Hımııadan bıoádiske — Pestıtsıd qoldaný tájirıbesi túbegeıli ózgerip jatyr
ALMATY. KAZINFORM – Qazaqstan ekologııalyq turǵydan qaýipsiz aýyl sharýashylyǵy júıesin qurýǵa kezeń-kezeńimen kirisip jatyr. Negizgi nazar pestıtsıdtermen jumys isteý mádenıetine, bıotehnologııalardy engizýge jáne lastanǵan jerlerdi qalpyna keltirýge aýdarylǵan. Bul iske ǵalymdar, fermerler, memlekettik qurylymdar men halyqaralyq uıymdar jumyla atsalysyp jatyr.
Keńes dáýirinen qalǵan mura: eskirgen pestıtsıdterdiń izi
Qazaqstandyq fermerler jyl saıyn bir máselege tap bolady: zııankester men aýrýlar egistikter men baqtardy zaqymdap, ónimdilikti tómendetedi. Olar egistikti qorǵaý úshin pestıtsıdter qoldanýǵa májbúr, biraq bul hımıkattardy durys paıdalaný jolyn bári birdeı bile bermeıdi. Mundaı qateliktiń zııany orasan bolýy múmkin: ol jer men sýdy ýlap qana qoımaı, adamnyń ózine de qaýip tóndiredi.
Hımııalyq júktemeni azaıtyp, ónim kólemin saqtaý maqsatynda ǵalymdar BUU Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń (FAO) bastamasymen bıoremedıatsııa jáne fıtoremedıatsııa sııaqty qoljetimdi ári ekologııalyq taza tehnologııalardy engize bastady. Bul ádister topyraqty turaqty organıkalyq lastaǵyshtar men aýyr metaldardan tazartyp, qalpyna keltirýge múmkindik beredi.
Degenmen Qazaqstan úshin áli de ózekti másele – keńestik dáýirden qalǵan ýly mura. Bul – ondaǵan jyldar boıy qoımalar men polıgondarda saqtalyp kelgen eski pestıtsıdter. Qazir olar qorshaǵan ortaǵa da, adam densaýlyǵyna da tikeleı qaýip tóndirip otyr.
Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń mamandary osy problemanyń aýqymyn naqty anyqtaý úshin FAO-nyń «Pestıtsıdterdiń ómirlik tsıklin basqarý jáne turaqty organıkalyq lastaǵysh-pestıtsıdterdi joıý» atty halyqaralyq jobasy aıasynda elimiz boıynsha keń kólemdi túgendeý jumystaryn júrgizdi.
– FAO jobasy aıasyndaǵy túgendeý nátıjesinde eskirgen pestıtsıdterdiń kólemi 1300 tonnadan aspaıtyny anyqtaldy. Qorytyndy derekter naqtylanyp jatyr. Kelesi kezeńde jergilikti atqarýshy organdarmen birge basym nysandardy iriktep, basqarý strategııasy ázirlenedi, - dedi Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar vıtse-mınıstri Jomart Álıev agenttik saýalyna bergen jaýabynda.
Kóp jaǵdaıda lastanǵan ýchaskeler eldi mekender men aýyl sharýashylyǵy jerleriniń mańynda ornalasqan.
Sondyqtan vedomstvo mundaı aımaqtardy Lastaný ýchaskeleriniń memlekettik tizilimine engizýdi qarastyryp jatyr. Bul – tazalaýdy júıeli etýge jáne qarjylandyrýdy josparlaýǵa jol ashady.
Jobanyń ulttyq menedjeri, hımııa ǵylymdarynyń kandıdaty Saltanat Baeshova Qazaqstannyń FAO bastamasy aıasynda aıtarlyqtaı nátıjege jetkenin atap ótti.
