Halqyna rýhanı baǵdar siltegen dala danyshpany
Qazirgi Qytaı men Mońǵolııa aýmaǵyna qaraıtyn jerlerde qonystanǵan qazaqtar arasyna Abaıdyń, Shákárimniń, Mahambettiń máıekti týyndylary jetpeı jatqan tusta, Aqyt Úlimjiuly óz ultynyń rýhanı kóshin bastap, aǵartýshy ustaz rolin atqardy. Sondyqtan da, búginge deıin Qytaı men Mońǵolııa qazaqtary jáne osy jerlerden keıinen qonys aýdarǵan Túrkııa, Eýropa qazaqtarynyń ortasynda Aqyt Úlimjiulynyń óleń-tolǵaýlary, qıssa-dastandary men arnaýlary urpaqtan urpaqqa dáriptelip, saqtalyp keldi.
Endeshe, halqyna kemel bilimimen ólsheýsiz eńbek etken ǵalymnyń tarıhı tulǵasy men ómir shejiresin kókteı sholyp baıan etip kórelik.
Aqyt Úlimjiuly Qarymsaqov 1868 jyl QHR-nyń Altaı aımaǵy, Kóktoǵaı aýdanynda dúnıege keledi. Aqyt bala kezinde saýatyn aýyl mollasynan ashyp, hat tanyǵan soń, orystyń jábirinen Buqaradan qashyp kelgen, qazaqtar Myrzabaqa dep atap ketken túrik ǵulamasy Mahbýbulladan tereńdep bilim alady. Mol bilimdi ustazy arab, parsy, shaǵataı tilderin úıretýge den qoıady. Sondaı-aq, talantty ári talapty shákirtine kóp úmit artqan ǵalym, Qazan, Ystambul qalalarynan basylyp shyqqan kitaptardy oqytyp, shyǵys ádebıetimen sýsyndata bastaıdy.
Bala kúninen óleń shyǵaryp, bozbala jigittik shaǵynda aýyl arasynda aıtysqa túsip aqyndyq darynyn ańǵartqan Aqyt endigi jerde ustazynan alǵan taǵylymdy tálimimen ushtalyp, kózi ashyq, kókiregi oıaý bilimdi azamat bolyp qoǵamǵa aralasady. 1890 jyly Aqyttyń qarym-qabiletin eskergen úkimet adamdary Ejen hannan jáne Reseıden keletin hat-chekterdi Altaı, Qobda, Zaısan aralyǵynda atpen tasıtyn poshta qyzmetin atqarýǵa jumysqa shaqyrady.
Bardam otbasydan shyqpaǵan Aqyt úshin bul jumys alǵashynda mal taýyp, jan baǵýdyń amaly bolsa da, keıinnen osy qadamy ǵylym jolyna túsýdiń, qoǵamdy tanýdyń, bilimin jetildirýdiń de dańǵyl joly ekenin ańǵarady. Ol osy kezden bastap Reseı men Mońǵolııa elderiniń qoǵamdyq júıesimen tanysýdan basqa, poshta qyzmetinde júrip, ár kezektegi myńdaǵan shaqyrymdyq jol saparynda halyq ortasynan rýhanı taǵylym jıyp, el bolmysyn etene tanı túsedi. Jumys qajettiligine baılanysty mońǵol tilin úırenip, orys til-jazýynan saýat ashady.
El attap, syrtqy álemge esik ashqan aqyn óziniń jazǵan eńbekterin baspadan shyǵarýdyń da jolyn tapty. Aqyt saýdager Kerimberdi Babaevpen tanystyǵynyń arqasynda 22 jasynda jazǵan alǵashqy kitabyn «Jıhansha Tamuz Shah Uǵyly» degen atpen 1891 jyly Qazanda bastyrady. Osydan keıin, 1891 jyldan 1914 jylǵa deıin onyń Qazan, Orynbor, Semeı, Sankt-Peterbýrg baspalarynan 10 kitaby 17 ret basylyp shyǵady. Olardyń ishinde «Jıhansha», «Ahıretbaıan», «Sáıpilmúlik - Jamal» dastandary, «Abııat ǵaqıdııa», «Seıitbattal Ǵazy», «Ishan Mahmud» atalatyn kitaptary birneshe ret jaryq kórdi. 1898 jyly orystyń túrki tilderin zertteýshi ǵalymy, Qazan ýnıversıtetiniń professory N. F. Katanov Aqyt shyǵarmashylyǵy týraly «Deıatel» jýrnalynda alǵash ret arnaıy maqala jarııalaıdy. Aqyttyń baspadan shyqqan kitaptarynyń bir bólimi Qazaqstan ǵylym akademııasynyń kóne kitaptar men qoljazbalar qorynda saqtalǵan eken.
