Qashaǵan daýy: Qazaqstan úkimeti munaı alpaýyttarymen nege sottasyp jatyr
Osydan birer kún buryn Bloomberg basylymynda Qashaǵandyq ınvestorlar Qazaqstan úkimetin halyqaralyq sotqa beretini jaıly aqpar jarııalandy. Ondaǵy málimetke sáıkes, Qashaǵan jobasyna qatysýshy munaı kompanııalary (North Caspian Operating Company) Qazaqstan úkimetine 2,3 trıllıon teńge kólemindegi ekologııalyq aıyppuldy daýlaý úshin halyqaralyq arbıtrajǵa júgingisi keletini aıtylǵan. Buǵan deıin Qazaqstan bıligi NCOC-tan ekologııalyq talapty buzǵany úshin 2,3 trıllıon teńge kóleminde aıyppul tóleýdi suraǵan edi. Úkimettiń ýájin qabyldamaǵan tarap sotqa júgindi. Endi bul is apellıatsııalyq sotta qaralatyn bolady.
Jalpy munyń bári neden bastaldy, Qazaqstan úkimeti Qashaǵan men Qarashyǵanaq ken oryndaryn ıgeretin sheteldik kompanııalardy nelikten sotqa berdi, ol kompanııalar ne úshin daýlasyp otyr? Osy jáne bul daýǵa qatysty sarapshylardyń kózqarasy jaıly materıal daıyndaýdy jón kórip otyrmyz. Tolyǵaraq Kazinform sarapshysynyń materıalynda.
Qazaqstan úkimeti sheteldik munaı kompanııalaryn ne úshin sotqa berdi?
Bıylǵy kóktemde Qazaqstan úkimeti eldiń batysynda munaı-gaz ken oryndaryn ıgerip jatqan North Caspian Operating Company N.V. jáne Karachaganak Petroleum Operating BV operatorlaryn halyqaralyq sotqa berdi. Bul eki kompanııa bizdiń naryqqa elimiz táýelsizdik alǵan tusta kirgen edi. 2023 jyly kóktemde memleket kompanııalardy tender tártibin buzdy, Qashaǵandaǵy merdiger mindettemesin tolyq oryndaǵan joq dep aıyptady. Bloomberg agenttigi 5 sáýirde Qazaqstan bıligi seriktesteriniń Qashaǵan boıynsha 13 mlrd, Qarashyǵanaq boıynsha 3,5 mlrd dollar shyǵyndy ustap qalǵanyna narazy bolyp otyrǵanyn jazdy.
2023 jyldyń sáýirinde QR Energetıka mınıstri Almasadam Sátqalıev Qarashyǵanaq jáne Qashaǵan ken oryndarynyń operatorlaryna qarsy sotqa shaǵymdaný týraly aqparatty rastady.
«Shynynda da, Úkimettiń ýákiletti organy – PSA kompanııasy Qarashyǵanaq jáne Qashaǵan kompanııalaryna qarsy halyqaralyq arbıtrajǵa shaǵym túsirdi», - dedi Almasadam Satqalıev Úkimet otyrysynda jýrnalısterdiń saýaldaryna jaýap bere otyryp.
Energetıka mınıstrliginiń basshysy bul shaǵymdar Qazaqstan halqynyń múddesin qorǵaý maqsatynda túsirilgenin atap ótti. Ol sonymen qosa biz joǵaryda atap ótken talap-shaǵymnyń somasyn da naqtylap ótti.
«Somalar 3,5 mlrd dollardy jáne 13 mlrd dollardy quraıdy», - dep túsindirdi Almasadam Sátqalıev.
Munaı konsortsıýmdary, el bıliginiń pikirinshe, ekonomıkany kóbirek kirispen qamtamasyz etýi tıis.
Eske sala keteıik, NCOC aktsıonerleri qatarynda ulttyq kompanııa QazMunaıGaz, Eni, Shell, ExxonMobil, Total, CNPC jáne Inpex kompanııalary bar.
Úkimet Qashaǵan ken ornyn ıgerýshi operatorǵa qandaı aıyp taǵyp otyr?
