Qasym-Jomart Toqaevtyń aýyl ákimderiniń dıalog-platformasynda sóılegen sózi
ASTANA. KAZINFORM — Aqordanyń baspasóz qyzmeti Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń aýyl ákimderiniń dıalog-platformasynda sóılegen sóziniń tolyq nusqasyn jarııalady.
Búgingi jıynnyń mán-mańyzy aıryqsha. Elimizdegi barlyq deńgeıdegi atqarýshy bılik ókilderi osy jerge arnaıy shaqyryldy. Aýyl ákimderiniń basym kópshiligi, ıaǵnı 80 paıyzy osynda. Jalpy, osyndaı aýqymdy qurammen alǵash ret bas qosyp otyrmyz.
Shyn máninde, taqyryp – óte ózekti. Aýyldyń jaǵdaıy – elimiz úshin strategııalyq mańyzy bar másele. Sebebi halqymyzdyń tamyry – aýylda. Aýyldarymyz myqty bolsa, elimiz de berekeli bolmaq. Sondyqtan aýyl ákimderine qoıylatyn talap ta, olarǵa júkteletin mindet te árdaıym erekshe.
Ákim – eń aldymen, halyqpen tikeleı jumys isteıtin memlekettik qyzmetshi. Bul – óte jaýapty jumys. Aýyl ákimi aýyldyń bolmysyn, aýyldaǵy aǵaıynnyń ómirin jete túsinetin naǵyz isker maman bolýy kerek. Jańa ǵana birneshe ákimniń sózin tyńdadyq. Aıtylǵan oı-pikirlerdi jáne usynystardy muqııat zerdelep, jumys barysynda mindetti túrde eskerý qajet.
Barshańyzǵa málim, 2019 jyldan beri elimizde aýqymdy saıası reformalar júrgizilip jatyr. Qazaqstan jańa turpatty el bolý úshin tarıhı betburys jasady. Eń aldymen, eldegi túbegeıli ózgeristerdiń quqyqtyq negizin qalyptastyrdyq. Saıası úderisterdi jańǵyrtýǵa arnalǵan 20-ǵa jýyq zań qabyldandy. Jalpyhalyqtyq referendým arqyly Ata zańymyzǵa túzetýler engizildi. Parlamenttiń quzyreti keńeıdi, atqarýshy bıliktiń jaýapkershiligi kúsheıdi. Saıası partııalardyń róli artyp, jumysy jandana tústi. Sondaı-aq partııalardy tirkeý talaptary edáýir jeńildedi. Nátıjesinde Májilistegi saıası partııalardyń sany kóbeıdi.
Bılik júıesinde jańa ınstıtýttar paıda boldy. Konstıtýtsııalyq Sot quryldy. Adam quqyqtary jónindegi ýákilge konstıtýtsııalyq mártebe berildi. Kassatsııalyq sot júıesi jumys isteı bastady. Osylaısha, biz elimizdiń saıası ómirinde buryn-sońdy bolmaǵan biregeı ózgeristerdi júzege asyra bastadyq. Qazaqstan bul saıası keńistikte dál osyndaı keń aýqymdy reformalardy qolǵa alǵan birden-bir el dep senimmen aıtýǵa bolady. Sonyń arqasynda azamattarymyz memlekettik mańyzy bar sheshimder qabyldaýǵa belsene atsalysa bastady.
2020 jyly halyqqa Joldaýymda aýyl ákimderin tikeleı saılaý týraly bastama kótergenimdi bilesizder. Bul memleketti basqarý isin túbegeıli jańǵyrtý jolyndaǵy asa mańyzdy qadam boldy. Sebebi jergilikti ákimder búkil bılik júıesiniń tiregi sanalady. Sondyqtan biz orynsyz asyǵystyqqa jol bergen joqpyz, aýyl ákimderin saılaý jumysyn 5 jyldyń ishinde birtindep júzege asyrdyq. Búkil elimiz boıynsha 2334 aýyl ákimi saılandy. Olardyń ortasha jasy – 43 jas. Jańadan saılanǵan ákimderdiń úshten biri – buryn memlekettik qyzmette bolmaǵan azamattar.
Aýyldaǵy saılaý saıası partııalardyń aımaqtardaǵy jumysyna tyń serpin berdi. Olar óz úmitkerlerin usynyp, saılaýǵa belsene aralasty. Saıası uıymdardyń 1500-den astam ókili ákim bolyp saılandy. Jańa basshylardyń qatarynda alty partııanyń músheleri bar. Al 700-den astam azamat ózin-ózi usynyp, saılaýda jeńiske jetti. Saılanǵan ákimder jumysqa kirisip ketti, jalpy nátıje jaman emes deýge bolady. Eń bastysy, olar jergilikti jurttyń muń-muqtajyn, sheshimin tappaı jatqan túıtkilderdi jaqsy biledi.
