Ipoteka naryǵy: turǵyn úıge suranys bar, al usynys azaıyp bara ma
ASTANA. KAZINFORM – Keıingi kezde baspana naryǵyna qatysty túrli pikir týyndap jatyr. Qarjy uıymdary ıpotekalyq nesıe boıynsha talapty qatańdatatyny aıtylady. Bank sektory baǵytyndaǵy saıasatta ózgerister bolmaq. Sonymen, Qazaqstanda ıpotekaǵa qatysty qandaı jańalyqtar bar? Saladaǵy jaǵdaıdy Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy taldap kórdi.
Naryq nege báseńdedi?
Ótken aıda, ıpotekalyq nesıelerdiń eń joǵary jyldyq tıimdi syıaqy mólsherlemesin 25 paıyzdan 20 paıyzǵa tómendetý týraly usynys kóterildi. Bir qaraǵanda bul ıpotekalardyń arzandaıtynyn kórsetedi, ıaǵnı bankter jyldyq tıimdi syıaqy mólsherlemesin 20 paıyzdan asyra almaıdy.
Alaıda bul ózgeristen keıin qarjy uıymdary qaıtalama naryqtaǵy úılerdi ıpotekaǵa berýdi toqtatýy múmkin. Sebebi buǵan deıin qaıtalama naryqta berilgen ıpotekalardyń jartysynan kóbinde jyldyq tıimdi syıaqy mólsherlemesi 20 paıyzdan kóp bolǵan.
Ázirge bankter qaıtalama naryqqa ıpoteka berýin toqtatqan joq. Degenmen sharttaryn qaıta qaraýǵa kóshken. Sondyqtan birneshe ózgeris bolýy múmkin. Máselen, úıdiń salynǵan jylyna shekteý qoıa bastaıdy. 1970 nemese 1980 jyldan buryn salynǵan baspanalardy sanattan syzýy múmkin. Onyń ústine bastapqy jarna paıyzyn kóbeıtedi degen boljamdar bar. Keı bankter qaıtalama naryqtaǵy úılerdi ıpotekaǵa bererde 20 paıyz bastapqy jarna suraıtyn. Buǵan qosa qaryz alýshynyń tabysyn baǵalaý máselesi de tur.
Qarjygerler qaýymdastyǵy memlekettik qoldaý baǵdarlamalaryndaǵy kidiris pen joǵary paıyzdyq mólsherlemelerge baılanysty ıpoteka alý kúrdelene túskenin aıta bastaǵan-dy. Al endi paıyzdyq mólsherleme azaıǵan tusta, kerisinshe bankter ıpotekadan alshaqtaýǵa tyrysa ma? Nege?
2024 jyly ıpotekalyq naryq 25 paıyzǵa ósken. 2025 jyldyń alǵashqy úsh aıynda jańa ıpotekalyq nesıelerdiń kólemi 5,7 paıyzǵa tómendep, 390 mlrd teńge boldy. Al týra bir jyl buryn kórsetkish 413 mlrd teńge edi.
Bıyl ıpotekaǵa berilgen ótinimderdiń tek 24 paıyzy ǵana maquldanǵan. Árbir tórtinshi adam alyp jatyr deýge bolady. Byltyr maquldanǵan ótinimder úlesi 31 paıyz bolǵan, bul shamamen árbir úshinshi adam úıli bolǵanyn bildiredi.
Ulttyq banktiń naýryzdaǵy málimetinshe, bank sektory jalpy 36 trln teńge nesıe bergen. Halyqqa berilgen qaryz kólemi bir jylda 22,7 paıyzǵa ósip, 21,1 trln teńge boldy. Halyq alǵan nesıeniń 1/3 bóligi ıpoteka enshisinde – 6,7 trln teńge. 606 myń qazaqstandyq turǵyn úıiniń nesıesin ótep júr.
Ipotekalyq qaryz az berilýi múmkin
Ekonomıst Saparbaı Jobaevtyń sózinshe, eń aldymen bankter – jeke kompanııalar, ózderiniń tabysy úshin básekelestik bar jerde jumys isteıdi.
– Bazalyq mólsherleme 16,5 paıyz bolǵannan soń arǵy jaǵynda 3,5 paıyz ǵana marja qalady. Bankterde keminde 5-7 paıyz marja bolýy kerek. Sondyqtan 22-25 paıyzdyq mejeniń saqtalǵany durys edi.