Aqyt Úlimjiuly 1907 jyly Altaıdan shyqqan Laıyq, Orazbek qatarly Qajyshylardyń «jol bastaýshy bolyp, bizben birge júr» degen ótinishimen josparlanbaǵan, tosyn saparǵa jol-jónekeı ilesip ketedi. Olar Semeı arqyly Ombyǵa baryp poıyzǵa otyryp, odan ary Qara teńizge jetip kemege minedi. Osylaısha Mekkege joly túsken aqyn, qajylyq rásimderin aıaqtap, elge qaıtpaq bolǵan saparlastarynan bólinip qalyp, jalǵasty aralap kórýdi jón sanaıdy. Aqyt Arab elderi men Túrkııanyń mádenı, rýhanı ortalyqtary Medıne, Qudys, Ystambul, Damask qalalarynda bolyp, bilimin jetildirip, bul sapardan eline araǵa eki jarym jyl salyp qaıta oralady. Halqyma jetkizsem dep asyqqan eń qymbat qazynasy qorjyn toly kitaptary men osy eki jarym jylda zerdesine quıyp alǵan mol bilimi boldy. Arab, parsy tilderin tolyqtaı meńgerip, arab mádenıetin, jaratylystaný, dúnıetaný ǵylymdaryn úırenip keldi.
1912 jyly Aqyt Úlimjiuly Altaıdaǵy el aǵalarynyń shaqyrýymen Mońǵolııanyń Qobda aımaǵynan týǵan jeri Kóktoǵaı aýdanyna qaıta kóship keledi. Altaıǵa kelgen soń Aqyt qajy mektep ashyp, bala oqytýmen aınalysa bastaıdy. Qytaıda turatyn ádebıet zertteýshisi, professor Áýelqan Qalıulynyń aıtýynsha, bul bilim ordasynda arabsha hat tanytýdan bólek, geografııa, esep, tarıh sabaqtaryn qosyp oqytylyp otyrǵan.
«Aqyt qajy shákirtterine túrik tilinde basylǵan dúnıe geografııasyn, tatar tilinde basylǵan tarıh, astronomııalyq bilimderdi, ıslam tarıhyn, arab tili grammatıkasyn, shyǵys ádebıeti tektes biregeı ǵylymdardy oqytyp otyrǵan. Ǵulama ustaz ul balalarmen qatar qyzdardy da shákirttikke qabyldaǵan», - deıdi professor Áýelqan Qalıuly.
San qubylǵan zaman aǵymynyń soqqysyna ushyraǵan osy bir náýbetti jyldarda óz ultynyń bilimin kóterýge, halqynyń rýhanı tárbıesine den qoıǵan ǵalym salt-sana, óner-bilim, zaman aǵymy, adamdyq bolmys sekildi san alýan taqyrypty ózek etken jyr, tolǵaýlaryn jazyp otyrdy. Osymen qatar qoǵamdyq jumystarǵa da belsene aralasyp, el basshylarynyń jáne halyqtyń suranysymen 18 jyl boıy Óraltaı atalatyn úsh aýdan halqyna qazylyq mindetin de atqardy. El arasyndaǵy túrli daýly máselelerge ádil kesim aıtyp, halyqtyń yqylasyna bólendi. Qazaqtyń jeti jarǵy sııaqty kóne zańdaryn qoǵamnyń yńǵaıyna qaraı beıimdep, daýdyń túıinin sheshýge paıdalanyp otyrǵan. Ózi qazylyq jasaǵan daýly isterdi qaǵazǵa túsirip, jazyp saqtaǵan.
«Aqyndar bizden buryn ótken talaı,
Ásirese, Qunanbaı balasy Abaı.