Aýyl-aımaqtyń damýyna bólingen bıýdjet qarajaty da tıimdi ıgerile bastady. Aýyldardyń kirisi kóbeıdi, memleket tarapynan beriletin qarjyǵa, ıaǵnı dotatsııaǵa táýeldilik azaıyp keledi. Jaqynda júrgizilgen saýalnamaǵa sáıkes aýyl turǵyndarynyń 84 paıyzy óz ákimderine senetini anyqtaldy. Bul – óte jaqsy kórsetkish. Sondyqtan aýyl ákimderin saılaý úderisi aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn tabady.
Al aýdan ákimderin saılaýǵa qatysty ártúrli kózqaras bar. Birqatar qoǵam qaıratkeri men belsendi azamattar «aýdan ákimderin saılaý qajet pe, joq pa» degen máseleni qaıta qaraýdy usynýda. Bul máseleni Erlan Saırov, Albert Raý, Marhabat Jaıymbetov bastaǵan depýtattar da kóterdi. Olar elde saılaý tym kóbeıip bara jatqanyn, jurt saıası naýqandardan mezi bola bastaǵanyn aıtýda. Bul pikirdi aýyl jáne aýdan turǵyndary da qoldap jatyr. Saılaý naýqandary jergilikti jerde júrgizilýge tıis naqty jumystarǵa kedergi keltirýi múmkin degen paıymdar da bar. Bul pikirlerdi eskergen jón.
Osyǵan deıin aýdan ákimderin saılaý tásili arqyly 52 ákim saılandy. Endi olardyń qalaı jumys isteıtinin qarap kórý qajet. Aýdan ákimin saılaýdyń tıimdi-tıimsiz tustaryn muqııat saralaý kerek. Másele – aýdan ákimderiniń saılaýyn mindetti túrde ótkizý emes, basty maqsat: biz oń nátıjelerge qol jetkizýimiz kerek. Úkimet jáne Parlament depýtattary birlesip, osy máseleni jan-jaqty qarap, ádiletti, durys sheshim qabyldaýy qajet. Eń bastysy, árbir reforma salmaqty kózqaraspen, baıyppen jasalýy kerek.
Bárińizge belgili, eldegi ózgeristerdiń arqasynda memlekettik qyzmetke múlde jańa adamdar kelip jatyr. Osy oraıda, Prezıdenttik jastar kadrlyq rezervin erekshe atap ótken jón. Rezervke qosylýǵa ótinish bergen 30 myńǵa jýyq úmitkerdiń ishinen 450 adam iriktelip alyndy. Olardyń 72 paıyzy basshylyq qyzmetke taǵaıyndaldy.
Kadrlar quramyn jańartý úderisi bıliktiń búkil tarmaǵynda jáne barlyq deńgeıde júrgizilip jatyr. Bul – ýaqyt talaby. Biraq osyndaı jaýapty jumysta saıası naýqanshyldyqqa jol bermeý kerek. Eń aldymen, tıimdi usynys aıtyp, paıdaly bastamalar kóteretin, batyl sheshim qabyldaı alatyn azamattardy, ıaǵnı kásibı turǵydan bilikti mamandardy memlekettik qyzmetke kóptep tartý qajet. Biz osy mańyzdy jumysty jalǵastyra beremiz.
Qurmetti ákimder!
Aýyl – tól órkenıetimizdiń altyn qazyǵy. Aýyldy órkendetý – barshaǵa ortaq paryz. Memleket bul máselege erekshe jaýapkershilikpen qaraıdy. Ózderińiz bilesizder, 2022 jyly halyqqa usynǵan saılaý aldyndaǵy baǵdarlamada aýyl máselesine aıryqsha nazar aýdardym. Alǵashqy Jarlyǵym da aýyldy damytýǵa arnaldy. Soǵan sáıkes Qazaqstan Respýblıkasynyń aýyldyq aýmaqtaryn damytýdyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy ázirlendi. Qazirgi tańda osy qujatqa saı naqty jumys atqarylyp jatyr.
Jýyrda ǵana Aýyl eńbekkerleriniń ekinshi forýmyn ótkizip, osy saladaǵy ózekti máselelerdi qaradyq. Al búgin aýyl-aımaqtardyń damý baǵdaryn aıqyndaımyz. Bul – memlekettiń aldynda turǵan strategııalyq mindettiń biri.
Sońǵy jyldary aýyl turǵyndarynyń turmys sapasyn arttyrý úshin tıisti jumys júrgizilip jatyr. 2022 jyly halyqtyń tabysyn arttyrýǵa arnalǵan keshendi jospar qabyldandy. Bıyl Úkimet aldaǵy bes jylǵa arnalǵan Óńirlerdi damytý tujyrymdamasyn bekitti. Aýylǵa qomaqty ınvestıtsııa tartyldy. 2021 jyldan beri aýyl halqyna alǵashqy medıtsınalyq-sanıtarlyq kómek kórsetetin 864 nysan salyndy. Sondaı-aq 388 jańa mektep ashyldy. Byltyr 2 myńǵa jýyq aýyl mektebine sapaly ınternet berildi.
