Investıtsııa dáýiri: álemdik trendter men Qazaqstannyń jańa múmkindikteri
ASTANA. KAZINFORM - Álem elderiniń damý deńgeıi ınvestıtsııa tartý áleýetimen ólshenedi. Sondyqtan damýshy elderden bastap AQSh pen Qytaıǵa deıin ınvestorlardyń senimine kirý úshin básekege túsedi. «Jibek Joly» telearnasynyń «Jahan jaıy» baǵdarlamasy osy máseleni taldady.
Investıtsııa tarıhy: Vavılonnan XXI ǵasyrǵa deıin
Investıtsııanyń túbi erteden bastaý alady. Zertteýlerge qaraǵanda b.z.d. XVIII ǵasyrda Vavılon órkenıetinde kópester óz taýaryn kerýenmen jiberip, jolda joǵaltsa, shyǵyndy birlesip kótergen. Sol kezeń ınvestıtsııa men saqtandyrýdyń alǵashqy formasy sanalady.
Burynǵy zamanda ınvestıtsııa negizinen aýyl sharýashylyǵyna baǵyttalǵan. Mysaly, bıdaı egý kezinde sharýa aınalasyndaǵy adamdardan jylý jınap, naýqan sońynda ónimdi bólisetin. XV-XVIII ǵasyrlarda altyn men kúmis negizgi kapıtal retinde eseptelse, ındýstrııalyq revolıýtsııa ónerkásip pen temirjol salasyna qarajat salýdy úıretti. Orta ǵasyrlarda Eýropada baılar saýda júıesine aqsha salyp, monarhtarǵa qaryz bergen bolsa, qazir bul mindetti kóbine ınvestıtsııalyq kompanııalar atqarady.
Al «aktsııa» uǵymy alǵash 1602 jyly Nıderlandyda paıda bolyp, gollandııalyq Ost-Úndi kompanııasy álemdegi alǵashqy aktsıonerlik qoǵamdy qurdy. Kez kelgen adam onyń úlesin satyp alǵan, bul qazirgi qor bırjasynyń negizin qalaǵan. XVIII ǵasyrda Anglııada tirkelgen «South Sea Bubble» qarjylyq daǵdarysy álemdegi alǵashqy ınvestıtsııalyq býmdardyń biri boldy.
XX ǵasyrda bank dáýiri bastalyp, tikeleı sheteldik ınvestıtsııalar keń tarady. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin amerıkalyq jáne eýropalyq kompanııalar basqa elderde zaýyt ashyp, jahandyq ınvestıtsııanyń jańa kezeńin bastaǵan. XXI ǵasyrda olar ekonomıkanyń barlyq baǵytynda sheshýshi rólge ıe boldy.
Búginde álemdegi eń iri ınvestor Ýorren Baffet 11 jasynda alǵashqy aktsııasyn satyp alyp, qazir 200 mlrd dollardan astam aktıvi bar Berkshire Hathaway kompanııasyn basqaryp otyr. Ol ınvestıtsııany «sabyr men senim óneri» dep sıpattaıdy.
Naryqtaǵy kóshbasshylar men jańa baǵyttar
Derekterge súıensek, ótken jyly Visual Capitalist saraptamasy boıynsha ınvestıtsııa eń kóp alatyn da, beretin de memleket – AQSh boldy.
Eldiń alǵan ınvestıtsııasy 388 mlrd dollardy qurasa, ózge elderdiń ekonomıkasyna salǵan qarjysy 404 mlrd dollar bolǵan. Odan keıingi oryndarda Japonııa, Qytaı, Germanııa jáne Nıderland tur.
Sondaı-aq ınvestıtsııa tartý jaǵynan aldyńǵy qatarda Saýd Arabııasy bar. 2023 jyly munda quny 1 trln dollar bolatyn Mirror Line jobasy bastaldy.
Uzyndyǵy 120 sharshy shaqyrym bolatyn joba aıasynda shól ústinde aınadaı jyltyr, kómirqyshqyl gazynan azat, tolyqtaı jańartylatyn energııadan qýat alatyn, ushatyn kólikteri bar qala salynady.
