Indonezııa sapary: qaıyqshy Dýradja
ASTANA. KAZINFORM – Indonezııanyń Qazaqstandaǵy Elshiligi uıymdastyrǵan aqparattyq saıahat marshrýty Labýan-Badjo qalasynan keıin teńiz deńgeıinen 800 metr bıikte jatqan eldi mekenge buryldy.
Taý ıyǵyndaǵy etnoaýyl
Qaladan shyǵyp bir saǵattaı júrgende aldymyzdan jasyl ormanǵa oranǵan asýlar shyǵa bastady. Birtindep ol asýlar taýǵa ulasty. Kólik tizginindegi jergilikti jigit ol taýdy ózderi Melo dep ataıtynyn aıtty. Iyǵyndaǵy aýyl da taýdyń atyn alǵan.
Taý ıyǵyna deıin shıyrlaı salynǵan asfaltti jol tym tar kóringenimen, kólik sırek júretinin ańǵardyq. Tipti keıbir kólik aıaldaýǵa arnalǵan tustaryna jergilikti sharýalar júgeri jaıyp keptiretinin kórdik.
Etnoaýyl Melo aýylynyń eń bıik tusynan oryn teýipti. Tóbesine qamystan shatyr tóselgen, tórt qabyrǵasy taqtaıdan quralǵan úıler etnografııalyq bazar sórelerin eske salady. Rasymen de mundaǵy kórnekiliktiń bári satylatyn bolyp shyqty. Kelýshiler jergilikti halyqtyń ulttyq kıimin kıip, taýdyń bederinde sýretke túsý úshin de kisi basyna 50 myń ındonezııa rýpıin (1300 teńge) tóleıdi.
Ózin etnoaýyldyń aqsaqalymyn dep tanystyrǵan qarııa 86 jyl boıy Melodan taban aýdarmaǵanyn aıtady. Buǵan deıin elshilik qyzmetkerleri Indonezııadaǵy 17 myńnan astam araldyń árqaısysynda óz salty bar ekenin, arasynda qazaqtar sııaqty jeti ata qýyp, jylqy etin jeıtinderi de kezdesetinin aıtqan. Sony naqtylaǵymyz kelip, qarııany biraz áńgimege tartyp kórdik. Japonııanyń otarynan táýelsizdik alǵan kezden esinde ne qalǵanyn da suradyq. Biraq ol shejire men tarıhqa kelgende kósilip kete almaı, kibirtikteı berdi. Al bala-shaǵasy jaıynda surap edik, 5 baladan 16 nemere súıip otyrǵanyn aıtyp, júzi jaınap sala berdi.
«Men es bilgen kezden beri munda soǵys bolyp kórgen joq. Úlkender 1900 jyldary mańaıdaǵy aýyldar jerge talasyp bir-birin shapqanyn aıtyp otyratyn», - dedi qarııa.
600-ge jýyq turǵyny bar Melo aýylyna da ınternet, jol, uıaly baılanys sııaqty ıgilikter Labýan-Badjo týrızm aımaǵynyń mártebesin alǵan kezde jetken eken. Indonezııanyń eki iri banki aýylǵa jeńildikpen nesıe bólip, etnoaýyl sol qarajat esebinen qurylypty.
Muhıt qashaǵan tabıǵı mýzeı
Etnoaýyldan qaıta qalaǵa, Batý Chermın saıabaǵyna kirdik. Bul sózdiń ındonezııa tilindegi maǵynasy «aınatas» degendi bildiredi eken. Bıiktigi birneshe qabatty úımen shamalas bambýk ormanyn tas soqpaq qaq jaryp ótip, bizdi alyp jartasqa jetkizdi.
Júsip Paýl esimdi gıd nysandy Teodor Verhýven deıtin arheolog, katolık mıssıoner 1951 jyly tapqanyn aıtady. Oǵan deıin bambýk ormanynyń arasynda eleýsiz turǵan. Bıiktigi 50 metrden asatyn alyp jartastyń syrty tutas kóringenimen ishinde birneshe bólmege bólingen úńgir bar bolyp shyqty. Arheologter úńgirdiń ishki qabyrǵasy ák ekenin negizge alyp, jartastyń myńdaǵan jyldar boıy muhıt astynda jatqanyn anyqtaǵan. Keıin sý qaıtqan kezde bar jumbaǵyn ishine búkken úńgirge aınalǵan.
