Imansý ishkizý. Ajal-ólim týraly kózqarastarmen salt-dəstúrler
ASTANA. KAZINFORM – Mádenıet jáne ulttyq salt-dástúr kúnine oraıkazinform agenittigi nazarlaryńyzǵa ultymyzdyń tal besikten jer besikke deıingi ǵumyryndaǵy mańyzdy salt-dástúrlerin usynady.
«Aǵash besikke túsken – jer besikke de túsedi, týmaq bar jerde – ólmek te bar, ajaldan eshkim qashyp qutylmaıdy, ólim qorqynyshty emes, tirliginde ıgilikti is istemeý – qorqynyshty» dep qaraǵan qazaq halqy ólim men ómirge sanaly, ǵylymı negizde qara an.
Qysqa ǵumyrynda adam balasyna qoldarynan kelgeninshe jaqsylyq jasap, urpaqtaryna óner-bilim, adal eńbek etý jolyn úıretýmen birge, «jumyr basty pendege erte me, kesh pe bir ólim bar» ekendigin erekshe eskertip, ajaldan qorqyp, úreılenýdiń eshqandaı qajeti joq ekendigin, kerisinshe, bir kúndik, bir saǵattyq, tipti, bir mınýttyq ýaqytty da ǵanıbet bilip, tirshilikte jaqsy isterdi kóp istep, halyqqa kóp qyzmet kórsetip, jamandyq ataýlydan boıdy aýlaq ustap, artyna ólmes eńbek, jaqsy at, tamasha hat qaldyryp ketýdi adamdyq jəne aza mattyq paryz dep uǵyndyrǵan.
«Jaqsy adamnyń ólimi de – ónege» dep qaraǵan qazaq halqy, ólgen adamdardyń tirligindegi istegen isteri men kóz jumar aldynda bala-shaǵa, baýyr-týys, dos-jarandaryna aıtqan ósıetteri men aryzdasý mezgilinde aıtqan aqyldaryna qarap, onyń qandaı adam eken digine kóz jetkizedi. Óler aldynda tirliktegi ketken kek, ótken óshin keshirip, el-jurt, týys-týǵan, dos-jarandaryn berekege shaqyryp tatýlastyryp, dostastyryp ketken kisilerdi erekshe ardaqtap, olardyń óliminiń ózinen úlken adamgershilik sabaq, úlgi-ónege alyp otyrǵan.
Qorytyp aıtqan da, qazaq halqy ólimdi qorqynyshty emes, syn dep qaraıdy. «Ólim qaıda barasyń, synǵa baramyn» deıtin mysal osydan. Qazaq halqynyń ólim-ómir týraly kózqarastary týý, ómir súrý, ólý isiniń tabıǵı zańdylyq ekendigi syndy aqıqatty shynaıy uǵynyp, adamdyq ómirdi məndi, maǵynaly ótkizip, adamzat úshin mol e-bek sińirip, artyna jaqsy at, ólmes eńbek qaldyryp ketýge baýlıdy. Ólimniń óte qorqynyshty emes, qaıta artyna mol úlgi-ónege qaldyryp, halyqty bereke-birlikke shaqyryp ketýdiń bolashaqta jyr bolar dańqty is ekendigin shynaıy sezindiredi. Adamdardy jigerli, jalyndy, úmitker bolýǵa baýlıdy. Alańdaý, qorqý, úreılený sııaqty jaman ədetterden aryltyp, adamdardyń qam-qaıǵysyz, saý-səlemet ómirsúrýine múmkindik jasaıdy.
Artyna mura qaldyrý
«Artyńa pul qaldyrǵansha ul qaldyr, bóz qaldyrǵansha sóz qaldyr», «artyna tek baılyq tastap ketken adam – sorly, ónege qaldyrǵan adam – kemeńger», «artyna ólmes eńbek qaldyrǵan adamnyń ózi ólse de aty ólmeıdi» dep qaraǵan qazaq halqy, tirlikterinde el-jurtymen halqyna ıgi isterdi kóp istep berýden syrt, arttaryna mynadaı mura qaldyryp ketýdi azamattyq jəne adamgershilik paryzymyz dep eseptegen.
