Qaban (Qabylısa) jyraý Asanuly
Aқynnyң shөberesi Mәrıma Raқmetқyzynyң aıtýyna қaraғanda, қazaқ-қalmaқ soғysy kezinde Jalaıyrdyң bir batyry jekpe-jektiң shartyn saқtamaı, қarsylasyn қas pen kөzdiң arasynda shanshyp өltiredi. Mұnyң arty daý-damaıғa aınalyp, қalyptasқan salt-dәstүrdi bұzғany үshin әlgi jas batyrdy қalmaқ jaғy baılap berýdi talap etedi. El aғalary bұl talapқa moıynsұnyp tұrғanda, Қaban aқyn alғa shyғyp: «Bұl batyr el қorғany bola alatyn azamat eken, jolyna jan pıda - meni baılap beriңder!» deıdi de, өz erkimen jaý қolyna amanatқa kete barady (jýrnalıst Oraz Ismaıylұlynyң jazbasynan).
Fılologııa ғylymdarynyң doktory M.Joldasbekov Қaban aқynnyң aldaғyny boljaıtyn әýlıeligin beıneleıtin mynadaı aңyz keltiredi: «Birde Jetisý өlkesinen shyққan ataқty batyrlar Өtegen, Raıymbek, Қarash jәne Қaban tөrteýi bas қosyp otyrady. Raıymbek pen Өtegen құrdas, Қarashtyң jasy olardan sәl kishileý, bәrinen үlkeni Қaban eken. Raıymbek sөz bastaıdy:
- Өtegen, «el aralaғan - synshy» degen, jer-dүnıeni sharlap keldiң, jasymyz bolsa taқady, batyr ataғyң bar, kөpti kөrdiң, өle қalsaқ jaғdaıymyz қandaı bolady, қaısysymyz қaı jerde қalamyz, aıta alasyң ba? - deıdi. Өtegen:
- «Aғa tұryp sөılegen iniden bez» degen, bұl dүnıeniң jaryғyn bizden bұryn kөrgen aldymyzda Қaban aғamyz otyr, sol kisi aıtsyn! - depti. Sonda Қaban:
- - Ekeýiң biriңdi biriң tүrtkilep, aқyry meni sөılettiңder me? - dep sөz bastaıdy.
- Әke-sheshem қoıғan atymdy өzgertip, el meni Қaban atandyrdy: men bir bastaýdyң basynda, shoқ қamystyң tүbinde қalarmyn. Үsh kүn denem jerde jatady, үsh kүnnen soң tabylady. Al, Өtegen, seniң mineziң jaıly, jүziң jyly edi, jyljyp aққan sýdyң jaғasynda jatasyң, biraқ tүbinde seni de jyljytyp basқa jerge қoıady. Raıymbek sen kөpshil eң, қııamet-қaıymғa deıin basyңnan dabyr, үstiңnen dүbir ketpeıtin үlken joldyң boıynda bolasyң» degen eken. Bұl aңyzdy Kenen Әzirbaev pen Әmirқұl Құlshyқov aıtқan. («Asyl arnalar», Almaty, «Jazýshy» baspasy, 1986, 152-153-better). Bұl aңyz ras bolsa, Қabandy shyn әýlıe deýge қaқymyz bar. Sebebi, Өtegenniң қabiri «jyljyp aққan sý» Іle өzeniniң boıynda-tұғyn, beride Қapshaғaı teңiziniң astynda қalatyn bolғan soң, ұrpaқtary «jyljytyp» bıik tөbeniң basyna қoıdy. Raıymbek Almatydan Tashkentke қaraı shyғatyn үlken joldyң boıyna jerlengen eken, ol maңaı bұryn da, қazir de dabyr-dүbirdiң orny boldy, jýyrda ұrpaқtary basyna bıik eskertkish ornatyp, ary-beri өtkender, arnaıy kelýshiler tәý etetin қasıetti mekenge aınaldy. Қabannyң өzi Іle өzeni boıyndaғy shoқ қamystyң ishinde, bұlaқ basynda jatyr.
Қart jýrnalıst mұnadaı bir derek keltirgen: «Birde aқyn aýylyna Ұzynaғash jaқtan bir top meıman keledi. Bala-shaғalary jaқyn aýylғa toıғa ketip, үıde jalғyz қyzy Қoıankөz ben Қaban aқynnyң өzi қalady. Қonaқtarғa shaı қaınatylyp, et asylғanda erke қyz құda tүsýge kelgenderge ylғı қoıdyң қol etin қazanғa salypty. Aldaryna as kelgende қonaқtar tiksinip: «Jaқsy әkeden de osyndaı kөrgensiz bala týady eken-aý» dep, bir-birine қarasady. Sony aңғarғan aқyn taban astynda:
Balam bilmeı қonaққa қol asypty,
Қol assa da қoı etin mol asypty.
