńiriniń árbir elinde — Ázerbaıjan, Iran, Qazaqstan, Reseı jáne Túrikmenstanda erikti túrde iske asyrý kózdelgen. Buny Kaspıı teńizi ekojúıesiniń jaqsarýyn qalaıtyn qaýymdastyqtardyń, belsendiler men qorǵaýshylardyń birligi, koalıtsııasy dep aıtýǵa bolady. Bul — ómirlik mańyzdy resýrstardy qorǵaýǵa, búkil Kaspıı aımaǵyndaǵy qaýymdastyqtar men múddeli taraptardyń daýysyn kúsheıtetin áreketke shaqyrý, — deıdi ol.
Tabıǵat janashyry «Kaspıı — meniń teńizim» qoǵamdyq bastamasy arqyly «Kaspıı teńizin saqtaımyz» jahandyq qozǵalysyn jergilikti deńgeıde damytýdy, Kaspıı teńizin qorǵaý jónindegi negizdemelik konventsııa (Tegeran konventsııasy) erejeleriniń Kaspıı mańy óńiriniń árbir elinde iske asyrylýyna yqpal etýdi kózdeıdi.
— Eger 5 elde de osyndaı bastama kóterilip, ár adamda «Kaspıı — meniń teńizim» degen janashyrlyq bolsa, nátıjege jetemiz. Taǵy bir usynysym, biz «12 tamyz — halyqaralyq Kaspıı kúnin» tamyz aıynda oqýshylar, stýdentter kanıkýlda, el-jurt demalysta júrgende atap ótemiz. Nátıje berý úshin aýqymdy deńgeıde ótkizip, Kaspııdiń máselesin keńinen aıta berýimiz qajet. Sondyqtan ony 25 qyrkúıek — dúnıejúzilik teńiz kúnine aýystyrýdy usynamyn. Bul tek Qazaqstan emes, búkil 5 memleketke de tıimdi bolar edi, — deıdi Ádilbek Qozybaqov.
Buǵan deıin, Mańǵystaýda Kaspııdiń taıyzdanýyna baılanysty sý alý arnasyn tereńdetý josparlanǵanyn jazǵan bolatynbyz.