Qalı Ibraıymjanov: «Uly dalanyń jeti qyry» - tarıhymyzdy tereńnen qaraýǵa jasalǵan úndeý
Tarıhshynyń pikirinshe, maqaladan ultymyzdyń rýhanı jáne materıaldyq mádenıetiniń shejiresi adamzattyń álemdik órkenıetimen etene astasyp jatqanyn birden baıqaýǵa bolady. Uly dala - ulttyq tarıhymyzdyń altyn dińgegi. Budan tórt-bes myń jyl buryn adam balasynyń ejelgi mádenı ortalyǵynyń birine aınalǵan qasıetti qazaq jeri ata- babalarymyzdyń alǵashqy tirshilik oshaǵy bolǵandyǵy jáne de elimizdiń qazirgi terrıtorııasy olardyń keıingi tikeleı urpaqtarynyń ıaǵnı, bizdiń tól Otanymyz ekendigi ǵylymı zertteýler arqyly anyqtalyp otyr.
«Qazaq jeriniń qyratty aımaqtarynda qonystanǵan bizdiń arǵy babalarymyz maldy, onyń ishinde jylqyny da shamamen b.z.b. 3000 jyl buryn Qazaq jeriniń Soltústik jáne Ortalyq dalalyq aımaqtarynda qolǵa úıretip, minis pen kúsh kóligi retinde paıdalandy. Álemde alǵash ret eki dońǵalaqty arbany oılap tapty jáne at ábzelderin de ózderi jasap, zaman talabyna qaraı únemi jetildirip otyrdy. Osy «Andron mádenıeti» zamanynda ǵumyr keshken ulystardyń eń belgilisi - arııler men týr taıpalary. Negizinen mal ósirýmen aınalysqan. Olar ásirese, ushqyr tulparlardy asa qatty qadirlegen. Bir sózben aıtqanda, jylqyny qolǵa úıretip, atqa miný mádenıetin damytqan babalarymyz óz zamanynda úlken ústemdikke ıe bolyp, tarıh kóshinde óshpes iz qaldyrdy. Memlekettik rámizdiń biri - Eltańbamyzdaǵy «Qanatty tulpar» - sol kıeli dástúrdiń aıshyqty belgisi.
Adam balasy alǵash paıdalanǵan metaldyń mys bolǵandyǵyn tarıhtan bilemiz. Keıin, b.z.b. 2000 jyl buryn mys pen qalaıyny qosyp qorytyp, qola óndirýdi ıgerdi. Mys óndirýdiń ejelgi ortalyǵy qazirgi Jezqazǵan qalasynyń mańaıy bolsa (100 myń tonna mys óndirgen), qalaıynyń ken oryndary - Naryn men Qalba jotalary. Metall óndirý men óńdeý tehnologııalarynyń jetildirilýi adamzat damýynyń úrdisine jan-jaqty áser etip, úlken betburys ákeldi. Sol dáýirlerde ómir súrgen arııler, týrlar, asylar jáne dahtar ózderiniń tikeleı urpaqtary - Saq ulysynyń qalyptasýynda mańyzdy rol atqardy. Jańa dáýir bastalyp, jaı otyndaı jarqyldaǵan - saqtar tarıh sahnasyna shyqty. Atalmysh dáýirde ulan-baıtaq qazaq jeri eýrazııalyq kóshpeli úshtiktiń - qarýlardyń klassıkalyq úlgileri, at ábzelderi, buıymdardaǵy «skıf - sibirlik ań stıliniń» keń taralǵan ortalyǵy boldy. Saqtardyń altynǵa qanshalyqty baı ekendigin kórgen jurttar jaǵalaryn ustaǵan. Altyn buıymdardyń ereksheligine baılanysty oǵan zergerlik ónerdegi «Ań stıli» degen ataý berilgen. 1969 jyly Esik qorǵanynan tabylyp, álemdik deńgeıde dáriptelip júrgen «Altyn adam» - ult pen memleket tarıhyndaǵy baǵa jetpes asyl qazynamyz. Babalarymyzdyń asqaq rýhy men talǵam táleıiniń máńgilik aıqyn kórinisi», - deıdi ol.