Al naýryzdyń aıaǵynda Bloomberg agenttiginiń habarlaýynsha, el úkimeti Qashaǵan ken ornyn ıgerýshi operatordy sotqa aryz berip, kompanııadan qorshaǵan ortany lastaǵany úshin 5,1 mlrd dollar (2,3 trln teńge) talap etti.
Mınıstrlik bul aqparatty rastap, ótinishke Qashaǵan ken ornynda belgilengen normadan joǵary kúkirt kóleminiń kóp mólsherde saqtalýy faktisi sebep bolǵanyn atap ótti. Vedomstvodaǵylar aıyppuldyń naqty mólsherin sot anyqtaý kerek dep túsindirdi. NCOC departamenttiń sheshimimen kelisken joq. NCOC basqarýshy dırektory Olıve Lazar Qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstrliginiń talap-aryzyna túsinikteme berip, kompanııa óz jumysynda qatań ekologııalyq standarttardy ustanatynyn atap ótti.
«Qazirgi ýaqytta men bul týraly áli eshteńe aıta almaımyn. Degenmen biz óz jumysymyzda ekologııalyq talaptardy qatań ustanamyz. Búginde bizde Ekologııa mınıstrligimen kelispeýshilikter bar. Alaıda, biz ózimizdiń atqaryp jatqan jumystarymyzdyń durys ekenine senimdimiz», - dedi Olıve Lazar.
Al bıyl jazda sol kezdegi Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Zúlfııa Súleımenova 2022 jyly josparly túrde munaı kompanııalaryna tekserý júrgizgenin atap ótti. Tekserý barysynda atalǵan vedomstvo birqatar zań talaptary buzylǵanyn anyqtaǵan. Eks-mınıstrdiń aıtýynsha, kompanııalar bul faktilerdi moıyndamaı otyr.
«Biz ótken jyly josparly túrde tekserý jumystaryn júrgizgen edik. Tekseris kezinde birqatar buzýshylyqtyń oryn alǵany belgili boldy. Sóıtip, biz bárin rásimdedik, alaıda kompanııa biz tirkegen sáttermen kelisken joq. Kompanııa zań talaptaryna sáıkes joǵary turǵan organǵa, mınıstrlikke shaǵymdandy. Biz sonda da departamentti qoldadyq, óıtkeni bizdiń oıymyzsha, zańnama buzý faktisi bolǵan. Kompanııa úshin kelesi qadam – ýákiletti organnyń sheshimine sotqa shaǵymdaný. Sondyqtan biz halyqaralyq sotta emes, Astananyń mamandandyrylǵan sotynda turmyz. Qazir tyńdaýlar júrip jatyr»,-degen edi mınıstr.
Zúlfııa Súleımenovanyń sózinshe, mınıstrliktiń nazaryn aýdarǵan eń úlken máselelerdiń biri – kúkirtti shamadan tys shyǵarý. Biraq Qashaǵan operatory munymen kelispeı otyr.
«Jalpy NCOC boıynsha qatelespesem, 10 tarmaq boıynsha teńizde, qurlyqta belgili bir buzýshylyqtar bar»,-dep tolyqtyrǵan edi sol kezdegi Ekologııa mınıstri.
Tekserý barysynda ekologııalyq zańnamany buzǵan faktiler jaıly myna jerden tolyǵyraq oqı alasyz.
Al keıinnen bıylǵy maýsymda Astana qalasynyń mamandandyrylǵan aýdanaralyq ákimshilik soty Qashaǵan ken ornynyń operatory NCOC kompanııasynyń Atyraý oblysy boıynsha ekologııa departamentine qarsy shaǵymyn ishinara qanaǵattandyrǵany belgili boldy. Sot mınıstrlik sheshimin zańsyz dep tanyp, 10 buzýshylyqtyń 3-in joıý týraly buıryqtyń kúshin joıdy.
Ekologııalyq talaptardy oryndamaǵany úshin Qazaqstannyń sheteldik munaı kompanııalaryn sotqa berýi áleýmettik jelilerde de biraz talqylandy, Máselen, Parlament Májilisiniń depýtaty Erlan Saırov Facebook paraqshasynda pikir bildirip, bul ulttyq múddeni qorǵaý úshin jasalyp jatqanyn kórsetedi dep atap ótti.