– Alǵash ret eskirgen pestıtsıdter men lastanǵan jerlerge ulttyq túgendeý júrgizilip, buryn shashyrańqy bolǵan derekter júıelendi. Bul máseleniń naqty aýqymyn baǵalaýǵa múmkindik berdi. Kóptegen nysan eldi mekenderge jaqyn ornalasqandyqtan, ekologııa men densaýlyq máselesi asa ózekti. Búginde qurylǵan derekqor monıtorıng pen baqylaý basymdyqtaryn anyqtaýǵa, sondaı-aq bıologııalyq jáne ósimdik negizindegi tazartý tehnologııalaryn qoldanýǵa jol ashty. Bul – ekologııalyq qaýipsizdiktiń uzaq merzimdi ulttyq strategııasyn qalyptastyrý jolyndaǵy mańyzdy qadam, - deıdi Saltanat Baeshova.
Topyraqty qorǵaýdyń tıimdi joly qandaı: hımııa ma, bıologııa ma?
Búgingi ekologııalyq qıyndyqtar jańa kózqaras pen tyń tásilderdi talap etedi. Ǵalymdar FAO jobasy aıasynda topyraqty tazartýdyń bıologııalyq joldaryn, ıaǵnı mıkroaǵzalar men ósimdikterdiń kómegimen jerdi qalpyna keltirýge baǵyttalǵan bıo jáne fıtoremedıatsııa ádisterin synaqtan ótkizip jatyr.
Almaty oblysynda 2023-2024 jyldary júrgizilgen pılottyq jobalar tıimdiligin dáleldedi:
- arnaıy mıkroaǵzalar shtamdary topyraqtaǵy organohlor pestıtsıdterdiń mólsherin 74-98% azaıtqan;
-
al Paulownia elongata aǵashtary lastaǵysh zattardy sińirý qabiletiniń joǵary ekenin kórsetti: topyraqty GHTsG ızomerlerinen tazartý deńgeıi 92%-dan asty, al jekelegen zattar boıynsha bul kórsetkish 99-100%-ǵa deıin jetti.
– Bul nátıjeler bıotehnologııalyq tásilderdiń aýyl sharýashylyǵy jerlerin qalpyna keltirýde joǵary tıimdi ekenin dáleldedi. Tájirıbe fermerlik deńgeıde aıaqtalǵan soń jobany keńeıtý múmkindigi qaralady. Munda ekonomıkalyq tıimdilik te, ǵylymı usynymdar da eskeriledi, - dedi vıtse-mınıstr Jomart Álıev.
Saltanat Baeshovanyń sózinshe, Qazaqstanda fermerlerge zııankestermen kúrestiń zamanýı – ıntegratsııalanǵan (IPM) tásilderin úıretýge erekshe nazar aýdarylyp keledi.
2022 jyldan beri Almaty, Pavlodar, Aqmola jáne Túrkistan oblystarynan 150-den astam fermer arnaıy daıyndyqtan ótti. 2025 jyly taǵy 20 fermer-lıder qosylyp, jalpy 700 gektar baq qamtyldy.
Sabaqtar egis alqaptarynda ótti. Qatysýshylar feromondy tuzaqtardy ornatýdy, búrikkishterdi dál baptaýdy, bıologııalyq preparattardy durys qoldanýdy jáne zııan sheginiń ekonomıkalyq deńgeıin esepteýdi úırendi.
Nátıjesi táp-táýir. Integratsııalanǵan ósimdik qorǵaý (IPM) ádisterin engizý pestıtsıd tutynýdy eki ese, al alma baqtarynda 70%-ǵa deıin azaıtqan. Ónim kólemi de artqan – qyzanaq gektaryna 47 tonnadan 80 tonnaǵa (70% ósim), al qyryqqabat 13 tonnadan 25 tonnaǵa (95% ósim) jetken. Osylaısha, fermerlerdiń tabysy ár gektardan shamamen 800 myńnan 1,7 mıllıon teńgege deıin kóbeıgen.