Dál sondaı ótkir sózdi bolmasam da,
Oıymdy jetkizeıin quraı-jamaı»- dep jazǵan Aqyt Úlimjiuly dara talantty Abaı óleńderin alpysty alqymdap, egdelegen jasynda qolyna túsirip oqyp, tamsana tańyrqaıdy. Endigi jerde Abaısha tolǵap jyr jazýǵa, onyń oı ıirimderine úńilýdi maqsat tutty. Mine osydan keıin 55 óleńnen turatyn «Ǵaqylııalyq úndeýler» atty óleńder toptamasyn jazady. Aqyt óziniń osy shyǵarmasy týraly «...marqum Abaı Qunanbaı qajy ulynyń kitabynan órnek alyp, osy ǵaqylııalyq, naqyldyq úndeýler kitabyn jazdym. Shirkin, Abaı adamnyń jýyrda esine túspeıtin sózderdi taýyp, sony órnektegen eken. Men de sondaı esime túse qalǵan sózderdi kirgizdim. Sondaı-aq Abaı óleńderiniń úzindisin basyna alyp, kúrdeli lebizderin sheshtim», - dep túsinik beredi. Osyǵan qarap Aqyt Úlimjiulyn alǵashqy abaıtanýshylardyń biri bolǵan dep aıta alamyz.
San alýan taqyrypty qamtyǵan bul óleńderiniń elge úlgi, ónege shashqan jaýhar jyrlar ekeni shubasyz. Zúfar Seıitjanuly «Abaı men Aqyt» atty maqalasynda Aqyt óleńderiniń Abaı óleńderimen úndestigin taldaıdy. «Aqyt adam portretin jasaýda da Abaıdan úlgi alǵan. «Alpysty aralaǵan el aǵasy» shaqqa jetkende sulý áıeldiń symbatyn sózben músindeıdi. Aqyttyń bul óleńi uly aqynnyń «Qaqtaǵan aq kúmisteı keń mańdaıly» óleńiniń úlgisinde jazylǵan...
Úlbiregen tamaǵy.
Jazyq-jattyq qabaǵy.
Keýdesinde qos alma
Qısaımaǵan sabaǵy.
Nemese:
Aq saýsaǵy ájimsiz,
Erine taza júregi.
Qolań shashy jibekteı
Baltyryn soǵyp júredi, -deıdi.
...Aqyt uly Abaı murasynyń áserimen jazǵan toptama óleńderiniń birinde sulý áıeldiń kóz tartarlyq kórkin osylaısha kelisti beıneleıdi.» - dep jazady Zúfar Seıitjanuly.
Osyndaı eline ónegeli bolmysymen jan-jaqty qyzmet etken, kemel bilim ıesin, 1939 jyly Shynjańda bılik qurǵan jaýyz Shen-shı-saı úkimeti jazyqsyz túrmege jabady. Ómir boıy eńbektenip jazǵan shyǵarmalary, myńǵa jýyq kitap qazynalary tárkilenip alynady. Aqynnyń osy ómiriniń sońǵy kezinde Úrimji túrmesinde jazǵan óleńderi men sońǵy ósıeti týraly derekteri de tabylǵan. 2014 jyly Qytaıda jasalǵan, Qýanysh Іlııasulynyń «Dala dánishpany» atty 4 bólimdi derekti fılminde Aqyt Úlimjiulynyń ómir shejiresi tolyq derektermen aıshyqtalǵan. Fılm derekterinde aqynnyń túrmedegi keshýlerinen málimetter keltirilgen. Onda Aqyt qajymen birge qamalǵan tutqyndardyń estelikteri aıtylady. Aqyn túrmede qıssa aıtyp otyratyn bolǵan. Sol túrmede jazǵan bir óleńinde;
«Tolǵansam kóńilim qozady,
Bir oıdan, bir oı ozady.
Paıymdap baıqap oılansam,
Patshanyń taǵy tozady.
Tozbaıdy halyq ósedi,
Bir izde dúnıe turmaıdy
Aýysyp turar esebi», - dep sher tolǵaıdy.
Al, aqyn elime, urpaǵyma aıta baryńdar degen 4 ósıetin, qasynda birge bolǵan joldastaryna amanattaǵan.