Jyl ótken saıyn aýyldyń áleýeti artyp keledi. Ózin-ózi qamtamasyz etý deńgeıi joǵary aýyldardyń sany kóbeıe tústi. Aýyl sharýashylyǵynyń jalpy ónimi alty jylda 1,5 eseden astam ósip, 8,3 trıllıon teńgege jetti. Bıyl aýyldaǵy sharýalarǵa 1 trıllıon teńge kóleminde qoldaý kórsettik. Dál osyndaı memlekettik qoldaý kórsetken elder kóp emes, tipti, bul kóptegen el qol jetkize almaıtyn qarjylaı kómek deýge bolady.
Alaıda aldymyzda bıik maqsattar tur: biz aýyldaǵy jaǵdaıdy jaqsartyp, jumysty kúsheıtýimiz kerek. Sondyqtan aldymen aýyldy damytýǵa qatysty jumystyń negizgi baǵyttaryna toqtalyp óteıin.
BІRІNShІ. Aýyl ákimderi mindetti túrde bilikti maman bolýǵa tıis.
Qazirgi aýyl ákimderiniń 60 paıyzǵa jýyǵy osy qyzmetke alǵash ret saılandy. Bul – jergilikti bılik quramy birshama jańardy degen sóz. Alaıda saılaýda jeńiske jetý – aldaǵy úlken jumystyń basy ǵana. «Ákim boldym, toldym» dep otyrýǵa bolmaıtyny túsinikti.
Ákimder ózderiniń myqty basshy ekenin is júzinde dáleldeýi kerek. «Basshynyń baǵy – el-jurttyń qamy» dep beker aıtylmaǵan. Naǵyz elge syıly ákim bolý úshin aýyldyń ahýalyn jaqsy bilý de azdyq etedi. Halyqtyń senimin aqtap, eldiń bereke-birligin nyǵaıtý úshin jumys isteý kerek.
Ákim memlekettik deńgeıde jasalyp jatqan ózgeristerdi jergilikti jerde júzege asyrýǵa qabiletti bolýy qajet. Kásibı turǵydan bilikti ári eńbekqor ákim saılaýshylardyń senimin aqtaı alady. Sondyqtan aýyl ákimderiniń basqarý isindegi sheberligin arttyrý óte mańyzdy.
Ákimderdiń arasynda buryn bılik júıesinde jumys istemegen azamattar bar ekenin aıttyq. Olardyń tájirıbesi az ekeni túsinikti. Osy baǵytta «Amanat» partııasynyń bastamasymen «Ákimder mektebi» jobasy qolǵa alyndy. Árıne, mundaı kýrstar joǵary bilimniń ornyn basa almaıdy. Sondyqtan ýnıversıtetterde oqytylatyn «Memlekettik jáne jergilikti basqarý» baǵdarlamasyn talapqa saı ózgertý kerek.
Aýyl-aımaqtardy basqarý, kóshbasshylyq qabiletti damytý máselesi nazardan tys qalǵan. Al bul jumyspen eń aldymen Memlekettik qyzmet isteri agenttigi shuǵyldanýy kerek. Quzyrly mınıstrlikpen birlesip, aýyl ákimderin daıarlaýǵa belsendi túrde kirisý qajet.
EKІNShІ. Aýyl ákimderiniń ókilettikterin kúsheıtý kerek.
Biraq muny halyqqa paıdasy tıetindeı muqııat oılastyryp iske asyrǵan jón. Sońǵy jyldary jergilikti bılik organdary kezeń-kezeńimen qosymsha ókilettikke ıe bolyp, olardyń derbestigi arta tústi. Bul – meniń naqty ustanymym. Óıtkeni aýyl ákimderi eldegi aǵaıynnyń turmys-tirshiligine qatysty túıtkilderdi sheshýmen aınalysady.
Qazirgi ýaqytta Májilis «Jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin ózi basqarý týraly» Zańǵa engiziletin túzetýlerdi qarastyryp jatyr. Atalǵan normalar ákimderge kóshe saýdasyna monıtorıng júrgizýge, qoǵamdyq aýmaqtardy abattandyrýǵa, arnaýly tehnıkalar satyp alýǵa qatysty ókilettikter berýdi kózdeıdi.
Degenmen zańnamanyń ekiushty tustary da bar. Máselen, ákimderge jergilikti deńgeıdegi basqarý organdarynyń jumysyna oń yqpal etýge naqty múmkindik berilmeıdi. Búgin ákim Irına Shıshkına aýyl ákimderiniń memlekettik derek qoryna qoly jetpeı otyrǵanyn aıtty. Bul máseleni sheshý qajet.