Sannan bұryn өmirge keledi қol,
Sony bilip erteңge jol ashypty, - deıdi. Isharatty tүsingen қonaқtar: «Myna қyz osal bolmady. Қazaқtyң eski saltyn bұzyp, jaңa joralғy jasap otyr eken, қoıdyң jambasyn, tөsin, san etin aspaı, қazanғa қolyn salýynda da mәn bar eken ғoı», -dep құdandalyқ rәsimin jasap, elderine қaıtypty.
Syr boıynda týyp-өsken aқyn el basylary Eskeldi, Balpyқ, Oraқtylarmen birge jalaıyrlardy Іle men Қaratal өңirine kөshirip әkelgende, barlyқ sanaly өmirin Shaғan taýynyң shatқaldarynda, Labasynyң baýraıynda өtkizse kerek. «Құıma құlaқ қarııalardyң aıtýyna қaraғanda, Қaban қapsaғaı deneli, aıbarly, aқyldy adam bolғan, - dep jazady Oraz Ismaıylov. -El қorғap, erlik kөrsetip, tipti eliniң amandyғy үshin amanatқa өz erkimen ketken kezderi bolғan. Eseıe kele elshilikke jүrip, bılikke aralasyp, halқynyң қamyn jegen. Әdildik pen amandyқty joғary ұstaғan Aқyn ata әrkimniң қaıғy-қasiretine oıly kөzben қarap, olarғa hal-қadirinshe қol ұshyn berip otyrғan. Қabannyң қandaı aқyn bolғanyn Kenen Әzirbaevtyң «Jambyl jyr» degen tolғaýynan aңғarý қıyn emes:
Ұstazy Sүıinbaıdyң Қaban aқyn,
Bas ıgen Ұly jүzde tamam aқyn.
Naғashysy Jalaıyr Қaban edi dep,
Jambyl atam aıtatyn maғan atyn.
Ataғyң үlken edi-aý Қaban jyraý,
Jambyldyң aıtқan sөzi este tұr-aý.
Jıeni - sarbas aқyn sөılerinde,
Әdeti - mұrtyn қaғyp, құlaқ bұraý.
«Improvızator aқyndarda өzi tabynғan adamғa elikteý әdeti bolғan, - dep jazady ғylym doktory M.Joldasbekov. Қaban - Sүıinbaıdyң da, Sarybastyң da naғashysy. Sүıinbaıdyң, Sarybastyң, Kenenniң jyr tolғarda aspanғa қoldaryn sermep, құlaқ bұraýlary sol Қabannan қalғan».
«Meniң aқyndyғym balalaryma darymaıdy, қyzym men jıenderime kөshedi», - degen eken Қabekeң. Onysy da әýlıelik bolyp shyққan. HІH ғasyrdyң өren jүırik aқyny Baқtybaıdyң tүsine kirip, arýaғy қonatynyn Қabekeң әrıne bilgen joқ. HH ғasyrdyң jyrshysy қalқa aқynnyң da Қabanғa sıynyp, «pirim» dep otyrady eken. Arқanyң aқıyғy Birjan salmen aıtysқan aқyn Sara bylaı dep tolғaғan:
Қasıetti Қabylısa Asanұly,
Myrzadaı irgesi keң elden shyққan.
Kem bolmas eshteңeden mұny ұққan.
Bұl kisi өzi әýlıe, әri aқyn,
Isi қazaқ biledi onyң atyn,
Өzgeden Қabekeңniң sөzi tatym.
Қaban eң aldymen adal sөıleıtin, bıligi, baılyғy bar adamdardy өtirik maқtap jaғynbaıtyn, қara қyldy қaқ jarғan aқyn bolғan. Oғan bir mysal: «Marқұm Imanғazy қarııanyң aıtýynsha, bir joly aқyn aýylyna barymtashylar basa-kөktep kirip, jylқylaryn aıdap әketedi. Қaban bastaғan jaýjүrek jigitter barymtashylardy қýyp jetip, aıқasa ketkende analardyң bir jigiti soıylғa jyғylyp, mert bolady. Barymtashylar құn daýlap, Әdil tөrege jүgengen. Tөre Қabandy shaқyrtyp: «Құnyn nege қaıtarmaısyң degende, aқyn oılanbastan:
Ұryғa құn joқ,
Ұryғa құn bolsa, momynғa kүn joқ.
Өzi izdenip kelip, өlgen nemege,
Maғan salsaң, dym joқ! - degen eken.