«Ekologııa mınıstrligi Qazaqstandaǵy sotqa sol Qashaǵan operatoryn elimizdiń ekologııalyq normalaryn óreskel buzǵany úshin 2,3 trln nemese 5,1 mlrd dollarǵa sotqa berip jatyr. Bul úkimettiń bizdiń ulttyq múddeni qorǵaý salasyndaǵy naqty jumysqa kiriskenin kórsetedi. Árıne, bul baǵytta jumys kóp. Sonymen birge basqa da, bizdiń elimizdegi 30 jyl buryn jasalǵan kelisimsharttardyń kóbine revızııa jasaý kerek tárizdi. Olardyń barlyǵyn qoǵamǵa ashý kerek. Sol kezde elimizdiń, halqymyzdyń áleýmettik deńgeıin kóterýge jańa resýrstar paıda bolady»,-dedi Saırov.
Eske salaıyq, osydan 2 jyl buryn QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdiktiń basyndaǵy sheteldik korporatsııalarmen jasalǵan kóptegen kelisimsharttar búgingi kúnniń úrdisine sáıkes kelmeıdi» dep atap ótken bolatyn. Májilis depýtatynyń aıtýynsha, «endi Qazaqstan úkimeti, onyń ishinde Ekologııa mınıstrligi qazir Qashaǵan munaı operatoryn Jenevada sotqa berip jatyr, ıaǵnı Qazaqstannyń múddesine 13 mlrd teńgeni óndirip almaqshy».
Sarapshylar ne deıdi?
Jalpy buǵan deıin osy máselege qatysty saladan habary bar sarapshy-mamandar Qashaǵan munaı kenishiniń artynda turǵan munaı kompanııalary halyqaralyq arbıtrajǵa júginýi múmkin ekenin aıtqan edi.
Endi mine, kúni keshe Bloomberg basylymy anonımdi derekkózderge silteme jasap, halyqaralyq seriktester – NCOC, sonyń ishinde Eni SpA, Shell Plc, Exxon Mobil Corp. jáne TotalEnergies SE 5,1 mlrd dollar kólemindegi aıyppul boıynsha úkimetpen kelissóz júrgizgisi keletinin, al ol nátıje bermegen jaǵdaıda halyqaralyq arbıtrajǵa júginetini jaıly materıal jarııalady.
Ekonomıst Arman Baıǵanov Qazaqstannyń óz múddesin qorǵaýǵa umtylýy jaqsy dúnıe ekenin, qazirgi jaǵdaı alǵash táýelsizdik alǵan jyldarǵa qaraǵanda biraz ózgergenin atap ótti. Onyń aıtýynsha, Qazaqstan óz pozıtsııasyn qorǵaýy tıis.
«Bul kompanııalar elimizge táýelsizdik alǵan tusta keldi, ol kezderi Qazaqstanǵa ınvestorlar asa kerek boldy ári basty maqsat ekonomıkany aıaqqa turǵyzý edi. Sol sebepti bul kompanııalarǵa jaqsy preferentsııalar berildi. Biraq ýaqyt óte kele bári ózgeretini belgili. Investıtsııalyq klımat máselesi de óte ózekti boldy. Al jer qoınaýyn paıdalaný ekologııalyq turǵydan zııandy óndiris bolyp sanalady. Biz Kıoto kelisiminiń hattamasyna qol qoıdyq. Sondyqtan Qazaqstannyń óz múddesin qorǵaǵany durys dep esepteımin», - deıdi ekonomıst Arman Baıǵanov.
Dese de, spıkerdiń sózinshe, munyń ekinshi jaǵy da bar ekenin umytpaǵan jón. Bul Qazaqtstannyń ınvestıtsııalyq ımıdjine keri áser etýi múmkin. Sondyqtan da kóp nárse zańgerlerdiń qolynda ekenin aıtty.