Osyǵan deıin Qarjy naryǵyn retteý agenttigi mıkronesıelerdi 46 paıyzben shektegen bolatyn. Al bankter qysqamerzimdi nesıelerdi 30-35 paıyzben beredi, uzaqmerzimdileri – 20-25 paıyz. Jalpy, men osyndaı shekteýlerdi durys dep sanamaımyn. Óıtkeni bul saıasat bankterdiń jumysyn tejeıdi ári halyqqa ıpotekalyq qaryzdardyń berilýin azaıtady, – dedi sarapshy.
Bul kózqarasty R-Finance kompanııasynyń qarjylyq keńesshisi Arman Baıǵanov ta quptap otyr. Bul ózgeris jalpy halyq úshin oń úrdis bolýy múmkin, biraq ekinshi jaǵynan qarasaq, mundaı sheshim kóptegen qarjy uıymyn qaryz berýden múlde bas tartýǵa májbúrleýi de yqtımal. Sebebi, bazalyq mólsherleme 16,5 paıyz bolyp, al tıimdi mólsherleme 20 paıyz bolǵan jaǵdaıda aıyrmashylyq óte mardymsyz jáne ekonomıkalyq turǵydan negizsiz bolady.
– Qazirgi joǵary bazalyq mólsherleme jaǵdaıynda naryqtyq sharttarmen qarjylandyrý halyqtyń múddesine saı kelmeıdi, jyljymaıtyn múlikti ınvestıtsııalaý quraly retinde de tıimsiz. Halyq májbúrli túrde nesıe alyp jatyr, biraq birneshe ese artyq tóleıdi. Sebebi on jyl ishinde osy mólsherlememen alynǵan qaryzdyń quny eki ese ósýi múmkin.
Sondyqtan bazalyq mólsherleme tómendemeıinshe, jyldyq mólsherlemeni 20 paıyzǵa shekteýdiń máni joq. Eger bazalyq mólsherleme shamamen 15 paıyz, tipti 12 nemese 13 paıyz deńgeıine deıin tómendegende mundaı shekteýler durys sanalar edi. Onda naryqtyń ózi nesıeleý sharttaryn rettep, nesıe mólsherlemeleri birshama tómendeıdi, – deıdi ekonomıst.
Arman Baıǵanov kez kelgen bank nesıe bergen kezde qaryzdy qaıtarmaý qaýipterin, ony rásimdeý, qyzmet kórsetý, jalaqy, basqa da operatsııalyq shyǵyndar men provızııalardy esepke alatynyn aıtty. Sondyqtan tabys tabý úshin bazalyq mólsherlemeniń ústine keminde 7-8 paıyz, keıde 10 paıyz qosý qajet bolady.
– Qazir qandaı da bir jolmen nesıe alyp júrgenderdiń ózine bolashaqta bank tarapynan shekteý qoıylýy múmkin. Belgili sebeptermen de keıbir bankter bas tartýy yqtımal, ıaǵnı bankter biryńǵaı tutynýshylyq nesıe berý baǵytyna aýysady. Degenmen Ulttyq bank qazir ekonomıkanyń naqty sektoryn nesıeleýge basymdyq berip otyr, – dep qosty sarapshy.
«Ár taraptyń múddesi eskerilýi qajet»
Jańa úılerdi satarda bank pen qurylys kompanııasy birigip, klıentke jeńil nesıe usyna alady. Bastapqy naryqtyń artyqshylyǵy – osy. Al qaıtalama naryqtaǵy úıde mundaı seriktestik joq. Úı ıesi – jeke adam, ol esh jeńildik bermeıdi, sońynda bank barlyq táýekeldi kóterýge májbúr bolady. Onyń ústine jyly eski úıdiń baǵasy ýaqyt óte arzandaıtyny anyq, ıpoteka alǵan adam qaryzyn tólemeı qoısa, bank eski úıdi keıin sata almaıtynyn biledi.
Al qazir eldegi úsh megapolıs pen keı oblys ortalyqtarynda qurylys qarqyndy júrip jatyr. Qurylys kompanııalary onyń bárin ýaqytynda satyp úlgerip jatqanyna kúmán az. Sondyqtan jyldyq tıimdi syıaqy mólsherlemesin 20 paıyzǵa túsirý – eski úılerdiń satylýyn shektep, jańa úılerdiń ótýine jol ashý úshin jasalǵan qadam bolýy múmkin.