Úńgirdiń ár bóliginen birde eńbektep, birde júrelep ótýge týra keldi. Jartastyń ishine boılaǵan saıyn qarańǵy qoıýlanyp, ár buryshtan jarqanattar úrkip usha bastady. Bir kezde Júsip Paýl ák qabyrǵadaǵy alyp qara órmekshini kórsetip, jergilikti halyq mundaı tylsym jerdi meken etetin jándikterdi qasıetti dep esepteıtinin aıtty.
Ǵasyrlar boıy Úndi muhıtynyń tuzdy sýy mújigen jartastyń ishindegi aýa qyshqyl ısimen qolqany tesedi. Aýasy tymyrsyq, joly buralań úńgirdiń shyǵar qýysyna qara ter bolyp jettik. Bizden keıin de birneshe týrıst bastaryna kaska kıip úńgirge bettep bara jatty.
Biz jartasqa tús aýa kelgenbiz. Saıabaqtyń syryn biletinder munda tań qylań bere keletin kórinedi.
«Kúnniń alǵashqy sáýlesi jartas ishindegi úńgirdiń ák qabyrǵasyna túsken kezde «aınatas» degen ataýdyń qalaı shyqqanyn túsinesiz», - dedi Júsip Paýl.
Úńgirkól
Taǵy da Labýan-Badjodan shyǵyp, 1,5 saǵattaı júrdik. Baǵytymyz – Rangko Keıv deıtin úńgirkól. Úńgirmen attas aýylǵa kelgenimizde dop oınap júrgen bir top bala qarsy aldy.
Jalpy, Labýan-Badjo halqynyń negizgi bóligi katolık bolǵanymen, býddızm men ıslamdy ustanatyndar da barshylyq eken. Muhıt jaǵasyndaǵy irkes-tirkes turǵan birneshe úıdiń aýlasyn kesip ótkende aldymyzdan shaǵyn ǵana qorshaýsyz musylman zıraty shyqty. Zıratty aınalyp ótip jaldamaly qaıyqqa mindik.
Aǵashtan qursaýlanǵan eski qaıyqqa motordy keıin ornatqany kózge birden kórinedi. Motordyń kúshi jaǵaǵa urǵan tolqyndarǵa jetpese kerek, egde tartqan taqııaly er adam 10 adam otyrǵan qaıyqty bambýk syryqpen demep júrip aıdynǵa shyǵardy.
Osydan keıin baryp qaıyq tizginindegi bozbala men qarııa oryn aýystyrdy. Qaıyqshylardy áńgimege tartqan kezde bizdiń qarııa dep otyrǵanymyz 50-den endi asqan adam ekenin bildik. Esimi – Dýradja. Aýdarmashy bul jaqta keıbir adamdardyń tegi bolmaıtynyn, qujatta da jalǵyz esimi jazylatynyn túsindirdi.
«Labýan-Badjo qalashyǵynda týǵanmyn. Al osy aýylǵa 1991 jyly kóship keldim. Bul aımaqta týrızm damı bastaǵanǵa deıin balyq aýlap kúnelttik. Qazir menshigimde 6 motorly qaıyq bar. Óz balalarymnan bólek aýyldyń jastaryn jumyspen qamtyp otyrmyn. Kelgen týrısterdi úńgirkólge qaıyqpen jetkizgenimiz úshin aqy alamyz. Jasym elýden endi asty. Qudaı densaýlyq berse, bul kásipten qol úzgim kelmeıdi. Zeınetke shyǵýdy, kásipti jastarǵa tapsyrýdy oılaıtyn mursha joq», - deıdi qaıyqshy Dýradja.
Bul kásibi jergilikti ólshemmen alǵanda asa tabysty ekenin aıtady. Soǵan qaramastan balyqshylyq pen maldan qol úzbepti. Týrıst azaıǵan kezde qańtarylǵan qaıyqtardy balyqqa jumsaıdy eken.
