Kaspıı teńizin saqtap qalýdyń joldary qandaı — ǵalymmen suhbat
AQTAÝ. KAZINFORM — Teńiz deńgeıiniń úzdiksiz tómendeýi — búkil Kaspıı mańy elderiniń ǵalymdary, bılik ókilderi men qoǵamnyń erekshe nazaryn aýdaryp otyr. Osy oraıda Yessenov University PhD doktory, professor Samal Syrlybekqyzy Kazinform tilshisine suhbat berdi.
— Samal Syrlybekqyzy, Kaspııdiń qazirgi jaǵdaıy qalaı? Sońǵy zertteýlerdiń nátıjesi qandaı?
— Kaspıı teńizi — halqymyzdyń baǵa jetpes tabıǵı qazynasy ári óńirdiń ekologııalyq turaqtylyǵy men ekonomıkalyq órkendeýiniń mańyzdy kepili. Onyń gıdrologııalyq jaǵdaıy aımaqtyq klımatqa, bıoártúrlilikke jáne ekonomıkalyq qyzmetke tikeleı áser etedi. Qazirgi tańda Kaspıı mańy aımaǵy buryn-sońdy bolmaǵan ekologııalyq qıyndyqtarǵa tap bolyp otyr. Sońǵy onjyldyqtarda teńiz deńgeıiniń aýytqýy men sý balansynyń ózgerýi ekojúıege, balyq sharýashylyǵyna, jaǵalaý ınfraqurylymyna jáne kólik-logıstıka salasyna eleýli yqpal etti.
Esenov ýnıversıtetiniń ǵalymdary qazirgi tańda QR Ǵylym jáne Bilim mınıstrliginiń qarjylandyrýymen júzege asyp jatqan joba aıasynda, Máskeý qalasyndaǵy Reseı Ǵylym Akademııasy, Shırshov atyndaǵy Okeanologııa ınstıtýtynyń ǵalymdarymen birlesip zertteýler júrgizýde. Aldyn ala naqtylanǵan núktelerden sý jáne tunba, florasynyń synamasy alynyp, teńiz ortasyna arnaıy qurylǵylar ornatyldy jáne buryn ornatylǵan quraldardan derekter jınaldy.
Jylpy Kaspıı teńiziniń deńgeıi 1995 jyldan beri úzdiksiz tómendep barady. Spýtnıktik altımetrııalyq derekterge sáıkes, Ázerbaıjannyń Baký qalasyndaǵy baqylaý postynda teńiz deńgeıi -29,4 metrge deıin, al naýryzda Reseıdiń Mahachkala qalasyndaǵy postta -29,3 metrge deıin tómendegen. Bul — sońǵy 500 jyldaǵy eń tómengi kórsetkish.
— Teńizdiń tartylýy — ony jaǵalaı ornalasqan kórshi elderdi de alańdatyp otyrǵany ras. Boljam qandaı?
— Kaspıı teńizi deńgeıiniń jylyna ortasha eseppen 10 sm-ge birtindep tómendeýi (jekelegen jyldary bul kórsetkish 35 sm-ge deıin jetken) úkimetaralyq deńgeıde, halyqaralyq ǵylymı forýmdarda, aımaqtyq jáne respýblıkalyq vedomstvolarda keńinen talqylanyp jatyr. Eń pessımıstik boljamdar boıynsha XXI ǵasyrdyń sońyna deıin teńiz deńgeıi klımattyń damý stsenarıılerine baılanysty taǵy 2-21 metrge deıin tómendeýi múmkin.
Eger sý deńgeıi 10 m-ge tómendeıtin bolsa, soltústik Kaspııdiń qazaqstandyq bóliginde teńiz jaǵalaýy qazirgi shekarasynan 200 shaqyrymǵa deıin sheginip, porttar men ınfraqurylymdarda apatty áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ekologııalyq zardaptarǵa ákelýi yqtımal.
Túrli klımattyq modelder men ǵalymdardyń zertteýleri (Panın, 2015; Prange et al., 2020; Samant, Prange, 2023 jáne t. b.) teńiz deńgeıiniń ári qaraı tómendeýimen qatar onyń turaqtanýy nemese qaıta kóterilýi múmkin ekenin de kórsetedi. Panın jáne áriptesteriniń (2015) boljamy boıynsha, aldaǵy 10-15 jylda deńgeıdiń tómendeýi jalǵasady — bul qazirgi derektermen rastalyp otyr.
Klımattyń ózgerýi jónindegi úkimetaralyq sarapshylar tobynyń zertteýi boıynsha 2020 jyldan bastap ǵasyr sońyna deıin teńiz deńgeıiniń 9-18 m tómendeýi múmkin (RCP4.5 stsenarııi men IPCC derekteri negizinde), bul jaǵdaıda Kaspııdiń betki aýdany 23-34 paıyzǵa deıin azaıýy múmkin. Sý deńgeıi 5-7,5 m tómendegenniń ózinde teńiz porttary batpaqtanyp, Kaspııdiń kólik júıesi tolyǵymen isten shyǵýy yqtımal.