– Bir aıta keter jaıt, 2021 jyly jınaqtaýshy zeınetaqy qoryndaǵy «jetkilikti shekten» asqan somany halyqtyń sheship alýyna qarjygerlerdiń kóbi qarsy shyqqan edi.
Kóp ótpeı, 2022 jyly 20 paıyzdyq ınflıatsııaǵa sol zeınetaqy qoryndaǵy 3,5 trln aqshany salymshylardyń paıdalanǵany túrtki boldy. Mýltıplıkatsııalyq effektimen aqsha massasy 9 trln teńgege kóbeıip ketken. Sol kezde bizde aqsha massasy 24 trln edi, 33 trln-ǵa birden jetti, – deıdi ekonomıst Saparbaı Jobaev.
Jańa aıtqanymyzdaı, bıyl alǵashqy 3 aıda ıpotekalyq ótinimderdiń tek 24 paıyzy ǵana maquldanǵan. Bankter ıpotekalyq nesıeni shekteýdi osy kezden-aq bastaýǵa kóshken syńaıly. Alaıda Saparbaı Jobaev budan min izdeýdiń qajeti joǵyn alǵa tartty.
– Mysaly, Otbasy bank azamattarǵa jeńildetilgen túrde 7 nemese 11 paıyzdyq ıpoteka berip jatsa da, qaryz alýshynyń qaıtara alatyn múmkindigi bolýy kerek. Sondyqtan jalpy ótinimderdiń 24 paıyzynyń ǵana maquldanýy – qalypty jaǵdaı. Otbasy bankinde depozıt ashyp, jınaǵyn 3 jyldan astam ýaqyt boıy toltyryp kele jatqandar sany 500 myń adamnan asqan. Óte jaqsy kórsetkish. Osy azamattar alǵashqy jarnasyn salyp, jaǵdaıy jetken baspanany ala alady. Múmkindigi bolmaǵandar memlekettik kezekke turyp, jeńildetilgen baǵdarlamalardy paıdanalady, – deıdi sarapshy.
Osy tusta ekonomıst Qazaqstandaǵy ıpotekalyq júıe qanaǵattanarlyq deńgeıde ekenin jetkizdi. Bul rette tarıhqa sheginis jasady.
– Mysaly, Estonııada HІІ ǵasyrdan bastap tastan, kúıdirilgen kirpishten úıler turǵyzyla bastaǵan. Al bizde osyndaı baspanalar HІH ǵasyrdan bastap qana salyndy. Sol kezden beri turǵyzylǵan baspanalardy eseptesek, ár azamatqa 22 sharshy metrden keledi. Estonııada bul kórsetkish – 30-40, Eýropanyń keı elderinde 50 sharshy metrge jetken.
Endi qarańyz, biz ár azamatqa 30 sharshy metrden jetkizý úshin aldaǵy 8-10 jylda jyl saıyn turaqty túrde 22 mln sharshy metr turǵyn úı salýymyz kerek. Al Qazaqstanda ázirge jylyna 16-17 mln sharshy metr baspana turǵyzylyp jatyr. Sondyqtan elde ıpotekalyq júıeniń turaqty damýy úshin ár taraptyń múddesin eskerý qajet. Bankter de, qurylysshylar da, nesıege turǵyn úı alýshylar da naryqqa yntaly bolýy kerek, – dep túıindedi Saparbaı Jobaev.
Taıaýda 2026 jyldan bastap Qazaqstanda nesıe rásimdeýdiń tártibi qatańdatylatyny jarııa boldy. Bankter qaryz alýshylardyń senimdiligin jiti teksermek. Jańa erejelerge saı, táýekeli joǵary adamdarǵa talap kúsheımek. Ásirese ıpoteka alýdy josparlap júrgenderge.
Iá, jańa erejege saı, azamattyń nesıelik tarıhy úsh jyldan kem bolmaýy kerek. Keıingi bir jylda nesıe tólemin 30 kúnnen asa keshiktirmegeni jón. Onyń ústine, nesıe alarda tabysyn dáleldeı alǵany abzal. Nesıelik júktemesi tabysynyń 45 paıyzynan aspaýy kerek.
Qoryta aıtqanda, talapty kúsheıtý jóndi de bolar. Alaıda tutynýshylyq nesıeler kólemi odan ári artyp, qarjy uıymdary osy baǵytqa basymdyq berip ketpese bolǵany...