«Meniń oıymsha, eger zań buzýshylyqtar bolsa, Qazaqstan óz tarapyn qorǵaǵany jaqsy. Degenmen Qazaqstanda, ásirese halyqaralyq sottar bolsa, bul bolashaqta ınvestorlardy qorqytýy ábden múmkin. Demek, bul máselelerdiń de Qazaqstan úshin ımıdjdik sıpaty bar. Al qazirgi kezde bári zańgerlerimizdiń qolynda. Onyń ústine sottar da úlken shyǵyn ekenin umytpaý kerek. Meniń oıymsha, bizde múmkindik bar. Oǵan qosa, Qazaqstan tarapynyń kelissóz júrgizbeýiniń ózi bizdiń úkimettiń qaısarlyǵyn ańǵartady, ıaǵnı óziniń sebepteri bar degen sóz. Qalaı bolǵanda da, Qazaqstannyń óz múddesin qorǵaýy durys, halyqaralyq ınvestorlar qorshaǵan ortany qorǵaýǵa qatysty bizdiń zańdar men erejelerdi saqtaýy tıis»,-dep túsindirdi sarapshy.
Buǵan deıin Qazaqstannyń Qashaǵan jobasyna qatysýshy munaı kompanııalaryn sotqa berýine Qashaǵan ken ornynda belgilengen normadan joǵary kúkirt kóleminiń kóp mólsherde saqtalýy faktisi sebep bolǵanyn atap óttik. Belgili ekolog maman, Parlament Májilisiniń eks-depýtaty Aıjan Sqaqova munaı-gaz ken oryndaryndaǵy kúkirtti saqtaý máselesi osydan 10 jyl buryn Teńizde jınalǵan kúkirt kólemi shekten asyp ketkende kóterilgenin atap ótti. Onyń aıtýynsha, sodan keıin «Teńizshevroıl» (TShO) kúkirtti saqtaýdy ǵana emes, kúkirt kartalaryn (kúkirt blogyn ýaqytsha ornalastyrý jáne saqtaý úshin arnaıy daıyndalǵan oryndar – red) joıý máselesin sheshýge kirisken.
«Osydan keıin úkimet, TShO jáne ekologtarmen birlesip, jalpy kúkirtti kádege jaratý josparyn ázirleý týraly sheshim qabyldandy. Biz kúkirt qoımasy, onyń qalaı jasalý keregi týraly sóz qozǵadyq. Ulttyq kúkirt saqtaý ortalyǵyn qurý jaıly da sóz boldy. Sodan soń kúkirtti aýyl sharýashylyǵynda tyńaıtqyshtar úshin aıtarlyqtaı tıimdi paıdalanýǵa bolatyny aıtyldy. TShO-da kúkirtti alaýlardy jaǵýǵa paıdalandy, sodan keıin jer qoınaýyn paıdalaný týraly zańǵa ózgertýler engizildi, onda buǵan tyıym salyndy, osyǵan baılanysty olar munaı óndirýdi arttyrý jáne kúkirt máselesin sheshý úshin shıki gazdy qabattarǵa qaıta aıdaý nusqasyn qarastyrdy. Ol kezde bul másele kóp talqylanyp, kóptegen sarapshy buǵan kúmánmen qarady. Soǵan qaramastan, kúkirt jınala berdi. Al bul máselege erte me, kesh pe, qaıta oralatynymyz anyq edi»,-dedi sarapshy.
Ekologtyń pikirinshe, qazaqstandyq kúkirttiń quramynda zııandy zattar men qospalar kóp. Sondaı-aq qaýipti merkaptan (suıyq, ýly jáne tez tutanatyn zattar – red.) bar.
«Qazaqstandyq kúkirtti ashyq aspan astynda kúkirt alańdarynda saqtaý múmkin emes ekeni belgili boldy. Kúkirttiń áseri, ásirese ashyq aýada saqtalǵan kezde qaýipti ekenin túsiný kerek. Kúnniń, jaýyn-shashynnyń, jeldiń áserinen, árıne, bulaı saqtaý qaýipti boldy. Alaıda ol kezde kúkirtti saqtaý sharttaryn retteý úshin normatıvtik baza bolmaǵandyqtan, tıimdi tehnologııany taba almadyq. Ol kezde TShO ǵana bar edi, Qashaǵan áli iske qosylǵan joq. Biraq taǵy da aıtý kerek, bul másele bolashaqta óndiristiń keńeıe túsýine baılanysty týyndaıtyny belgili edi»,-dep atap ótti spıker.
Keıinnen, onyń sózinshe, Qashaǵanda kúkirt óndirisi aqyry qolǵa alynyp, kompanııa endi kúkirt jabyq jerde saqtalmaıdy dep málimdegen bolatyn. Sodan beri 10 jyldaı ýaqyt ótipti.