Odan keıingi iri jobalar qatarynda Frantsııadaǵy ITER ıadrolyq sıntez reaktory men TEN-T Network – Eýropalyq kólik ınfraqurylymyn damytý jelisi bar.
Investıtsııa salasynda belgili bir teorııa bar: kapıtal qaı jerde joǵary tabys bar, soǵan aǵylady. Bul protsess shetelden tikeleı ınvestıtsııa tartý arqyly júzege asady. Munda aktsııalar, oblıgatsııalar, ortalyq jáne kommertsııalyq bankter, korporatsııalar men jeke ınvestorlar – negizgi qatysýshylar.
Osy rette Qazaqstan Investment Corporation dırektorlar keńesiniń múshesi Marsııa Favale ınvestıtsııadaǵy basym baǵyttardy atap ótti. Onyń aıtýynsha, iri ınvestıtsııalar negizinen «aqyldy logıstıkaǵa» baǵyttalyp otyr.
– Qaı salaǵa qarjy salýǵa bolady? Búginde ınvestorlardyń basty suraǵy osy. Sońǵy jahandyq turaqsyzdyq, qaqtyǵystar, tasymaldaýdaǵy kedergiler, pandemııa mańyzdy sabaq úıretti. Jetkizý júıesinde turaqtylyq qajet, – deıdi Favale.
Sarapshynyń aıtýynsha, densaýlyq saqtaý men tsıfrlyq tehnologııalar – eń ınvestıtsııalyq tartymdy sala.
– Bul salalarda ınvestıtsııa kólemi artyp keledi. Bıotehnologııalar belsendi damýda, sebebi adamdar uzaq ári sapaly ómir súrýdi qalaıdy, – deıdi ol.
Marsııa Favale energııa únemdeý men jasandy ıntellektiniń róline de toqtaldy.
– Intellektýaldy óndiris, energııa únemdeý, jańartylatyn energetıka, ásirese akkýmýlıatorlyq júıeler men energııany saqtaý baǵyttaryna qyzyǵýshylyq artyp otyr. Jasandy ıntellekt qazirgi tańda barlyq jerde bar. Kompıýterdiń ózi jasandy ıntellekttiń elementterin qamtıdy. Sondyqtan tsıfrlyq ınfraqurylym ekonomıkany ártaraptandyrýǵa jáne qundy ónimder óndirýge múmkindik beredi, – deıdi sarapshy.
Sondaı-aq ol «aqyldy týrızmdi» de keleshegi zor baǵyt retinde atady.
– Investıtsııa úshin mańyzdy baǵyttardyń biri – «aqyldy týrızm». Turaqty damý, mádenıet jáne tehnologııany biriktiretin minsiz úlgi – osy sala. Degenmen kóp elder bul baǵytqa naqty qarjy quımaı otyr, – deıdi maman.
Qazaqstan da «jasyl» tehnologııaǵa qarjy salýy múmkin
Marsııa Favaleniń paıymynsha, kez kelgen memleket eń aldymen óz artyqshylyǵyn naqty usyna bilý kerek.
– Investıtsııa tartý úshin aıqyn usynys kerek, ıaǵnı sizdiń básekelik artyqshylyǵyńyzdyń nede ekenin kórsetý qajet. Mysaly, ekonomıkasy shıkizatqa táýeldi elder árdaıym paıdaly qazbalarǵa ǵana súıene almaıtynyn túsinedi, olardyń qory shekteýli. Saýd Arabııasy men Taıaý Shyǵystaǵy basqa elderdi qarańyzdar, olar shıkizat eksportyn jalǵastyra otyryp, jańartylatyn energııa kózderi men «jasyl» tehnologııalarǵa qomaqty qarjy salyp jatyr. Dál osyndaı úrdis Qazaqstanda da bolýy múmkin, – deıdi Favale.
Sarapshynyń pikirinshe, ekonomıkany ártaraptandyrý eldiń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn arttyryp qana qoımaı, onyń halyqaralyq ımıdjin de kúsheıtedi.
Bul rette Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy joldaýynda ınvestıtsııa tartý saıasatyna jańa kózqaras qajet ekenin aıtty.