1. Aqyl-bilimdi, úlgi-ónegeli, eńbek súıgish adal urpaq. 2. Shólge shyǵarǵan sý, jol, kópir, meshit, jetimhana, emhana. 3. Mol aqyl-bilim beretin, halyqqa jaqsy-jamandy uǵyndyryp, ótken-ketkenin esine salyp, izgilikke jeteleıtin kitap. 4. Baý-baqsha, saıaly aǵash. 5. Jaqsy at, úlgi-taǵylym.
Aryzdasý
Qazaq saltynda, dúnıeden óter adam «endi dəm-tuzym taýsyldy-aý» degen sońǵy saǵatynda alys-jaqyndaǵy bala-shaǵa, týys-týǵan, dos-jarandaryn shaqyrtyp alyp, olarmen eń sońǵy ret qoshtasyp, tirliginde istegen pendeshilik isterin, artyq-kemin keshirýlerin suraıdy. Alys-beris, qaryz-quryzdaryn adaqtaıdy da, aqtyq ósıe-tin aıtady. Mine, bul «aryzdasý» dep atalady.
Aryzdasýda aıtylǵan aqtyq ósıetti, aıtqan ótinishti artta qalǵan adamdar mindetti túrde oryndaıdy. Aryzdasýǵa shaqyrylyp, dúnıeden óter aldynda jatqan adamnyń sońǵy ret júzin kórip, aqtyq ósıetin et qulaqtarymen estigen týys-týǵan, dos-jaran, bala-shaǵalary onymen baquldasyp qoshtasyp, tirlik te istegen artyq-kem isteri bolsa keshirip, «sen de bizdiń artyq isterimiz bolsa kesh! Baqul bol» dep teris aınalyp, kóz jastaryn kórsetpeı syǵyp alady. Sol sebepti, «aryzdasý» keı jerde «baquldasý» delinse, keı jerde «ant-təýba mezgili» dep atalady.
Qazaq halqynyń adamgershilik pen adaldyqqa beriktigi sonsha, o dúnıege attanar aldynda da ərbir azamaty arttaryna jaqsy sóz, jarasymdy ósıet qaldyryp ketýdi adamdyq jəne azamattyq paryzymyzdep qaraıtyndyqtan, bul dúnıeden attanǵan qandaıda azamattyń artynda jaman sóz, daý-damaı, ókpe-renish qalmaıdy. Qaıta, artyndaqalǵandar onyń jaqsy is-əreketterin úlgi-ónege tutyp, ósıetteri negizinde burynǵydan da yntymaqtasyp, bereke-birlik jasap, adamdyq ómirdi tatý-tətti ótkizýge qulshynady. Mysaly, dəm-tuzy taýsylýǵa jaqyndaǵan bilikti kisiler tirliginde kektesip, bir-birin kórmesteı bolyp júrgen adamdaryn shaqyrtyp alyp, «jaman ədet, jat qylyq menimen ketsin! Artymda qalǵan el-jurt, bala-shaǵa endigi jerde tatý-tətti ótińder! Ketken kek, ótken óshiń bolsa keshir!» dep, artynda qalǵan el-jurtyn berekege shaqyryp, tatýlastyryp ketedi.