1. Artymda qalǵan qadirli halqym altybaqan alaýyz bolmaı, berekeli bolsyn. Óz ishinde yntymaqty bolsyn.
2. Kórshilerdi renjitpesin, bir aýyl óziniń kórshi aýylyn, bir úı óziniń kórshi úıin, bir rý óziniń kórshi rýyn renjitpesin!
3. Bir máselege kezige qalsa, nemese tosyn iske tap bolsa, aldymen aqyl kózinen, oı eleginen ótkizip baryp odan keıin sheshim jasasyn!
4. El-jurtym, ásirese urpaqtarym, násil tazalyǵyna kóńil bólsin, ol úshin, zınaqorlyqtan aýlaq bolsyn!
Qazaqtyń bıik oıly, tereń bilimdi ǵulamasy tas qapasta jatyp, shermendi kúı keship, 1940 jyly tamyzda Úrimji túrmesinde jaýyzdyqpen uryp-soqqan tergeýshilerdiń qandy qolynan 72 jasynda qaıtys bolady.
Ómirin bilim úırenýge, álemdik ǵylymnyń káýsárinen sýsyndaýǵa arnaǵan, sol meńgergen ilimin aqyl tarazysynda zerdelep, el-jurtynyń ıgiligine syılaǵan ǵalym qazasy qara orman halqynyń qabyrǵasyn qaıystyryp ketti. Aqyn basyna qara bult úıirilgen, qıyn-qystaý kezeńde halqy ony joqtaýsyz, suraýsyz qaldyrǵan joq. Alǵash Aqyt qajyny ustap alyp ketkende, shuǵyl atqa qonǵan Esimqan batyr bastaǵan 60 azamat sońynan qýyp jetip, aqyndy tartyp almaq bolady. Biraq, Aqyt qajy «maǵan bola myna qysta elge jaý-jalam ákeletin jaǵdaı týdyrmańdar. 12 áskerden tartyp alyp qalǵandaryńmen, bul úkimettiń áskeri onymen túgemeıdi. Men osy jasymda halqymnyń qara laǵyna jarasam boldy», - dep saılanyp kelgen jigitterge toqtaý salady.
Desede, osydan keıin de qanǵa qumartqan bılik qazaqtyń betke ustar azamattaryn tutqyndaýdy odan ári údete túsedi. Aqyry shydamy taýsylǵan halyq 1940 jyldyń basynda aq, qolyna qarý alyp, kóteriliske shyǵady. Bul soǵys 1950 jylǵa deıin sozylyp, Altaı, Tarbaǵataı, Іle qatarly qazaqtar qonystanǵan úsh aımaqtyń 20-dan astam aýdanyn sharpyǵan qarýly qaqtyǵysqa ulasty.
Aqyt Úlimjiulynyń artyna qaldyrǵan mol shyǵarmashylyq murasynan basqa, neshe ondaǵan jyldar boıy ustazdyq etken tusta tárbıelegen shákirtteri halyq arasynda, ustaz tálimin taratyp, el ıgiligine qyzmet etip jatty. Aqyt qajy óz balalarynyń da tárbıesine asa yjdaǵattylyqpen qaraǵany belgili. Qalman Aqytuly, Qazez Aqytuly, Maqash Aqytuly qatarly balalary bilimdiligimen, árqaısysy 4-5 shet tilderin meńgergenimen erekshe. Aqyt balalary da qoǵamǵa óz úlesterin qosyp ketti. Olardyń jazǵan eńbekteri, jasaǵan isteri jeke-jeke zertteýdi qajet etedi.
Búginde Aqyttaný jeke ǵylym salasy retinde qarqyndy damyp keledi. Kóptegen zertteý eńbekteri jaryq kórdi. Ókinshke qaraı, olardyń basym bóligi shekaranyń ar jaǵynda jatyr. Onda da tanymdyq turǵyda belgili shekteýler bar. Al Qazaqstandaǵy kóp jurt Aqyt Úlimjiuly jaıly tolyq tanyp bile bermeıdi. Sondyqtan da, aqyn tulǵasyn halyqqa dáripteýmen birge Qazaqstanda Aqyttaný ǵylymyn júıeli jolǵa qoıý lazym.
Baqytjol Kákesh