Halyqtyń egemendik rýhyn kótergen Respýblıka kúni
ASTANA. KAZINFORM – Búgin Qazaqstannyń egemendigi men memlekettiliginiń bastaýy - Respýblıka kúni.
1990 jyly 25 qazanda Joǵarǵy keńeste birneshe saǵatqa sozylǵan uzaq aıtys-tartystan keıin halqymyzdyń táýelsizdikke umtylysyn zańdy túrde bekitip, jańa memleket qurýdyń saıası-quqyqtyq negizin qalaǵan «Memlekettik egemendik týraly» deklaratsııa qabyldandy.
Respýblıka kúni alǵash ret 1995 jyldyń qazan aıynda Ulttyq mereke retinde jarııalandy. Al 2001 jyly Respýblıka kúni memlekettik merekeler qataryna qosyldy.
2022 jylǵy 16 maýsymda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Ulttyq quryltaıda Respýblıka kúnine Ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usynyp, qyrkúıekte bul bastama zańnamalyq deńgeıde bekitildi.
Senator Naýryzbaı Baıqadamovtyń paıymynsha, 1990 jylǵy 25 qazan - Qazaqstan tarıhynda kúntizbedegi data ǵana emes, tutas bir tarıhı dáýirdiń bastalǵan kúni. Sol kúni qabyldanǵan egemendik týraly deklaratsııa memleketimizdiń táýelsizdikke baǵyttalǵan quqyqtyq ári saıası alǵashqy qadamy boldy.
- Egemendik deklaratsııasynan keıingi kezeńde Qazaqstan saıası baıyptylyq pen parasattylyq saıasatyn ustandy. Táýelsiz memleket retindegi qalyptasý kezeń-kezeńimen júzege asty, ıaǵnı deklaratsııa jańa memlekettiń tuǵyryn bekitken qujat sanalady. Onyń kontseptýaldyq qurylymy búgingi konstıtýtsııalyq normalardyń negizin quraıtyny da belgili, - dedi ol.
Onyń aıtýynsha, osy deklaratsııanyń arqasynda, eń aldymen Qazaq KSR óz aýmaǵynda tolyq, derbes jáne ústem bılikke ıe memleket retinde jarııalandy. Ekinshiden, deklaratsııada alǵash ret jer, jer qoınaýy, sý jáne tabıǵı resýrstar Qazaqstan halqynyń aıryqsha menshigi retinde tanylyp, bul qaǵıdat, eldiń ekonomıkalyq egemendigi men ulttyq qaýipsizdiginiń negizi retinde bekitildi. Úshinshiden, memlekettik rámizderimizge quqyqtyq ıelik etýge qol jetkizdi. Bul mádenı jáne saıası bolmysymyzdyń moıyndalýy boldy. Tórtinshiden, halyqaralyq arenaǵa shyǵý múmkindigin aldy, ıaǵnı Qazaqstan óz betinshe syrtqy ekonomıkalyq saıasatyn anyqtaý quqyǵyn ıelendi. Bul elimizdiń álemdik qaýymdastyqta tolyqqandy múshe bolý jolyn ashty.
Osy oraıda Konstıtýtsııalyq sot tóraǵasynyń orynbasary, zań ǵylymdarynyń kandıdaty Baqyt Nurmuhanov álem memleketteriniń táýelsizdik alý jolyn 3 topqa jiktep, elimizdiń shartty túrde egemendikke beıbit jolmen jetkenin aıtty.
- Jalpy, álem kartasyn qarasaq, ondaǵy 200-den astam memlekettiń árqaısysynyń táýelsizdik jolynda júrip ótken ózindik tarıhy bar ekenin kóremiz. Bir elder bul maqsatqa qyrǵyn, surapyl soǵystardyń arqasynda qol jetkizse, kelesi memleketterde tóńkeris oryn aldy. Al úshinshi topqa jatatyn halyqaralyq qaýymdastyq múshelerinde mundaı úrdister shartty túrde beıbit joldarmen ótti. Qazaqstandy úshinshi toptaǵy memleketterdiń qataryna jatqyzýǵa bolady, - dedi ol.
Ǵalymnyń paıymynsha, ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynyń sońyna qaraı elimizde derbes memlekettiliktiń belgileri pisip-jetile bastaǵan.