«Basynda týrıst tasymaldaýǵa kóshpeı turyp, kún saıyn neshe saıahatshy keletinin zerttep kórdik. Ýaqyt ótken saıyn kelýshiler kóbeıip jatyr. Qalypty kúnderi kómekshim ekeýmiz ǵana úńgirkólge 9-10 ret qatynaımyz. Al maýsym qyzǵan kezde alty qaıyǵymnyń bári 10 ret qatynaıdy. Orta eseppen aıyna 20 mln rýpıı (555 myń teńge) tabamyn. Qudaıǵa shúkir, áýletimdi asyraýǵa tolyq jetedi. Bul kásip balyqshylyqqa qaraǵanda ońaı. Tek kelgen týrısterge talasyp qalatynymyz bar. Básekelesterim «Eldiń bári nege seniń qaıyǵyńa úıir bolyp turady?» dep sóz shyǵarady. Odan basqa qıyndyq joq», - dedi ol.
Úńgirkól degenimiz muhıt jaǵasyndaǵy jynysty ormannyń ishinen oryn tepken kólshik eken. Jaǵadan úńgirge jeter jolda ný ormannyń arasynan bizben qatarlasyp júgirgen maımyldardyń sybdyry estildi. Qaıyqshy Dýradja olardyń uıaly telefon men kózildirik sııaqty jyltyraq dúnıege áýes ekenin aıtyp saq bolýdy eskertken.
Aýzyn qalyń orman qalqalap turǵandyqtan alystan qaraǵan adam úńgir bar ekenin túsinip bolmaıdy. Tústen keıingi 3 saǵattyń kóleminde kún úńgirdiń aýzyna týralaı túsedi. Osy kezde qarańǵy úńgirdiń ishi san túrli boıaýǵa enip, kólshiktiń kórkin ashady. Sýdyń tereńdigi 8 metrden sál asady. Sondyqtan jol bastaýshymyz sýǵa shomylǵysy kelgenderge saqtyq keýdeshesin taratyp shyqty.
Biz úńgirkólden aýylǵa jetkende qarańǵy qoıýlana bastaǵan. Aýyldyń orta tusynan azan daýsy estildi. Qaıyqshy Dýradja namaz ýaqyty bolǵanyna qaramastan biz kólikpen uzap ketkenimizshe qol bulǵap turdy. Úńgirkólge kelýshilerdiń bári Dýradjanyń qaıyǵyn tańdaýyna osy bir eńbekqorlyǵy men qonaqjaılyǵy sebepker shyǵar dep oı túıdik.
Labýan-Badjo týrızm aımaǵy atanyp, ınfraqurylym tartylǵannan beri kásippen aınalysatyn adamdardyń tóleıtin salyǵy da birneshe ese artypty. Biraq Dýradja ol salyqty rızalyqpen tóleıtinin aıtty. Óıtkeni, salyq esebinen tartylyp jatqan ınfraqurylym keletin týrısterdiń sanyn arttyryp jatyr. Al balyqshylyq pen maldan basqa tabys kózi bolmaǵan aral halqy úshin týrıst degen tabystyń negizgi kózine aınalǵan.
Labýan Badjonyń basty ereksheligi - jaǵajaılarynyń tynyqtyǵy, ıaǵnı muhıt tolqyny tereńge tartyp ketedi deıtindeı qaýip joq. Taǵy bir artyqshylyǵy – sýynyń tunyqtyǵy. Tipti qaıyqpen muhıt ortasyna barǵannyń ózinde astyndaǵy balyqtardy aıqyn kórýge bolady. Munyń ózi týrıster úshin saýyqtyń bir túrine aınalǵan. Ol úshin jaǵadan alystap baryp súńgýirdiń maskasymen tereńge boılap balyqtar álemin tamashalaıtyn arnaıy oryndar uıymdastyrylǵan. Sonyń bárine qanyǵyp, Labýan-Badjonyń da týrıster úshin jumaq mekenge aınalatyna kóz jetkizgendeı boldyq. Alda bizdi áıgili Balı kútip tur...
Buǵan deıin habarlaǵanymyzdaı, Indonezııanyń Qazaqstandaǵy elshiligi birneshe BAQ ókili men kıno mamandarynyń, Balı aralynda kásippen aınalysyp júrgen qazaqstandyqtardyń basyn qosyp, aqparattyq saıahat uıymdastyrdy. Delegatsııa quramynda Kazinform tilshisi Esimjan Naqtybaı da bar. Sapardan jazylǵan alǵashqy materıaldy myna jerden oqı alasyz.