— Kaspıı teńizi deńgeıiniń tómendeýine qandaı faktorlar sebep?
— Jalpy teńiz deńgeıiniń dınamıkasyn boljaý — kúrdeli mindet jáne tek yqtımaldyq túrinde ǵana júzege asa alady. Boljamnyń dáldigin aıtarlyqtaı arttyrý úshin teńizdiń sý balansynyń komponentterine — bir jaǵynan, ózen aǵysy men atmosferalyq jaýyn-shashynǵa, ekinshi jaǵynan, býlanýǵa qatysty baǵalaýlardy naqtylaý qajet. Ol úshin akvatorııa men teńizge quıatyn ózenderdiń (eń aldymen, Edil men Jaıyqtyń) Atyraý aımaqtarynda baqylaýdy egjeı-tegjeıli júrgizý qajet. Sebebi bul aımaqtardaǵy sý shyǵyny - sý balansynyń mańyzdy bóligi, alaıda olar áli kúnge deıin naqty anyqtalmaǵan.
Sonymen qatar, teńiz deńgeıiniń bolashaqtaǵy ózgerisiniń yqtımal amplıtýdasyn, ótken kezeńderde teńiz deńgeıiniń qazirgi klımattyq jaǵdaılarǵa uqsas (kvazıtabıǵı nemese jahandyq jylynýdyń jalǵasýy jaǵdaıynda boljanyp otyrǵan) kezeńderdegi tómendeýi men kóterilýiniń shekterin eskere otyryp baǵalaýǵa bolady.
— Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Joldaýda Kaspıı teńiziniń tartylýyna erekshe toqtalyp, bul túıtkildi sheshý úshin Kaspıı mańy memleketteri arasynda birlesken baǵdarlama jasaýdy tapsyrdy. Siz buǵan ne deısiz?
— Kaspııdiń ekojúıesine tónip turǵan qaýip — búkil óńirge ortaq problema. Prezıdent Kaspıı mańy elderi ǵalymdarynyń birlese jumys isteýin jandandyrý qajettigin aıtty. Arnaıy memleketaralyq baǵdarlamanyń aıasynda birlesken ǵylymı-zertteý jandana túseri anyq. Ǵalymdar men sarapshylardyń kúshin biriktirip, teńizdiń bolashaǵyn saqtaý barshamyzdyń mindetimiz.
Taǵy bir qýantarlyq jaǵdaı, Aqtaýda «Qazaq Kaspıı teńizi ǵylymı-zertteý ınstıtýty» ashyldy. 28 tamyz kúni Esenov ýnıversıtetiniń prezıdent-rektory Berik Ahmetov atalǵan ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń basqarma tóraǵasy Serik Ahmetovpen kezdesý ótkizip, alda birlese atqaratyn jumysty talqylady.
— Samal Syrlybekqyzy, sizdiń oıyńyzsha alda qandaı zertteýler júrgizilýi qajet?
— Teńiz deńgeıiniń dınamıkasyn dál boljaý qıyn. Boljamdardyń naqtylyǵyn arttyrý úshin teńizge kelip quıatyn ózenderdiń (Edil, Jaıyq jáne t. b.) Atyraý aımaqtaryndaǵy baqylaýyn naqtylaý qajet. Sonymen qatar, jahandyq jylyný jaǵdaıynda teńiz deńgeıiniń yqtımal amplıtýdasyn boljaýǵa múmkindik beretin klımattyq modeldeý qajet.
Býlaný mólsheri empırıkalyq formýlalar arqyly esepteledi. Degenmen, bul esepteýlerdiń dáldigin delta aımaqtarynda jáne ashyq sý aıdyndarynda arnaıy ekspedıtsııalyq ólsheýler arqyly arttyrýǵa bolady. Eń qarqyndy býlaný soltústik Kaspııde jaz aılarynda baıqalady.
Teńiz ishindegi aınalym men soltústik jáne ońtústik bólikter arasyndaǵy sý almasý protsesterin zertteý qajet. Teńiz deńgeıiniń qysqa merzimdegi ózgergishtigin zertteý úshin joǵary ajyratymdylyqtaǵy derekter men qysym datchıkteri ornatylǵan statsıonarlyq stantsııalar qajet. Qazirgi tańda Kaspııde nebári 100 meteostantsııa bar (salystyrmaly túrde basqa sý aıdyndarynda 1200-1400).
Buǵan deıin, Qasym-Jomart Toqaev Kaspıı teńiziniń múshkil hali ekologııalyq apatqa ulasýy múmkin ekenin málimdegen edi.
Kaspıı teńizi ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn odan ári damytýǵa Úkimet rezervinen qarajat bólindi.