– Qazirgi ınvestıtsııa tartý saıasaty mardymdy dep aıta almaımyn. Qarajattyń kóbi shıkizat salalaryna quıylyp jatyr. Jalpy, bul jaman emes, osyndaı ınvestıtsııalar bizge qajet. Biraq qazir aldymyzda turǵan mindet basqa. Bul – óńdeý salasyna kóbirek qarajat tartý, – deıdi Memleket basshysy.
Prezıdent sonymen qatar ınvestıtsııa saıasatyn naqty maqsattarmen baılanystyrý qajettigin atap ótti.
– Úkimet ınvestıtsııa saıasatyna basqasha kózqaraspen qaraý kerek. Qajet bolsa, joǵary tehnologııalarǵa salynatyn ınvestıtsııalarǵa jeńildik berýge bolady. Sondaı-aq memlekettiń ınvestıtsııasy men jeke bıznestiń iri bastamalaryna birdeı nazar aýdarý qajet. Іri ınvestorlarmen qatar orta jáne shaǵyn ınvestorlarmen tyǵyz baılanysta jumys isteý kerek. Qarajattyń qaı baǵytqa, qandaı maqsatpen jáne qansha kólemde qajet ekenin naqty bilý qajet. «Investıtsııaǵa tapsyrys» óndiristiń suranysyna saı jasalýy kerek, – deıdi Prezıdent.
Elimizge tartylǵan ınvestıtsııa kólemi – 400 mlrd dollar
Jalpy, Qazaqstanǵa táýelsizdik alǵannan beri 400 mıllıard AQSh dollarynan astam tikeleı sheteldik ınvestıtsııa tartylǵan. Sońǵy 10 jylda bizdiń ekonomıkaǵa eń kóp aqsha quıǵan memleketter: Nıderlandy – 64,8 mlrd, AQSh – 31,1 mlrd, Shveıtsarııa – 22,2 mlrd, Reseı – 17,3 mlrd, Qytaı – 13,7 mlrd dollar.
Buǵan deıin eń iri jobalar shıkizat sektorynda shoǵyrlanǵan edi. Olar – Qashaǵan, Qarashyǵanaq jáne Teńiz ken oryndary. Alaıda sońǵy jyldary eldiń ekonomıkalyq saıasaty óńdeý salasyna, óndiristik jáne tehnologııalyq baǵyttarǵa ınvestıtsııa tartýǵa bet buryp keledi.
Bul týraly Syrtqy ister mınıstrliginiń Investıtsııalar jónindegi komıtet tóraǵasy Ǵabıdolla Ospanqulov tarqatty.
– Úkimet aldyna birneshe naqty talap qoıdy. Birinshiden, biz shıkizattyq ekonomıkadan óńdeý jáne taýar shyǵarý ekonomıkasyna kóshýimiz kerek. Bul baǵytta naqty, ónim beretin jobalar qajet, – deıdi komıtet tóraǵasy.
Spıker Úkimet qabyldaǵan jańa sheshimge de toqtaldy.
– Úkimet sheshimine sáıkes, «Báıterek» ınvestıtsııa tartý kompanııasyna aınalady. Holdıng quramyndaǵy uıymdar kapıtalızatsııa kólemin arttyryp, ekonomıkada turaqty jumys oryndaryn qalyptastyryp, naqty taýar óndiretin jobalardy júzege asyrady, – deıdi ol.
Sonymen qatar komıtet tóraǵasy sheteldik ınvestorlar keıbir bıýrokratııalyq jáne ınfraqurylymdyq qıyndyqtarǵa tap bolyp jatqanyn jasyrmady.
– Investorlardyń shaǵymyn jıi taldaımyz. Kóp jaǵdaıda ákimdiktermen birge jer tańdalyp, zaýyt salý protsesi bastalǵanymen, ınfraqurylym daıyn bolmaı qalady. Energetıka, sý, jol máselelerinde qıyndyqtar kezdesedi. Mundaı jaǵdaıda óz qarajatymen kelgen ınvestor úshin jaǵdaı tartymsyz bolyp ketedi, – deıdi ol.
Alaıda bul problemalardy sheshý úshin ınvestıtsııalyq shtab qurylǵan.