Pestıtsıd aınalymyna qatań baqylaý
Qazaqstan zańnamasy pestıtsıdterdiń óndirisi men aınalymyna qatań talap qoıady:
-
Tirkeýden ótpegen preparattardy óndirýge, ákelýge, saqtaýǵa jáne qoldanýǵa tyıym salynady;
-
Import tek memlekettik qyzmet aıasynda beriletin «Ósimdikterdi qorǵaý quraldaryn (pestıtsıdterdi) ımporttaýǵa lıtsenzııa berý» tártibi arqyly lıtsenzııalanady;
-
Pestıtsıdterdiń aınalymy fıtosanıtarııalyq esep júıesi men óndirýshilerdiń mindetti esebi arqyly baqylanady.
– Qazaqstanda pestıtsıdterdiń ákelý men olardyń aınalymyn retteý tek memlekettik tirkeý rásimi arqyly júzege asyrylady. Bul rásimge keshendi toksıkologııalyq-gıgıenalyq jáne ekologııalyq saraptama kiredi. Negizgi kezeńderdiń biri – pestıtsıd quramyndaǵy belsendi zattardyń halyqaralyq kelisimderge, sonyń ishinde Stokgolm konventsııasynyń turaqty organıkalyq lastaýshylarǵa qatysty talaptaryna sáıkestigin tekserý, - dep túsindirdi Jomart Álıev.
Jańartylǵan ulttyq jospar aıasynda Qazaqstanda qoldanýǵa ruqsat etilgen pestıtsıdter men agrohımıkattar tiziminde turaqty organıkalyq, onyń ishinde jaqynda Stokgolm konventsııasyna engizilgen lastaǵyshtar joq ekeni rastaldy.
Demek, eń qaýipti hlororganıkalyq qosylystardyń ishki naryqqa ótýine jol berilmeıdi.
ToxicNet: ǵylym, bılik jáne qoǵam yntymaqtastyǵy
2023 jyly Qazaqstanda qurylǵan ToxicNet jelisi búginde óńirlik deńgeıge shyqty. Onyń quramynda Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Ázerbaıjannan 140-tan astam uıym bar. Olar: ÚEU, ýnıversıtetter, memlekettik qurylymdar men táýelsiz sarapshylar.
Bul alań eskirgen pestıtsıdterdiń qaýpi týraly aqparat taratatyn, ǵylymı tájirıbe men jastardy ekologııalyq bastamalarǵa tartatyn platformaǵa aınaldy.
– Joba ekijaqty nátıje beredi: fermerler úshin ónim men tabys artyp, hımııa shyǵyny azaıady, al qoǵam úshin lastanǵan jerlerdiń derekqory jasalyp, tazartý tehnologııalary engiziledi. Qazaqstan qazir bul tájirıbeni tek ózimizde emes, Ortalyq Azııa elderine de úlgi retinde usynyp otyr, - deıdi Saltanat Baeshova.
Fermer tájirıbesi: hımııasyz ónim alý múmkin be?
Almatylyq kásipker, alma baǵynyń ıesi Oljas Sybanbaev keıingi jeti jyl boıy zııankestermen bıologııalyq ádispen kúresip keledi.
– Bizdiń basty jaýymyz – alma jemiri. Bul zııankes búkil ónimdi qurtýy múmkin. Biz Japonııada óndiriletin feromon sińdirilgen arnaıy rezeńke taspalardy qoldanamyz. Bıylǵy shyǵyn shamamen 12 mln teńge boldy, - deıdi ol.
Onyń aıtýyna qaraǵanda, bul ádis boıynsha atalyq kóbelekter feromon ıisin sezip, taspaǵa qonady da, kóbeıý qabiletin joǵaltady. Analyqtary uryqtanbaı, almaǵa jumyrtqa salmaıdy. Osylaısha, zııankes tabıǵı jolmen azaıady – olar ólmeıdi, tek basqa jaqqa ushady.
– Biz bul ádisti jeti jyldan beri qoldanyp kelemiz. Bıologııalyq qorǵanys júıeli bolǵan jaǵdaıda ǵana jaqsy ónim alýǵa bolady. Tipti aýa raıynyń qolaısyzdyǵy nemese jumysshylardyń aýyryp qalýyna baılanysty baýdy ýaqytynda óńdeı almasaq ta, ónimge qaýip azaıady, - deıdi fermer.