«Aryzdasý» bul dúnıeden attanar adamnyń artynda qalyp bara jatqan el-jurtyna jan syryn aqtaryp, armanyn tarqatsa, kóńilge alǵan keıbir isterin óz kóziniń tirisinde birjaqty etip, kóńil kúıin ornyqtyryp, «ólim» atty uly saparǵa armansyz attanýyna múmkindik jasaıdy. Jany qınalmaı, kózi tez jumylady, ishinde aıtylmaı qalǵan arman-dert ketpeıdi. Onyń artynda qalǵan týys-týǵan, dos-jarandary burynǵydan ary yntymaqtasyp, qoǵamdyq qarym-qatynastaryn nyǵaıtady. Dostary kóbeıedi, óristeri keńeıedi. Adamzat qoǵamy men tirshilik zańdylyqtaryn tereń uǵynýlaryna múmkindikjasap, adamdardy adal, izgi nıetti, meıirimdi, qaıyrymdy bolýǵabaýlıdy. Keńpeıil, keshirimdi bolyp, tynysh, ornyqty, baıashat qoǵam qurýyna negiz qalaıdy.
Ósıet
Ósıet – kóp jasap, kópti kórgen bilikti qarııalar men túrli se-bepterden aýyryp-syrqap mertigip ólim aýzynda jatqan adamdardyń pənı dúnıede qalyp bara jatqan el-jurt, týys-týǵan, bala-shaǵalaryna aıtyp ketken aqyly men keleli keńesi jəne eń sońǵy tapsyrmasymen ótinishi. Mine, bul «ósıet» dep atalady.
Ertede kóregen, bilimdi adamdar kózderi tiri kezde, ıaǵnı, es-aqyly durys, tili túzý mezgilde týys-týǵan, janashyr jaqyndaryn qasyna shaqyryp alyp óshteskenderi bolsa dostastyryp, ósh-kekteri bolsa keshirtip, artta qalyp bara jatqan bala-shaǵalary men mal-jandarynyń qamyn ornalastyryp, kóz jumǵannan keıin súıegin kimder ustap, qaı jerge jerleý kerektigine deıin aıtyp, ósıet qaldyryp ketetin dəstúr bolǵan.
«Ósıet» adamdardy adaldyqqa, tektilikke, sondaı-aq, óskeleń adamgershilikke baýlıdy, əri dostyqqa, bereke-birlikke, tatýlyqqa jetelep, adamdar arasyndaǵy óshtik, qastyq pen jaýlasýǵa t ıym salady. Kisilik qarym-qatynasty jaqsartyp, tynysh, ornyqty qoǵam qurýǵa daǵdylandyrady.
Ataý-kere
«Endi kóz jumar shaǵym jetti» degen adamnyń «aryzdasý» saltynan soń, onyń bala-shaǵa, týys-týǵandary «el aıaǵyn aýyrlaıdy» dep, hal ústinde jatqan adamdy ońasha qaraıdy. Sondaı bir sətte el-jurt, bala-shaǵalaryna aryz-arman, úmit-tilegin aqtaryp tastap, kóńil kúıi ornyqqan naýqas adam sergip, basyn kóterip, əńgime, tipti, əzil-qaljyń aıtyp, as-sý iship, aqyryn júrip-tura bastaıdy. Dúnıeden óter adamnyń bul qımylyn qazaq halqy «boıjazý» dep ataıdy, əri oǵan sol kezde eń sońǵy ret «ataý-kere» dep atalatyn tamaq əzirlep ishkizedi. Osy kúni tilimizde qoldanyp júrgen «ataýkereńdi ish» degen qarǵys, mine, osy iske baılanysty aıtylǵan.
Kóz jumar adamǵa «ataýkere ishkizý» adamdardy meıirimdilikke, janashyrlyqqa baýlyp, aýrý-syrqaý adamdarǵa ómiriniń sońyna deıin qabaq shytpaı jaqsy qarap, ne iship, ne jeımin dese sony əzirlep berip, olardyń bul dúnıeden rıza-qoshtyqpen attanýyna múmkindik jasaıdy. Sonymen birge, aýrý adamdardy baǵyp-qaqqan adamdy túrli ókinish pen kúdik-kúməndardan aryltyp, ýaıym-qaıǵy men ókinishten týyndaıtyn túrli aýrý-syrqaýlardan saqtaıdy.