- Tutastaı alyp qarasaq, bul kezeńdegi oqıǵalar bir-birimen óte tyǵyz baılanysty. 1990 jyly sáýir aıynda elimizde alǵash ret Prezıdent ınstıtýty engizilip, respýblıka Prezıdenti saılandy. Osy jyldyń sońyna qaraı, qazan aıynda «Memlekettik egemendik týraly» deklaratsııa qabyldandy. Bul deklaratsııada bolashaq táýelsizdikke qajetti saıası, quqyqtyq negizder qalandy. Onda memleketimizdiń egemendigi jarııalanyp, árbir eldiń derbes memlekettik belgilerin quraıtyn ınstıtýttar aıqyndaldy. Azamattyq, egemendik rámizderi, bıýdjet, bıliktiń tarmaqtarǵa bólinýi, quqyq qorǵaý, qarýly kúshter, respýblıkanyń óziniń derbes halyqaralyq quqyq sýbektiligi jáne taǵy basqa belgiler boldy. Bul qujattyń qabyldanýy halyqtyń azattyqqa degen eńsesin, rýhyn kóterdi. Bul protseske qaıtarylmaıtyn sıpat berdi, - dedi Konstıtýtsııalyq sot tóraǵasynyń orynbasary.
Onyń atap ótýinshe, bul deklaratsııada alǵash ret Konstıtýtsııa men zańdarymyzdyń ústemdigi baıandy etildi. Keıinnen deklaratsııa «Táýelsizdik týraly» Konstıtýtsııalyq zańmen birlesip, elimizdiń Ata zańyn qabyldaýǵa, basqa da mańyzdy zańnamalyq aktilerdiń jobalaryn ázirleýge negiz qalady.
Konstıtýtsııa preambýlasyn ózgertý qajet
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń dotsenti, Ulttyq zań akademııasynyń akademıgi Aqylbek Isabekovtyń paıymynsha, Ata zańymyzdyń preambýlasynyń «baıyrǵy qazaq jerinde memlekettilik qura otyryp» degen sóz tirkesimen bastalýy kóptegen ǵasyr boıy qyzmet etip kele jatqan qazaq memlekettiliginiń sabaqtastyǵyn dál anyqtaýǵa múmkindik bermeıdi.
- Óıtkeni, birinshiden, «qurý» degen termın - «jasaý», «ózgertý», oryssha aıtqanda «sozıdanıe» degen maǵyna beredi. Dáıeksóz logıkasyna súıene otyryp qarasaq ta bul sóz tirkesi qalyptastyrady nemese memlekettilikti qurý úshin qandaı da bir negizdi bastaýǵa alatynyn kórsetpeıdi. Ekinshiden, «baıyrǵy qazaq jerinde» degen tirkes qazaq memlekettiliginiń ǵasyrlar boıy damý tarıhynyń sabaqtastyǵyn bekitpeıdi, - dedi ǵalym.
Osy oraıda ol Ózbekstan men Armenııa Konstıtýtsııalarynan nyqty mysaldar keltirdi. Máselen, Ózbekstan Konstıtýtsııasynyń preambýlasy «bizdiń memlekettigimizdi damytýdyń 3 myńnan astam tarıhı tájirıbesine, sondaı-aq álemdik órkenıetke baǵa jetpes úles qosqan uly ata-babalardyń ǵylymı, mádenı jáne rýhanı murasyna súıene otyryp» dep bastalady. Al Armenııanyń Ata zańynda «Táýelsizdik deklaratsııasynda bekitilgen jalpyulttyq maqsattarǵa súıene otyryp, egemendi memleketti qalpyna keltirý týraly bostandyqty súıetin ata-balarymyzdyń qasıetti kelisimin júzege asyramyz» delingen.
- Al «baıyrǵy qazaq jerinde» deý ulttyq múddemizdi ashpaıdy. Biz birden paıda bolǵan ult emespiz. Úsh myń jyldyq tarıhymyz bar. Baýyrlas ózbek halqy úsh myń jyldyq tarıhymyz bar dep otyrǵanda preambýlamyzdaǵy «baıyrǵy qazaq jerinde» degen tirkes Ata zańymyzdyń mánin de, mazmunyn da ashpaıdy dep esepteımiz. Sondyqtan Konstıtýtsııamyzdaǵy «baıyrǵy qazaq jerinde» degen tirkesti «Qazaq memlekettiliginiń myń jyldyq dástúrlerin jalǵastyra otyryp» nemese Qazaq memlekettiliginiń san myń jyldyq dástúrlerin jalǵastyra otyryp» dep ózgertýdi usynamyz, - dedi Aqylbek Isabekov.
Qazaqstan táýelsizdik alǵan kezeń eldiń saıası ǵana emes, rýhanı ómirin de ózgertti. Sol jyldary dúnıege kelgen sábılerge ata-analary el taǵdyrymen sabaqtas, máni tereń esimder berdi. Máselen, elimizde Qazaqstan esimdi 28 azamat bar. Al Egemen esimdi azamat óziniń atyn elge degen qurmetiniń kórinisi sanaıdy.