– Investıtsııalyq ortalyqtyń tıimdi jumysynyń arqasynda 80 mıllıard AQSh dollary kólemindegi jobalar qaıta iske qosyldy. Bul – naqty nátıje. Biz endi bul tájirıbeni ári qaraı shyńdaýymyz kerek, – deıdi Ǵabıdolla Ospanqulov.
Jobalardyń kóbi óńdeý salasyna baǵyttalǵan
Qazaqstanda sońǵy jyldary ınvestıtsııanyń basym bóligi óńdeý salasyna baǵyttalyp otyr. Ospanqulovtyń aıtýynsha, bul – el ekonomıkasyn ártaraptandyrýǵa jáne qosymsha qun tizbegin óz ishinde ulǵaıtýǵa baǵyttalǵan saıasattyń nátıjesi.
– Sońǵy 4 jylda óńdeý salasyndaǵy kórsetkish 16 paıyzdan 26 paıyzǵa deıin artty. Mysaly, mashına jasaý salasy jolǵa qoıylyp keledi. Soltústik Qazaqstan oblysynda Germanııanyń Glass kompanııasy aýyl sharýashylyq tehnıkasyn shyǵara bastady. Al Saran qalasynda qoǵamdyq kólik – avtobýs pen shınalar, turmystyq tehnıka óndirisi jolǵa qoıyldy. Ońtústik Koreıanyń KIA zaýyty tolyq tsıklmen jumys istep tur, – deıdi ol.
Ospanqulovtyń oıynsha, qazir basym baǵyttardyń biri – aýyl sharýashylyǵy ónimderin tereń óńdeý.
– Mysaly, bıdaıdyń tereń óńdeýine Qytaıdyń iri kompanııalary tartyldy. Olar zaýyttardyń qurylysn bastap ketti. Bul jobalar júzege asqanda bıdaıymyz tek shıkizat retinde syrtqa shyqpaı, el ishinde óńdelip, 200-den astam daıyn ónim túri shyǵarylady. Sol sııaqty Jambyl oblysynda júgerini tereń óńdeıtin zaýyt salynyp jatyr, kelesi jyly iske qosylady. Nátıjesinde 260-tan astam ónim túri óndiriledi. Odan bólek, kómirdi tereń óńdeý jobasy da bastaldy. Kómirden polıetılen sııaqty ónim shyǵarý josparda bar. Munyń bári qosymsha ekonomıkalyq qun qalyptastyryp, jańa jumys oryndaryn ashýǵa múmkindik beredi, – deıdi ol.
Investorlar el tańdaǵanda eń aldymen logıstıka men naryqqa qoljetimdilikti baǵalaıdy. Osy turǵydan alǵanda Qazaqstannyń geografııalyq ornalasýy – mańyzdy artyqshylyq.
– Ár ınvestor úshin logıstıka sheshýshi ról atqarady. Qazaqstan toǵyz joldyń torabynda tur, Eýropa men Azııany baılanystyryp jatyr. El aýmaǵynan 13 halyqaralyq dáliz ótedi, sonyń eń irisi – Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizi.
Biz tasymal ýaqytyn bir kúnge deıin qysqartýdy josparlap otyrmyz. Bul Azııa men Eýropa naryqtaryna tez ári arzan shyǵýǵa múmkindik beredi. Orta Azııadaǵy geografııalyq ornalasýymyz da erekshe: ushaqpen Eýropaǵa da, Azııaǵa da, Arab elderine de 6 saǵatta jetýge bolady. Al temirjol baǵyttary arqyly Pákistan, Úndistan jáne Shyǵys Afrıka elderimen saýda baılanysyn kúsheıte alamyz, – deıdi Ǵabıdolla Ospanqulov.
Іri kelisimder men jańa jobalar
Komıtet tóraǵasynyń aıtýynsha, árbir sheteldik sapar barysynda naqty ınvestıtsııalyq jobalarǵa qol qoıylady.