Imansý ishkizý
Kóz jumarǵa jaqyndaǵan adamnyń jaryq dúnıege talasyp, jan azaby men tən azabyn qatty tartatyn, tipti, bir urttam sý surap ishýge de zərý bolatyn kezi bolady. Sondaı kezde onyń basy-qasynda bolǵan janashyr jaqyndary múmkindiginshe tilin kalımaǵa keltiredi. Oǵan múmkindik bolmasa, ıman aıtyp sýǵa dem salyp, naýqas adamnyń aýzyna aýyq-aýyq tamyzyp otyrady. Bul «ıman sý ishkizý» dep atalady.
Al, naýqas adam jan tapsyrsa, ımansý bergen adam bilgen ımanyn aıtyp, kózin sıpap jumdyryp, qol-aıaǵyn sozyp, shalqasynan túzý jatqyzyp, jaǵyn aq dəkemen tańyp, betin jaýyp qoıady. Sol kezde úıdegi bala-shaǵa, týys-týǵandary daýys salyp jylaıdy. Daýysty estigen kórshi-qolań, týys-týǵandary dereý kelip, marqumnyń bala-shaǵalary men kórisip, kóńil aıtady. Qaraly úıdiń jón kórsetýi men dereý jan-jaqqa habarshy shaptyrady. Odan soń, aýyldan isker, pysyq bir adam marqumnyń artqy jumystaryn basqarý isine jaýapty bolyp, týys-týǵandaryna qaraly habardy jetkizý, kóńil aıta kelgenderdi ornalastyrý, qabir qazdyrý, súıekti jýdyrý, kebindep qoıdyrý, sondaı-aq, jerleýge, súıekke túsýge qatysty alym-berim isteri men marqumnyń jeti-nəziri ótkenge deıingi barlyq isin basqaryp, jónge salyp otyrady.
Marqumnyń əıeli men qyz-qyrqyn, kelin-kepshikteri úıde qoralanyp otyryp, kúndiz-túni joqtaý aıtady. Al, erkek kindikti bala-shaǵa, týys-týǵandary esik aldynda qaz-qatar tizilip turyp, «oı, baýyrymdap», kelgendermen kórisedi.
«Imansý ishkizý» kóz jumǵaly qınalyp jatqan adamnyń o dúnıe jumaqqa degen senimin arttyryp, janynyń qınalmaı tezirek shyǵýyna múmkindik jasaıdy. Sebebi, qazaq uǵymynda kóz jumar kezde «ımansýdan tatqan adam jumaqqa barady» deıtin nanym bar. Sondyqtan da, jany qınalyp ne qylaryn bilmeı jatqan adam «ımansýdan» tatqan soń, bul ómirden múlde kúder úzip, bolashaq jumaqqa tezirek ketsem eken dep, ishteı əzirlene bastaıtyndyqtan, jany qınalmaı tez shyǵady.
Oń bosaǵaǵa salý
Qalyptasqan salt boıynsha, adam qaıtys bola salysymen jaǵyn tańyp, qol-aıaǵyn túzep, dereý arnaýly úı, shatyr tigip nemese ońasha bir úıge alyp shyǵyp saqtaıdy. Ondaı arnaýly úı tigýge jaǵdaıy kelmese, marqumnyń jatqan úıindegi azyq-túlik, shyny-aıaq túgel syrtqa shyǵarylyp əketiledi de, marqumdy jerlegenshe sonda jatqyza turady.