«Qashaǵanda únemdeý tehnologııalary engizildi, kúkirt endi ashyq aspan astynda saqtalmaıdy. Alaıda bul daýda biz olardyń kólemi osy qoımadan asyp ketkeni ári kúkirtti kádege jaratýdy keshiktirgeni jóninde aıtyp otyrmyz», - dep túsindirdi Aıgúl Sqaqova.
Sonymen qosa spıker qazir elimizde barlyq halyqaralyq qaǵıdatqa sáıkes keletin jańa ekologııalyq kodeks bar ekenin, sondyqtan da Qazaqstan osy zań aıasynda óziniń quqyǵyn qorǵaýy tıis ekenin aıtty.
«Jalpy bizdiń quqyǵymyz Qazaqstan úkimeti tarapynan qorǵalǵany durys dep oılaımyn. Óıtkeni buǵan deıin jasalǵan kelisimsharttarda kúkirt qaldyq retinde eskerilip, Qazaqstan ony kádege jaratýdy óz esebinen sheshýi tıis bolatyn. Bizde qazir barlyq halyqaralyq qaǵıdatqa sáıkes keletin jańa ekologııalyq kodeks qabyldandy. Sondaı-aq onda «lastaýshy tóleıdi» degen qaǵıda bar. Sondyqtan da úkimettiń bizdegi qazirgi zańnamalyq bazaǵa súıenip, jer qoınaýyn paıdalanýshylardan ózderi jumys isteıtin eldiń zańnamasynyń barlyq sharty men normasy – eń aldymen qaýipsizdikke qatysty erejelerdi saqtaýyn talap etýge negiz bar dep oılaımyn. Al ekologııalyq qaýipsizdik – ulttyq qaýipsizdiktiń negizi»,-dedi ekolog.
Budan bólek sarapshy kompanııada kúkirtke qatysty oqıǵadan basqa da birqatar zań buzýshylyq bar ekenin atap ótti.
«Jalpy Atyraý ekologııa departamentiniń jer qoınaýyn paıdalanýshylarǵa qatysty shaǵymyna kelsek, bul jerde másele tek kúkirt problemasymen shektelmeıdi. Sondyqtan da jańa talaptardyń nemese tabıǵatty qorǵaý zańnamasy talaptarynyń ádil oryndalýynyń ýaqyty jetken sekildi. Sondyqtan buryn aıyppul tólep, qutylǵan bolsa, qazir ońaılyqpen bul máselelerden qutylmaıdy. Sol sebepti árıne munda ekologııalyq táýekelder kóp, bizde áli jer qoınaýyn paıdalanýshylar jumys isteıtin bolady, óıtkeni ekonomıkamyz shıkizatqa negizdelgen. Sondyqtan mundaı suraqtar áli de kóp bolmaq»,-dedi eks-depýtat.
Spıkerdiń sózinshe, onyń zııan ekenin dáleldeý ońaı bolmaıdy. Alaıda Qazaqstan óz pozıtsııasyn zań aıasynda qorǵaýy tıis.
Eske salaıyq, Qazaqstan úkimeti tarapynan jasalǵan shaǵymdar Qashaǵan boıynsha 2010 jyldan 2018 jylǵa deıingi jáne Qarashyǵanaq boıynsha 2010 jyldan 2019 jylǵa deıingi kezeńdi qamtıdy. Іsterde kompanııalardyń eki jobada da tenderlik rásimderdi buzǵany, sondaı-aq Qashaǵandaǵy merdigerlerdiń jumysyn tolyq kólemde oryndamaǵany týraly aıyptaýlar bar. Sondaı-aq el úkimeti Qashaǵan ken ornyn ıgerýshi operatordy sotqa berip, kompanııadan qorshaǵan ortany lastaǵany úshin 5,1 mlrd dollar talap etip otyr. Ázirge jaǵdaı – osyndaı. Bul daýdyń kimniń paıdasyna sheshiletinin ýaqyt kórsetedi. Dese de, sarapshylar Qazaqstannyń óz pozıtsııasyn qorǵaýy durys ekenin aıtyp otyr...