– Mysaly, Qytaıǵa barǵan saparda birneshe iri kelisim jasaldy. AQSh-pen yntymaqtastyqta IT salasyn damytý, dızeldik lokomotıvter shyǵarý jobasy iske asyp jatyr. Bul bastamaǵa shamamen 300 mıllıon dollar ınvestıtsııa bólindi. Sondaı-aq AQSh-tyń PepsiCkompanııasy Almatyda jańa zaýyt salyp jatyr. Óndiris iske qosylǵan soń ónimniń bir bóligi eksportqa shyǵarylady. Budan bólek, sırek kezdesetin metaldardy óndirý jáne olardy tereń óńdeý baǵytynda amerıkalyq tehnologııalar qoldanylatyn birlesken jobalar qolǵa alyndy, – dedi ol.
Tereń óńdeýde qaı eldiń tájirıbesine súıenemiz?
Spıkerdiń sózinshe, Qazaqstan damý baǵytyn aıqyndaýda Ońtústik-Shyǵys Azııa elderiniń tájirıbesine súıenip otyr.
– Baıqaıtyn bolsańyzdar, dúken sórelerindegi taýarlardyń kóbinde Made in Vietnam, Made in Malaysia degen jazýlar bar. Bul elder óz naryǵyn transulttyq kompanııalarǵa ashyp, brend ónimderdi óz aýmaǵynda shyǵarý arqyly ekonomıkalaryn kúsheıtti. Qytaı da dál osyndaı jolmen damydy, sheteldik ınvestorlardy tarta otyryp, óndiristi óz ishinde ornalastyrdy. Biz de osy tájirıbeni negizge ala otyryp, Big Four konsaltıng kompanııalaryna analıtıka tapsyrysyn berdik. Sonyń nátıjesinde 8 negizgi taýar pozıtsııasyn anyqtadyq, – deıdi Ospanqulov.
Onyń aıtýynsha, byltyrǵy úsh baǵyt – bıdaıdy, júgerini jáne kómirdi tereń óńdeý boıynsha nátıje bar.
– Bizge negizgi qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵan elder – Ońtústik Koreıa, Malaızııa jáne Vetnam. Bul memleketter arnaıy ekonomıkalyq aımaqtardy tıimdi damytyp, sol arqyly óndiristi jandandyra bildi. Qazir biz de sol tájirıbege súıenip, halyqaralyq kompanııalardy arnaıy ekonomıkalyq aımaqtarda taýar óndirýge tartýǵa kúsh salyp jatyrmyz, – deıdi komıtet tóraǵasy.
2060 jylǵa qaraı Qazaqstan kómirteksiz ekonomıkaǵa kóshedi
Álemde «Taza energııa» men «kómirteksiz bolashaq» ıdeıasy tek ekologııalyq emes, ekonomıkalyq trendke aınaldy.
Halyqaralyq jańartylǵan energııa agenttiginiń dereginshe, ótken jyly balamaly qýat kózderiniń óndiristik shyǵyny munaı men gazdan arzan boldy. Máselen, Germanııada kún panelderin ornatqan úı sharýashylyqtary jylyna elektr energııasyna ketetin shyǵyndaryn 25-30% qysqartqan.
Mundaı jobalar ınvestor úshin de tıimdi. Sebebi jańartylǵan energııa kózderi bastapqyda kóp qarjy talap etkenimen, uzaqmerzimde energııa óndirisiniń ózindik qunyn 70-90 paıyzǵa deıin azaıta alady.
Elimiz de bul úrdisten tys qalǵan joq. El 2060 jylǵa qaraı kómirteksiz ekonomıkaǵa kóshýdi kózdep, osy maqsatta 610 mlrd dollar ınvestıtsııa tartýdy josparlap otyr. Qazaqstanda jasyl tehnologııalar baǵyty boıynsha naqty jobalar iske asyp jatyr.
Sonyń biri – Qytaıdyń Chengdu Sepmem Energy Co. Ltd kompanııasynyń ınvestıtsııalyq bastamasy.