Qazaq halqynyń qaıtys bolǵan adamdy qalaı jatqyzyp, súıegin qalaı saqtaýynyń da ózindik jol-josyny bar. Mysaly, qaıtys bolǵan adamdy úıdiń oń jaq bosaǵasyna basyn soltústikke, betti (júzin) qubylaǵa qaratyp, astyna tósenish tósep, shalqasynan túzý jat qyzady da, ústine jeńil, juqa mata jaýyp, shymyldyq tartyp, kózden kólegeılep tastaıdy. Mine, bul «oń bosaǵaǵa salý (jatqyzý)» delinedi. Ədette, jeti-nəziri ótkenshe marqum bolǵan kisiniń bala-shaǵalarymen tike týystary qazan-aıaqqa aralasyp as-sý əzirlemeıdi. Tek kóńil aıta kelgendermen kórisip, joqtaý aıtyp otyrady. Alys-jaqynnan kóńil aıta kelgenderdi kútý kórshi-qolań, quda-jegjattarynyń mindeti bolady.
Dəret sýyn berý
Qaıtys bolǵan adamdy oń bosaǵaǵa salar aldynda týys-týǵan, bala-shaǵalarynan jón biletin úsh-tórt adam marqumnyń ústindegi kıimderin jyrtyp-jyrtyp alady. Marqumdy taza sýmen jýyp shyǵady. Mine, bul «dəret sýyn berý» dep atalady.
Keı jerde ol «meıramsýy», keı jerde «shilde sýy» dep te aıtylady. Marqumnyń «dəret sýyn berýde» ony jýǵan adamdar bilgenderinshe ıman aıtyp, eń aldymen astyn (jynys múshelerin) az degende úsh retten joǵary jýady. Odan soń, eki qolyn shyntaǵyna deıin úsh retten joǵary jýyp, aýzy-murnyna sý jibermeı, úsh retten sıpaı jýady. Ədettegi dəret aldyryp, onan soń basynan bastap, aldymen, oń jaq dene múshesi, onan soń, sol jaq dene múshesin əbden tazartyp jýyp, qurǵaq kezdememen súrtip denesin qurǵatqan soń, oń bosaǵaǵa jatqyzyp, ústin aq kezdeme nemese matamen jaýyp qoıady. «Oń bosaǵaǵa salý» jəne «dəret sýyn berý» túrli juqpaly aýrýlardyń tarap ketýiniń aldyn alady jəne marqumnyń janazasyn shyǵarar aldynda súıegin jýýǵa qatynasatyn keıbir təjirıbesiz adamdardyń seskenip, ushynyp qalýynan saqtaıdy. Adamdardy týylǵannan ólgenge deıin udaıy jýynyp taza júrýge daǵdylandyrady.
Súıek kúzetý
Qazaq halqy qaıtys bolǵan adamdy múmkindiginshe tez jerleýge tyrysady. Alaıda, ulanǵaıyr keń dalaǵa bytyraı qonystaǵandyqtan, týys-týǵan, bala-shaǵa, quda-jegjattary kelgenshe súıekti bir-eki kún saqtap, týys-týǵandary túgel kelgen soń, dereý jerleıdi. Eger, tospasa bolmaıtyn óte janashyr, jaqyn adamdary bir-eki kún ishin de úlgerip kele almasa, onda múrdeni (buzylyp ketpeý shartymen) astyna muz tósep nemese balaýsa jońyshqaǵa orap, saqtaıdy.
Ədette, adam qaıtys bolyp, boıynan jan ketken soń, ony dereý oń bosaǵaǵa salyp, súıekti jalǵyz tastamaı, aýyl adamdary men molda-qojalar ıman úıirip, sharıǵat aıtyp, kúndiz-túni qasynda otyryp kúzetedi. Bilikti qarııalar marqumnyń tirligindegi ıgi isterin eske alyp, ómirdiń baıansyzdyǵyn, dúnıeniń jalǵandyǵyn, jumyr basty pendege sum ajaldyń qashanda bir keletindigin, sondyqtan marqum bolǵan osy adam sııaqty artyna ólmes ónege qaldyryp ketý kerektigin urpaqtarynyń qulaǵyna quıyp otyrady.
Materıal Aıyp Núsipoqasulynyń «Tal besikten jer besikke deıin» atty kinabyna negizdelip daıyndaldy.
