Qasym hannyń qasqa joly — qazaq memleketin biriktirgen alǵashqy zań
ALMATY. KAZINFORM — XVI ǵasyrdyń basy — Qazaq handyǵynyń órkendegen dáýiri. Bul kezeńde eldiń saıası jáne rýhanı tutastyǵy nyǵaıyp, memlekettiliktiń irgetasy bekidi. Qazaq tarıhyndaǵy osy mańyzdy betburystyń basynda uly tulǵa — Qasym han turdy.
Qasym hannyń bılik qurǵan ýaqyty — 1511-1521 jyldar aralyǵy. ál-Farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń professory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, QR UǴA akademıgi, QR eńbek sińirgen qaıratkeri Bereket Káribaevtyń aıtýynsha, bar-joǵy 10 jylǵa jýyq ýaqyt bılikte bolsa da, ol Qazaq handyǵynyń eń qýatty, eń yqpaldy memleketke aınalýyna jol ashty.
Qazaq handyǵynyń kúsheıgen kezeńi
Qasym han tusynda Qazaq handyǵynyń halqy bir mıllıonǵa jýyqtady. Onyń bıligi kezinde ońtústikte Tashkentke deıingi jerler handyq quramyna qosyldy, 1514-1515 jyldary Shaıbanı men Shaǵataı ulystarynyń joryqtary nátıjesiz aıaqtaldy, Noǵaı ordasyndaǵy saıası daǵdarys saldarynan kóptegen noǵaı myrzalary Qasym hanǵa kelip panalady.
Sóıtip, 1516-1517 jyldary Edilge deıingi ulan-ǵaıyr aımaq Qazaq handyǵynyń quramyna ótti. Han ordasy Saraıshyq qalasyna kóshirilip, Qasym han sonda bes jyl boıy el bıledi. Tarıhı derekterge súıensek, ol 1521 jyly qańtarda qaıtys bolyp, Saraıshyqta jerlengen.
Bir til, bir dástúr, bir zań keńistigi
Qasym hannyń tusynda qazaq dalasy tek saıası emes, mádenı, tildik jáne ekonomıkalyq turǵyda da birtutas keńistikke aınaldy. Mundaı jaǵdaıda halyqtyń birligi men ádilettilikti saqtaý úshin ortaq quqyqtyq júıe qajet boldy.
Bereket Káribaevtyń pikirinshe, Qasym han bılikke kelgen soń el ishinde turaqtylyq ornatý úshin zań júıesin engizýdi oılastyrǵan. Ol ataqty bılermen keńesip, qazaqtyń ejelgi ádet-ǵurpyn, Altyn Orda men Aq Ordadan qalǵan quqyqtyq dástúrdi eskere otyryp, jańa zaman talabyna saı jarǵylar jasatty. Sol zań halyq arasynda «Qasym hannyń qasqa joly» dep atalyp ketken.
«Qasqa joldyń» máni men mazmuny
Qasym hannyń zańy — Qazaq memleketiniń ishki jáne syrtqy saıası qarym-qatynasyn rettegen alǵashqy júıeli quqyqtyq qujat boldy. Onda shamamen bılik túrleri men bıleýshiniń quqyǵy men mindeti, el men jerdi qorǵaý, qoǵamdyq tártip pen adam arasyndaǵy qatynastar, qylmys pen jaza túrleri, jeke menshiktiń, qun men aıyptyń ólshemderi sııaqty máseleler qamtylǵan.
Professordyń aıtýynsha, bizdiń qazirgi Konstıtýtsııamyzdaǵy negizgi quqyqtar men mindetter sekildi erejeler sol kezde de bolǵan. Óıtkeni onsyz memleket tolyqqandy ómir súre almaıdy.
Dástúr jalǵasy: «Esim hannyń eski joly» men »Táýke hannyń Jeti jarǵysy»
Qazaq handyǵynyń tarıhynda quqyqtyq júıe birtindep jetildirilip otyrdy. Qasym hannyń zańdaryn keıinnen Esim han jalǵastyryp, ony «Esim hannyń eski joly» dep ataǵan. Al Táýke han bılik qurǵan kezde osy dástúr negizinde jańa zań — «Jeti jarǵy» qabyldandy.
— «Jeti jarǵy» oıdan shyǵarylǵan joq, ol — «Esim hannyń eski jolynyń» jalǵasy, al «Esim hannyń eski joly» óz kezeginde «Qasym hannyń qasqa jolynyń» negizinde jasaldy. Bir halyq, bir jer, bir júıe — tek ýaqyt ózgerip otyr, — deıdi akademık Káribaev.
«Qasym hannyń qasqa joly» — jazbasha túrde saqtalmaǵanymen, qazaqtyń quqyqtyq oıynyń bastaýy, ádildiktiń, tártiptiń sımvoly retinde ult jadynda máńgi qaldy.
Qasym han tek ulan-ǵaıyr jerdi biriktirip qana qoıǵan joq, eldi zań arqyly uıystyrdy. Ol ornatqan tártip keıingi ǵasyrlardaǵy qazaq bıliginiń, handyq dástúriniń, tipti búgingi memlekettik quqyq júıesiniń irgetasyna aınaldy.
Qasym han týraly tarıhı fılm prokatqa shyqqanyn jazǵan bolatynbyz.