Mine, osyndaı kemshilikterdiń saldarynan ákimder turǵyndardyń talap-tilegin oryndaı almaıdy. Ashyǵyn aıtqanda, keıbir jaǵdaıda dármensiz kúıge túsedi. Oǵan jol berýge bolmaıdy. Jergilikti memlekettik basqarýdyń túrli deńgeıleri arasyndaǵy jaýapkershilik shegi anyqtalmaǵan. Bul óńirlerdegi jaǵdaıǵa keri áser etedi. Aýyl ákimderiniń ókilettikteri aıqyn bolýy kerek dep sanaımyn. Zańnamalyq túzetýlerdi talqylaǵan kezde depýtattarǵa osy jaıttardy eskerýdi usynamyn. Sondaı-aq osy jıynda aýyldyq okrýg ákimderi kótergen usynystardy da eskergen jón.
Búgin sóz alǵandar aýyl ákimderine fýnktsıonaldyq mindetine kirmeıtin qyzmetterdi qosa atqarý júktelgeni jóninde aıtty. Shyn máninde, aýyl ákimderi quqyq qorǵaý organdarynyń quzyretine jatatyn mindetterdi nege atqarýǵa tıis?! Úkimet Memlekettik qyzmet isteri agenttigimen birlesip, aýdan jáne aýyl ákimderiniń quzyretine jatpaıtyn, qaıtalanatyn jáne jetispeıtin ókilettikterin anyqtaý maqsatynda jaǵdaıǵa egjeı-tegjeıli taldaý júrgizýge tıis. Bir aı ishinde olardy túzetý, joıý nemese jergilikti memlekettik basqarý satylary arasynda qaıta bólý týraly usynys engizýdi tapsyramyn.
Memlekettik qyzmet júıesindegi aýyl ákimderiniń mártebesi týraly máseleni aınalyp óte almaımyz. Bul – óte ózekti dúnıe. Atalǵan usynys buǵan deıin de birneshe ret kóterilgenin, tipti, Prezıdent Ákimshiligine tıisti ótinishter túskenin jaqsy bilemin. Memlekettik qyzmetshilerdiń sanattaryn naqty belgileý kerek. Úkimet Parlamentpen, Memlekettik qyzmet isteri agenttigimen osy máselelerdi jan-jaqty qarastyryp, bir aı ishinde ózderiniń usynys-pikirlerin berýge tıis. Sodan soń sheshim qabyldanady.
Aýyl ákimdikteriniń qyzmetkerlerin qoldaýǵa erekshe kóńil bólgen jón. Ákimdikterde, ásirese, aýyl ákimdikterinde buryn jumys istegen nemese qazir de eńbek etip júrgen azamattar muny memlekettik qyzmetshiniń naǵyz ómir mektebi dep beker aıtpaıdy. Bul barshaǵa túsinikti. Óıtkeni ákimdik qyzmetkerleri bılik pen buqara arasynda senimdi ári syndarly dıalog júrgizýdi meńgerip, naǵyz basqarý mashyǵyn jetildiredi. Sol sebepti aýyl ákimdikteri qyzmetkerleriniń jumys isteýine, olardyń kásibı turǵydan ósýine jaǵdaı jasaý mańyzdy dep sanaımyn.
ÚShІNShІ. Ákimderdiń ókilettigimen qatar jaýapkershiligi de kúsheıýi kerek.
«Jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý týraly» Zańda ákimniń saılaýshylar aldyndaǵy jaýapkershiligin naqtylaıtyn norma joq. Bul – durys emes. Ákimder turǵyndarǵa saılaý aldyndaǵy baǵdarlamasynyń oryndalýy týraly jıi esep berip turýǵa tıis. Muny zańmen bekitý kerek. Ýádesin oryndamaıtyn, mindetin durys atqarmaıtyn aýyl basshysyn qyzmetinen bosatý tetikteri qarastyrylýy qajet. Ondaı ákimder halyqtyń talabymen nemese saıası partııalardyń usynysymen jumystan shyǵarylýǵa tıis. Sonda ákim bolýǵa úmitkerler de elge ekonomıkalyq negizi joq qurǵaq ýáde bere almaıdy. Mundaı jalań sózder, ıaǵnı popýlıstik áreketter halyqtyń aýyl ákimderine, tipti tutas saılaý ınstıtýtyna degen senimin azaıtýy múmkin.
Úkimet ákimderdiń saılaý aldyndaǵy baǵdarlamasynyń ekonomıkalyq bóligine qoıylatyn talaptardy aıqyndaýy kerek. Sapaly daıyndalǵan baǵdarlamany aımaqtyń damý josparymen úılestirýge bolady. Jalpy, osyndaı sharalar ákimderdiń eseptiligin kúsheıtedi. Sondaı-aq óz úmitkerlerin usynǵan partııalardyń jaýapkershiligin arttyrady.
Memleket basshysy retinde meniń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyna aıryqsha mán beretinimdi bilesizder. Elimizde azamattardyń ótinishin qaraýǵa qatysty aýqymdy jumys júrgizilip jatyr. Qazir aýyl ákimi biryńǵaı aqparattyq júıe arqyly turǵyndardyń máselelerin esh qıyndyqsyz saraptaı alady. Ótinish joldaǵan árbir adamnyń saýalyna naqty jaýap berilýge tıis. Ádette, mundaı hattardyń kóbi aımaqtaǵy ınfraqurylym, sonyń ishinde, jol, aýla jáne balalar alańy týraly bolady. Bul – jergilikti jerde sheshimin tabýǵa tıis negizgi máseleler.