Qalı Ibraıymjanovtyń aıtýynsha, Altaı - búkil túrki halyqtarynyń atajurty. Al, olardyń osynaý kıeli jerge baılanysty ómir tarıhy b.z.b. ІV-V ǵasyrlardan bastaý alady. Túrkilerdiń tili men mádenıetiniń, salt-dástúr belgileriniń erekshelikteri tek qazaq ultynda ǵana saqtalǵan.
«Adamzat balasy órkenıetiniń teńdessiz tarıhı eskertkishi bolǵan - Uly Jibek jolynyń shejiresi b.z.b. І ǵasyrdyń ortasynan bastalady. Qurlyqtardy jalǵaǵan bul jol sol aımaqqa kiretin memleketterdiń ekonomıkalyq jáne mádenı salada ósip-órkendeýine teńdessiz ıgi áser etti. Ol ejelgi Qytaı jerindegi Hýanhe ózeniniń ańǵaryndaǵy Chanan qalasynan bastaý alyp, qazaq jerinen ótken soń, Qara teńizdiń soltústik-shyǵysyn aınalyp, Eýropaǵa ıek artqan. Atalmysh joldyń keń qulash jaıýy saýdanyń, mádenıettiń jáne halyqaralyq qatynastardyń damýyna zor yqpalyn tıgizdi. Kerýen joldaryna taıaý ornalasqan turaqty qystaýlar - kent jáne qalalarǵa aınaldy. Ýaqyt óte kele kórshi aımaqtar men alys shetelderden san alýan taýaryn tıegen saýda kerýenderi kele bastaǵan. Olarǵa ilesip dúnıeniń tórt buryshynan ózderiniń dinı, saıası maqsattaryn júzege asyrýǵa asyqqan býddızm men zorastrızm, hrıstıandyq pen ıslam dinin taratýshy mıssıonerler de seldeı aǵyldy. Sóıtip, Eýropa men Azııanyń túıisken jerinde túrli mádenıetterdiń toǵysyp, bir - birimen etene aralasýyna tarıhı múmkindik týdy. Qazaqtyń saıyn dalasynda otyryqshy jáne kóshpeli taıpalardyń jan-jaǵyndaǵy shekaralas jáne shalǵaıdaǵy eldermen de teń dárejede qarym-qatynas jasaýynyń arqasynda adamzat qoǵamynyń ejelgi órkenıetiniń basqalarǵa uqsamaıtyn ózindik erekshe tól mádenıeti qalyptasty.
Qazaqtyń qasıetti Alataýynyń qoınaýy tolǵan qut-bereke: ózen- kóli, taý-tasy, jan-janýary, ósimdik álemi... tunyp turǵan tabıǵı baılyǵyn aıtyp taýysý múmkin emes-aý, sirá. Dámi til úıirer alma men kózdiń jaýyn alar qyzǵaldaqtyń túp-tegi de osy bir qasıetti mekende ekendigin qazir kúlli álem moıyndady.
Minekı, Elbasymyzdyń urpaqqa ulaǵat etip aıtyp otyrǵan Uly dalanyń «Jeti qyry, jeti keremeti!». Jalpy, arǵy tegi Saqtan taraıtyn, bergi tarıhy Túrki áleminiń qara shańyraǵyndaǵy altyn qazyǵy bolyp tabylatyn Qazaq elinde «jeti» kıeli san bolyp esepteledi. Ár qazaq úshin «Jeti qazynanyń» qundylyǵy qandaı bolsa, atalmysh «Uly dalanyń jeti qyrynyń» da kıe-qasıeti sondaı bıik deńgeıde. Endeshe, «Jebeýshi jeti pirimiz» qoldap, Qazaq eliniń memlekettiligi máńgilik bolsyn!» - dep túıdi oıyn tarıhshy ustaz.
Avtory Nurádil BEGІMBET
Foto: abai.kz