Olar qosymsha qorǵanys retinde usaq dıspersti saz qabatyn paıdalanady. Ony arnaıy búrikkishpen sebedi: bul jemisterdi kúnnen kúıip qalýdan jáne zııankesterden qorǵaıdy, keıin ony ońaı jýýǵa bolady. Bul ádis feromondyq dezorıentanttar sanatyna jatady.
Al meteostantsııa men tsıfrlyq datchıkter zııankesterdiń damýyn aldyn ala boljaýǵa kómektesedi.
– Bul «spıdometr» sııaqty. Qurylǵylar qaýip týraly eskertse, sol sátte jumys isteımiz. Aldyn ala óńdelmeıdi. Árıne, shyǵyn bolady, zııankester saldarynan ónimniń shamamen 2-3%-y qurıdy. Keıde aýrýlar, ásirese sańyraýqulaq túrleri kezdesedi, sondaı-aq keıbir aǵashtar qýrap ketedi. Mundaı jaǵdaıda birneshe jyldyq shyǵynǵa tap bolamyz. Alaıda basty maqsatymyz – hımııalyq preparattardy múmkindiginshe az qoldaný, - deıdi Oljas Sybanbaev.
Ǵylymı kózqaras qandaı?
Qazaq jemis-kókónis sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty tóraǵasynyń orynbasary Sáýle Qazybaeva da ósimdik qorǵaý isi tek bir ádispen shektelmeıtinin aıtady:
– Biz aýrýlarmen kúreskende keshendi tásil qoldanamyz: aǵashtardy durys kesý, sýarý tehnologııalary, topyraqty qunarlandyrý jáne qajet bolǵan jaǵdaıda fýngıtsıdter paıdalaný. Maqsat – sapaly ónim alý. Sol úshin tásilderdi jetildirip, jańa ádisterdi engizý qajet, - deıdi ol.
Ǵalymdardyń aıtýynsha, hımııany azaıtyp, organıkalyq tyńaıtqyshtarǵa basymdyq berilgen. Ár sorttyń óz ereksheligi bar, sondyqtan naqty sheshimder ǵylymı salystyrýlar arqyly tańdalady.
– Zertteý nátıjesinde biz usynymdar ázirlep, eń tıimdi fýngıtsıdterdi irikteımiz. Preparattar ártúrli elden de, otandyq óndirýshilerden de jetkiziledi, al biz olardyń tıimdiligin muqııat salystyryp, qazaqstandyq baǵbandar úshin eń qolaıly sheshimderdi tańdaımyz, - deıdi Sáýle Qazybaeva.
Eske salaıyq, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2024 jylǵy qańtarda Rımde FAO bas dırektory Tsıýı Dýnıýımen kezdesý barysynda Ortalyq Azııa úshin uıymnyń sýbóńirlik ókildigin Qazaqstanda ashýdy usyndy. Memleket basshysy jahandyq azyq-túlik qaýipsizdigi men turaqty aýyl sharýashylyǵy damýynyń mańyzyn atap ótip, Qazaqstannyń álemdik dán jáne un óndirýshi jetekshi elderdiń biri retindegi úlesin erekshe atady.
Qazaqstan 2021 jyly BUU Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń (FAO) bastamasyna qosyldy. Bul bastama Ortalyq Azııa men Túrkııa elderinde pestıtsıdterdiń ómirlik tsıklin tıimdi basqarý men turaqty organıkalyq lastaǵyshtardy joıý sapasyn arttyrýǵa baǵyttalǵan. Joba dástúrli hımııalyq pestıtsıdterdi qoldanýdy azaıtýǵa, sonyń ishinde fermerlerdi qaýipsiz ári balamaly preparattardy paıdalanýǵa múmkindik beredi.