Biraq ákimdikter kóp jaǵdaıda mundaı ótinishterge atústi qaraıdy. Amaly taýsylǵan jurt ortalyqqa, tipti, Prezıdent Ákimshiligine shaǵymdanýǵa májbúr. Azamattardyń óz ákimine degen senim deńgeıin osyndaı hattardyń sanynan baıqaýǵa bolady.
Jyl ótken saıyn halyqtyń talap-tilegi artyp keledi. Bul – búkil álemge ortaq úrdis. Ákimder halyqqa qurmetpen, shydamdylyqpen, túsinistikpen qarap, azamattarmen ashyq áńgime júrgizýge tıis. Olar barlyq máseleni múmkindiginshe óz deńgeıinde shuǵyl jáne sapaly sheshýi qajet. Biraq bul mindetti atqarý úshin jergilikti ákimderdiń qolynda tıisti quzyreti bolýy kerek. Atqarylyp jatqan jumystyń mán-jaıyn únemi jurtqa túsindirip otyrǵan jón.
«Syn túzelmeı, min túzelmeıdi» degen. Árıne, aıtylǵan usynys-pikirge nazar aýdarý kerek. Biraq árkimniń, ásirese, is-áreketi ersi, nıeti teris, tipti, arandatýshy adamdardyń yǵyna jyǵylmaı, jeteginde ketpeı, aqylǵa qonymdy usynysty ǵana qabyldaý qajet. Negizi, bul – barlyq deńgeıdegi ákimderge ortaq ustanym. Turǵyndardy ortaq iske jumyldyryp, alǵa bastaı biletin ákimdi naǵyz ákim deýge bolady.
Men jaqynda «Qazaqstan Respýblıkasy ishki saıasatynyń negizgi qaǵıdattaryn, qundylyqtary men baǵyttaryn bekitý týraly» Jarlyqqa qol qoıdym. Bul – árbir memlekettik qyzmetshiniń, ásirese ákimderdiń jumysyna baǵdar beretin óte mańyzdy qujat.
TÓRTІNShІ. Tórtinshi deńgeıli bıýdjettiń derbestigin arttyrý kerek.
Ákimderdiń ókilettigin qaıta qaraý men jaýapkershiligin kúsheıtý ekonomıkalyq resýrstardy ratsıonaldy bólýmen qatar saýatty júrgizilýge tıis. Áıtpese atalǵan baǵyttaǵy reformalar oıdaǵydaı nátıje bermeıdi. Aýyldyq okrýgterdiń ózin ózi qamtý deńgeıin arttyrý maqsatynda bıýdjettiń tórtinshi býynyna salyq pen tólemderdiń 25 túri berildi.
Jańa Bıýdjet kodeksi aıasynda bul tizbekke keń taralǵan paıdaly qazbalardy óndirý salyǵy da qosyldy. Tórtinshi deńgeıli bıýdjet engizilgennen beri (2018 jyl) aýyldyq okrýgterdegi túsim tórt ese ulǵaıtyp, 130 mıllıard teńgeden asty.
Oń ózgeris baıqalady. Alaıda aýyldyq okrýgter aýdan men oblystyń qarjylaı qoldaýynsyz áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerdi áli de sheshe almaıdy. Oǵan qosa keıbir óńirlerde jergilikti bıýdjette halyqtyń sany men aýyldyq okrýgterdiń ekonomıkalyq qurylymyna baılanysty alshaqtyq bar.
Biz turaqty salyq túsiminiń basym bóligin jergilikti jerlerge, eń bastysy, aýdandyq deńgeıge berdik. Bul – óte durys. Desek te jergilikti ózin ózi basqarý bıýdjetine qoldaýdy kúsheıtý qajettiligi týyndap otyr. Óıtkeni qazir oǵan tıisinshe qarajat bólinbegen. Aqıqatynda, keı kásiporyndar aýyldyq okrýgtarda paıda tabady, jergilikti turǵyndardyń eńbegin qoldanady, biraq salyqty ózderi tirkelgen aýdan nemese qala bıýdjetine tóleıdi. Sondyqtan Úkimet bul qaǵıdatqa teńgerimdi tásil qoldaný múmkindigin qarastyrǵany durys bolar edi. Qansha degenmen jergilikti jerlerge de qandaı da bir kiris túsýi qajet qoı. ıAǵnı «salyqty jumys isteıtin jáne tabys tabatyn jerde tóle» qaǵıdatyn iske asyrǵan jón. Úkimetke berilgen tapsyrma túsinikti: kem degende kiristiń bir bóligi jergilikti jerde qalýǵa tıis.