– Bul – bizdiń sheteldegi alǵashqy jobamyz. Sıntszıan provıntsııasy Qazaqstanǵa jaqyn, klımattyq jáne geografııalyq jaǵdaıy uqsas. Sondyqtan zaýytty osynda salýdy jón kórdik. Qazaqstannyń ekologııasyn jaqsartýǵa úles qosamyz. Buryn qoldanylyp kelgen solıarka men dızeldiń ornyna suıytylǵan gaz qoldaný – ekologııalyq ári ekonomıkalyq turǵydan tıimdi. Baǵasy arzan, qysta qatpaıdy. Birinshi kezeńde 300 mln ıýan ınvestıtsııa salamyz. Bes óńirde bes zaýyt salý josparlanyp otyr. Ár zaýyt jylyna 60-100 myń tonna ónim shyǵarady, – deıdi Chengdu Sepmem Energy Co. Ltd kompanııasynyń prezıdenti SNH Chjan Tszıntao.
Chengdu Sepmem Energy qazir Ulytaý oblysymen memorandýmǵa qol qoıǵan. Sondaı-aq Jambyl, Qostanaı, Aqtaý jáne Jetisý oblystarymen kelissózder júrgizip jatyr.
Jasyl ekonomıka salasyndaǵy taǵy bir mańyzdy baǵyt – óndiristik jáne tehnogendik qaldyqtardy óńdeý. Bul baǵytta Qazaqstanǵa Irannyń Fakoor Sanat Tehran Engineering Co. kompanııasy ınvestıtsııa salmaq.
Investıtsııa shamamen 150 mıllıon dollardy quraıdy. Kompanııanyń bas dırektory Mohammad Vahıd Sheıhzade Nadjjardyń pikirinshe, joba eldegi kómirqyshqyl gazynyń kólemin azaıtýǵa múmkindik beredi.
– Qazaqstan – Iran úshin senimdi seriktes. Elde óndiristik jáne tehnogendik qaldyqtardyń kólemi úlken. Biz osy qaldyqtardy qaıta óńdeý arqyly ekologııalyq jáne ekonomıkalyq tıimdilikke qol jetkizgimiz keledi.
Temir men mys qaldyqtaryn qaıta óńdeý SO₂ kólemin azaıtady jáne shıkizatty tıimdi aınalymǵa engizedi. Bul – halyqaralyq tájirıbege saı jasyl óndiris úlgisi, – deıdi Fakoor Sanat Tehran Engineering Co. bas dırektory Mohammad Vahıd Sheıhzade Nadjjar.
Kompanııa temir qaldyqtaryn óńdeý boıynsha «Karmet» kásipornymen aldyn ala kelisimge kelgen. Al mys qaldyqtaryn qaıta óńdeý jobasy «Qazaqmys» kompanııasymen birlese júzege aspaq.
Qazaqstannyń ınvestıtsııalyq baǵyty jahandyq nazarda
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń AQSh-taǵy sapary jáne búgingi S5+1 formatyndaǵy kezdesý – sonyń dáleli. Bul formattaǵy dıalog ekinshi ret ótip otyr.
AQSh tarapy Ortalyq Azııany, sonyń ishinde Qazaqstandy, sırek jer metaldary men akkýmýlıatorlyq materıaldarǵa baı, Qytaı men Reseıge táýeldilikti azaıta alatyn aımaq retinde qarastyrady.
Al Qazaqstan óz kezeginde ınvestorlardan tek shıkizatty óndirý emes, ony óńdep, daıyn ónim shyǵarý baǵytyn ustanýdy talap etedi. Bul – eldiń ınvestıtsııalyq saıasatynyń jańa kezeńi.
Halyqaralyq sarapshylar da Qazaqstannyń áleýetin joǵary baǵalap otyr. The Diplomat basylymynyń jazýynsha, aımaqtaǵy eń aýqymdy múmkindikter dál Qazaqstanda shoǵyrlanǵan.
– Qazaqstannyń damýy men ekonomıkalyq ósimin belsendi túrde qoldap kelemin. Meniń oıymsha, aldaǵy jıyrma jylda Qazaqstan álemdegi eń serpindi jáne eń tartymdy ınvestıtsııalyq baǵyttardyń birine aınalady, – deıdi ınvestıtsııa salasynyń sarapshysy Marsııa Favale.
Eske sala keteıik, Shveıtsarııalyq kompanııa Qazaqstannyń agroónerkásip keshenine $700 mln-nan astam ınvestıtsııa salmaq.