Әz Tәýkeniң «Jeti jarғysy» esine tүsip, tөre ary қaraı daý aıtpapty. HІH ғasyrda өmir sүrgen Baқtybaı aқyn aıtқandaı, «ınemen қara sөzdi sabaқtaғan» Қaban el-jұrtty ımandylyққa, sharıat jolyna shaқyryp, kөp өleңder shyғarғan. Onyң ıslam dinin jetik bilgendigin, kitap oқyғan saýattylyғyn, өleңderin jazyp ta shyғarғanyn talaı tolғaýlarynan, өsıet өleңderinen aңғarý қıyn emes. Amal ne, қoljazbalary sol kүıinde saқtalmaғan, jeke jyrlary aýyzdan-aýyzғa kөship өzgergeni, bұrmalanғany, keıbireýlerdiң өz janynan қosқandary da baıқalady. Қabannyң el esinde қalғan danalyқ sөzderi kөp. «Ne қıyn? Ne қymbat?», «Dүnıede ne jetim», «Ne ortaқ jәne neshe jұpty bar» - dep saýal қoıady da, bәrine өzi tәpishtep jaýap қaıyrady. Mysaly, «Ne қymbat?» degen sұraғyna kөkeıge қona ketetin mynadaı jaýap aıtady:
Týyp-өsken eliң қymbat,
Kindik kesken jeriң қymbat.
Әlpeshtegen anaң қymbat,
Erkelegen balaң қymbat.
Jaқsy dos, jaryң қymbat,
Bәrinen de ұıat pen aryң қymbat.
«El kөңilin kim ashar?», «Jigit kөңilin kim ashar?», «Ұl kөңilin kim ashar?», «Aýrýdyң kөңilin kim ashar?», «Attyң kөңilin kim ashar?», «Kim jaқyn?», «Bilgenderden ғıbrat al» sııaқty өleңderinde өmirdiң san қyrly syrlaryn, tirshiliktegi қıly-қıly құbylystardyң astar-mәnin ashyp kөrsetedi. «Baқyt, қaıdan kelesiң?», «Baқyt, қaıda barasyң?» jegen jyrlarynda sұraқ-jaýap arқyly san-salaly tұrmystyң tatymdy-tatymsyz jaқtaryna oılana қarap, tereң tolғanady. Қaban el-jұrtty tatýlyққa, baýyrmaldyққa shaқyrýdan jalyқpaғan. Jaқan Isaұly degen kisi mynadaı bir oқıғany aıtқan: «Sol zamanda Іle өzeniniң oңtүstik batys betkeıinde қazaқ-қyrғyz arasynda janjal týyp, қyrғyz jaғynyң bir batyry mert bolady. Mұnyң aıaғy nasyrғa shabatyn bolғan soң, қazaқ jaғy Shý boıynda jatқan Қabanғa adam jiberedi. Lezde jetken Қabekeң қandy daýdy sheshý үshin eki kүn, eki tүn jyrlap, қazaқ pen қyrғyz ejelden dos-baýyr ekenin «tөsekte basy, tөskeıde maly қosylғan» týystyғyn dәleldep, tatýlyққa shaқyrғan kөrinedi».
Қaban - talaı aıtysқa tүsip, jeңimpaz atanғan aқyn. Bizge jetkeni ekeýi-aқ, olar: «Tұmarshamen jәne taýtanmen aıtysy». Taýtan қyzben jұmbaқ aıtysқa tүskende өz zamanyna saı asa bilimdi, oқymysty adamnyң beınesi kөz aldymyzғa keledi. Өmirdiң, tirshiliktiң, dinniң san-salasyn қamtıtyn jұmbaқty tұmarsha sұraқ kүıinde қoıady da, Қaban sүrinbesten dәl, anyқ jaýap қaıyryp otyrady. Bұdan biz tapқyrlyқpen қosa asқan aқyldylyқty, bilimdarlyқty aңғaramyz. Қaban aқynnyң baspa betinde jaryқ kөrgen jyrlarynan «Әrқashan bilgenimdi saldym hatқa», «Өzim tergen kitaptan oқyp, bildim», «jazyp otyrmyn», «jazyp kettim» degen sөzderdi ұshyratamyz. Bұғan қaraғanda, ol jan-jaқty saýatty adam bolғan.
Jetisýdiң daңқty aқyn-jyraýlary үlgi tұtқan, arýaғyna sıynғan Қabylısa-Қaban aқyn mұrasy az saқtalғanmen, barynyң өzi bүgingi, erteңgi ұrpaққa tәlim-tәrbıe bererlik altyn қazynaғa aınalyp otyr.
Derek kөzi:
«Tarıhı tұlғalar» kitaby.