Zańdy tulǵalardyń múlik jáne jeke tabys salyǵynyń belgili bir bóligi aýdandardyń qosymsha transfertteri arqyly tórtinshi deńgeıli bıýdjetke aýdarylǵany jón. Munyń bárin Úkimet óńirler arasyndaǵy alshaqtyqty retteýdi kózdeıtin Aımaqtyq standarttar júıesimen ushtastyrýy qajet.
Birqatar óńir turǵyndary úshin ekologııalyq aıyppuldardy tolyq tóleý asa ózekti másele. Óndiris oryndary ekologııaǵa shekten tys zııan keltiretin eldi mekender turǵyndary mundaı tólemderdiń bir bóligi jergilikti bıýdjetke túskenin qalaıdy. Olar buǵan tolyq quqyly. Baıqalǵan teńsizdikti rettep, memlekettik saıasattyń ashyqtyǵyn, tıimdiligi men ádildigin qamtamasyz etý úshin biz salyq-bıýdjet úderisterin júıeli túrde jetildire beremiz. Bul – Úkimet jumysynyń mańyzdy baǵyty.
Úkimet óńirdegi bıýdjet deńgeıleri arasynda qazynadan qarjy alýǵa lımıt qoıý máselesin qarastyrýy kerek. Aýyldyq okrýgter ákimderi ózderiniń keńeıtilgen ókilettikterin tolyq iske asyryp, salyq túsimderin ulǵaıtý maqsatynda qoldanystaǵy aqparattyq platformalarmen jumys isteı bilýi qajet.
Tsıfrlyq Qazaqstandy aýyldar men aýyldyq okrýgtersiz qurý múmkin emes. Jasandy ıntellekt pen jappaı tsıfrlandyrý dáýirinde bul iske aýyl ákimderi de belsendi túrde atsalysqany jón. Eldi mekenderdi tsıfrlandyrý aýyl men qala turǵyndarynyń turmys sapasyn aıtarlyqtaı teńestiredi. Sondyqtan Úkimet bul baǵyttaǵy jumysty basty basymdyqtardyń biri retinde qarastyrýy qajet. Jergilikti jerlerden alynǵan naqty ári jedel aqparat ortalyqta tıimdi sheshimder qabyldaýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq ekonomıkalyq derekqor negizin qalap, resýrstardy ádil bólýge yqpal etedi.
Aldaǵy úsh jylda Qazaqstandy tolyqtaı tsıfrlyq elge aınaldyrý – jańa damý kezeńindegi basty mindetterdiń biri. Bolashaqta elimizdiń álemde alatyn orny osyǵan tikeleı baılanysty. Sondyqtan muny tirshilik úshin talas desek, artyq aıtqandyq emes.
Osy aptada Prezıdent Donald Tramp AQSh-tyń tehnologııa salasyndaǵy jahandyq ústemdigin qamtamasyz etýge arnalǵan strategııalyq bastamasyn jarııalady. Ol úshin jasandy ıntellektiniń biryńǵaı platformasy qurylady. Bul ǵylymı zerthanalardy, data ortalyqtardy, tsıfrlyq modelderdi jáne sýperkompıýter jelisin biriktiretin ulttyq aqyl-oı alańy bolmaq. Atalǵan júıe barlyq asa mańyzdy baǵyt boıynsha jańa tehnologııalar men materıaldardy ázirleýge tyń serpin beredi. Ol jartylaı ótkizgishterden bastap robotty tehnıkaǵa deıingi, ıadrolyq energetıkadan bastap bıomedıtsınaǵa deıingi salalardy túgel qamtıdy. Bul arada zertteý jobasy jaıynda emes, AQSh-ty osy salada álemdik kóshbasshyǵa aınaldyratyn tolyqqandy platforma jóninde áńgime bolyp otyr. Muny iske asyrý úshin bir jylǵa jeter-jetpes merzim berilip otyr. Sol sebepti bizge de shara qoldaný kerek. Álbette, Qazaqstan jahandyq aýqymdaǵy kóshbasshylyqqa talaspaıdy. Biraq órkenıet kóshinen qalmaı, tehnologııalyq jańǵyrýdy jyldamdatý qajet. Oılanyp-tolǵanyp júrýge ýaqyt az.
BESІNShІ. Aýyldaǵy kásipkerlikti órkendetýge basa mán berý kerek.
Aldymen aýyl sharýashylyǵy kooperatıvterin damytýymyz qajet. Osy baǵytta birshama jumys atqaryldy. Onyń paıdaly ekeni de kópshilikke belgili. Alaıda birlesken sharýashylyqtar ázirge aýyl ekonomıkasynyń tiregi bola almaı tur. Kóbine mundaı kooperatıvterdi birneshe adam ǵana quratyny jasyryn emes. Olar jeke sharýashylyq ıeleri jáne ónim óńdeýshiler arasynda deldal bolyp júredi. Soǵan qaramastan memleketten jeńildikter alady. Ras, mundaı teris áreketterge tyıym salynbaǵan. Biraq bul aýyl halqynyń ál-aýqatyn arttyrýǵa kedergi keltiredi.
Birlestik (kooperatıv) qurý búkil el boıynsha júrgizilýi kerek. Sonda ǵana aýyldaǵy aǵaıyn bul jumystyń ıgiligin kóredi. Jeke sharýalar birige almasa, memlekettiń aýyl sharýashylyǵyn damytý jolyndaǵy bar eńbegi zaıa ketedi. Sondyqtan bul jumysty belsendi túrde qolǵa alýymyz qajet.
«Aýyl amanaty» jobasy óz kásibin damytqysy keletin aýyl turǵyndaryna mol múmkindik berýde. Joba aıasynda eki jyldyń ishinde 20 myńǵa jýyq jumys orny ashyldy. 2029 jylǵa deıin osy baǵdarlamaǵa 600 mıllıard teńgege jýyq qarajat bólinedi.
Aýyldy damytý úshin áleýmettik-kásipkerlik korporatsııalarynyń áleýetin keńinen paıdalanǵan jón. Qazirgi tańda bul korporatsııalardyń aýyl ekonomıkasyna esh kómegi tımeı tur. Men Joldaýymda áleýmettik-kásipkerlik korporatsııalardy tolyqqandy damý ınstıtýtyna aınaldyrý týraly tapsyrma berdim. Úkimet jáne Prezıdent Ákimshiligi bul jumyspen aınalysyp jatyr. Naqty nátıje kútemin. Osy korporatsııalardyń jáne «Aýyl – el besigi» baǵdarlamasynyń resýrstaryn aýyl bıznesine qajetti ınfraqurylymdy jetildirý úshin jumsaǵan abzal.
Kóptegen aımaqta mal bordaqylaıtyn jáne mal soıatyn oryndar tapshy. Sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy ónimin óndirý, saqtaý, tasymaldaý, ótkizý isimen aınalysatyn jáne aýyl sharýashylyǵy tehnıkasy men jabdyqtaryn jóndep, qyzmet kórsetetin servıstik daıyndaý ortalyqtary jetispeıdi.
Al ońtústik óńirde sýarý arnalary men ırrıgatsııa júıelerine qatysty másele – óte ózekti. Tıisti ınfraqurylym bolsa, ákimderdiń jergilikti bıznesti qoldaýǵa jáne ınvestor tartýǵa múmkindigi artady. Bul baǵytta aýqymdy jumys júrgizý úshin Aımaqtyq standarttar júıesine ózgertý engizý qajet. Jalpy, Úkimet aýyl ekonomıkasyn jandandyrý úshin naqty usynystar ázirleýi kerek.
Qurmetti jıynǵa qatysýshylar!
Men bıylǵy Joldaýymda bir palataly Parlament qurý týraly bastama kóterdim. Bul osyǵan deıingi saıası ózgeristerdiń zańdy jalǵasy deýge bolady. Biz «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdatyn ornyqtyra túsemiz, ıaǵnı elimiz Prezıdenttik Respýblıka bolyp qala beredi. Jańa bastama qoǵamda qyzý talqylanyp jatyr.
Parlamenttiń qurylymyna qatysty kóptegen usynys kelip túsýde. Mysaly, depýtattardyń sany halyq sanyna sáıkes, ıaǵnı proportsıonaldy bolýǵa tıis degen oılar aıtylýda. Mundaı ustanymmen qaraıtyn bolsaq, olardyń sany 200 adamǵa jetedi. Qazir qos palatada 148 depýtat bar.
Parlamenttik reforma – eki palatany jaı biriktire salý degen sóz emes. Menińshe, depýtat sanyn tym kóbeıtýdiń qajeti joq. Kerisinshe, ońtaılandyrý kerek, Parlamenttiń jumysyn jetildirý qajet. Mysaly, bir palataly jańa Parlamentte Prezıdent kvotasy bolmaıdy. Barlyq depýtattar birdeı tártippen saılanýy qajet. Bul – aldaǵy Parlamenttik reforma aıasynda jasalatyn asa mańyzdy qadam. Muny jaqsy uǵynyp, jurtshylyqqa keńinen túsindirý qajet.
Zań shyǵarý organyna bilikti ári tájirıbeli mamandar, ıaǵnı óz isiniń maıtalmandary kelýge tıis. Bir sózben aıtqanda, biz naǵyz kásibı Parlamentti jasaqtaýymyz kerek. Jańa komıtetter qurý máselesin qarastyrý qajet.
Tsıfrlandyrý, aımaqtardy damytý jumysymen aınalysatyn komıtetter óz aldyna bólek bolǵany jón dep sanaımyn. Bul máselelerdi arnaıy jumys toby muqııat zerdeleıdi. Osy reformaǵa qatysty basqa da kóptegen usynystar bar. Sonyń bárin ábden pysyqtap, keıin jarııalaımyz. Meniń de osy asa mańyzdy reforma boıynsha usynystarym bar.
Jalpy, Konstıtýtsııamyzǵa engiziletin túzetý óte kóp bolýy múmkin. Sondyqtan referendým barysynda halyq jańa Ata Zańǵa daýys beretin bolady dep aıtsaq, qatelespeımiz.
Osyndaı kúrdeli, jaýapty jaǵdaıda elimizde tynyshtyq, turaqtylyq bolýy kerek. «Zań men tártip» tujyrymdamasyn bárimiz bir qoǵam bolyp saqtaýymyz kerek. Quqyq qorǵaý organdary óz kásibıligin kórsetýi qajet. Arandatýshylarǵa nemese «las, kóleńkeli» saıasatpen aınalysqysy keletin adamdarǵa jol bermeımiz.
****
Biz búgin aýylǵa qatysty kóptegen mańyzdy máseleni kóterip, naqty mindetterdi aıqyndadyq. Aldymyzda turǵan mindettiń bárin sapaly ári júıeli oryndasaq, maqsatymyzǵa jetemiz. Aýyl ómir súrýge qolaıly, eńbek etýge jaıly bolýǵa tıis.
Aýyl ákimi osy óte mańyzdy jumystyń basy-qasynda júredi. Búgin ákim Janar Nurmuratqyzy «Taza Qazaqstan» qozǵalysy jóninde óte ózekti másele kóterdi. Oǵan alǵys aıtamyn. Memlekettik saıasatty halyqqa jetkizetin de, eldegi ózgeristerdiń, atqarylyp jatqan aýqymdy jumystyń mán-mańyzyn jan-jaqty túsindiretin de – ákimder. Men Sizderge zor úmit artamyn. Ákimniń eń basty mindeti – turǵyndardyń turmys sapasyn arttyrý.
Aýyldaǵy aǵaıynnyń ál-aýqaty jaqsarsa, aýyldarymyz da kórkeıedi degen sóz. Sizder aýyldy órkendetý úshin tabandy eńbek etesizder dep senemin. Aýyl halqy elimizdi damytýǵa zor úles qosýda. Men osy sátti paıdalanyp, barlyq aýyl turǵyndaryna zor alǵys aıtamyn.
Memleket árdaıym aýyldy qoldaıdy. Sebebi aýyl – ultymyzdyń ózegi. Aýyldy jańa kózqaraspen, ozyq oımen, jańartylǵan tásildermen birge damytýymyz kerek.
****
Búgingi jıynda aýyl ákimderimen qatar, Úkimet músheleri jáne oblys ákimderi otyr. Ózderińiz bilesizder, men Úkimetke ekonomıkany saýyqtyrý úshin Ulttyq bankpen, Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigimen birlesip, naqty sharalar qabyldaýdy tapsyrdym.
Osyǵan oraı, ótken aptada úsh jylǵa arnalǵan Makroekonomıkalyq turaqtandyrý jáne halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý jónindegi birlesken is-qımyl baǵdarlamasy qabyldandy. Qujatta kórsetilgen sharalar sapaly ári ýaqtyly oryndalýy kerek.
Bul jumysqa oblys ákimderi belsene atsalysýǵa tıis. Naqty oılastyrylǵan usynystardy Úkimetke engizýge ruqsat beremin. Aldymyzda turǵan basty maqsattar: ekonomıkanyń turaqty, sapaly ósimin qamtamasyz etý qajet; ınflıatsııany tómendetip, halyqtyń tabysyn arttyrý arqyly turmys jaǵdaıyn jaqsartý qajet; jeke sektordy damytyp, óndiristi jandandyrý kerek; daıyn ónim eksportyn kóbeıtý qajet.
Memleketimizdiń aldynda áli de kóptegen synaq paıda bolýy múmkin. Qazirgi tańda álemdegi ahýal turaqty emes, keleshegi bulyńǵyr deýge bolady. Keıbir elderdiń egemendigi, jeriniń tutastyǵy áli tolyq sheshilmegen, tipti, bul másele halyqaralyq daýlardyń ózekti taqyrybyna aınaldy. Birikken Ulttar Uıymynyń bedeli álsirep ketti, jahandyq ekonomıka da qubylmaly kúıde. Sondyqtan bárimiz bir ult bolyp, qyraǵylyqty saqtaýymyz kerek, jas urpaqqa qamqorlyq kórsetip, durys tárbıe berýimiz qajet, ishki daýlardan aýlaq bolyp, yntymaq-birligimizdi nyǵaıtýymyz kerek. Jalpy, bárimizge ortaq asa mańyzdy mindet – el múddesine tıimdi qyzmet etý. Qazaqstannyń egemendigi, derbestigi, táýelsizdigi – bárinen qymbat. Bul – ultymyzdyń aldynda turǵan eń bıik maqsat. Men el Prezıdenti retinde bul maqsatty oryndaý úshin barlyq kúsh-jigerimdi salamyn.
Elimiz aman, jurtymyz tynysh bolsyn!
Barshańyzǵa amandyq, tabys tileımin!