Halyq meni áleýmettik jeliden jıirek kóredi degen pikirmen kelispeımin - Asaıyn Baıhanov
PAVLODAR. KAZINFORM — Ertis-Baıan óńiriniń basshysy Asaıyn Baıhanov — áleýmettik jelide belsendi ákimderdiń qatarynda. Instagram-daǵy oqyrman sany boıynsha áriptesteri arasynda kósh bastap tur. Ákimmen áńgime oblystyń áleýmettik-ekonomıkalyq ómirine qatysty órildi.
— Asaıyn Qýandyquly, halyq sizdi shynaıy ómirden góri áleýmettik jelide jıi kóredi dese bolady. Bul ákim retinde ýaqyt únemdeýdiń amaly ma?
— Eger meniń áleýmettik jelidegi paraqshalaryma kóz júgirtseńiz, jarııalanymdardyń 90 paıyzynan turǵyndardyń ortasynda júrgenimdi ańǵarýyńyzǵa bolady. Kúnine orta eseppen oblystyń qala-aýdan turǵyndarynan 300-ge deıin habarlama alamyn. Olar birden jumysqa alynyp, keıinirek bul máseleler sheshiledi.
Ár apta saıyn jeke qabyldaýlar ótkizip, kemi 10-12 adamdy qabyldaımyn. Al áleýmettik jelilerdegi óz paraqshalarym arqyly jylyna myńdaǵan adamnyń ótinishin qarastyramyn.
Qalalardy aıtpaǵanda, jylyna kem degende 4-5 ret aýdan-aýyldarda jumys saparymen bolyp, jurtshylyqpen kezdesemin. Mundaı saparlarǵa jýrnalıster qaýymy shaqyrylady.
Sondyqtan halyq meni shynaıy ómirden góri áleýmettik jelide jıi kóredi degen sózińizben kelispeımin. Men ózimdi múmkindiginshe ashyqpyn dep sanaımyn.
— Siz munyń aldynda oblys ákiminiń orynbasary, Pavlodar qalasynyń ákimi laýazymdarynda júrgenińizde jurtshylyq shybyn-shirkeıge «soǵys jarııalaǵanyńyzdy» kórdi. Áli kúnge oǵan úlken másele retinde qaraıtynyńyz baıqalady…
— Ertis ózeniniń oblys aýmaǵyndaǵy uzyndyǵy 720 shaqyrymnan asady. Respýblıka boıynsha bizde jaıylma alqabynyń eń úlken aýmaǵy bar, tıisinshe shybyn-shirkeı de kóp. Eger onyń sanyn azaıtý úshin qajetti sharalardy ýaqtyly qabyldamasaq, bul turǵyndarymyzdyń jaıly ómirine keri áser etetini túsinikti ǵoı. Biraq shybyn-shirkeıdi tolyǵymen joıý múmkin emes, bizdiń mindetimiz — jándikterdiń sanyn baqylaý, tym kóbeıip ketýine jol bermeý. Biz bul jumysty jyl saıyn erte kóktemnen bastaımyz. Ǵalymdardy tartyp, is-qımyl algorıtmderin jasaımyz, áýe, ózen arqyly, tosqaýyl sııaqty óńdeýdiń ártúrli formalaryn qoldanamyz.
Esińizde bolar, 2017-2021 jyldar aralyǵynda óńirimizde shybyn-shirkeı qaptap ketti. Al 2016 jyly aımaǵymyz tipti «Tabıǵı sıpattaǵy tótenshe jaǵdaı» jarııalaýǵa májbúr bolǵan. Óńdeý jumystarynyń kólemin kem degende 80-85% deńgeıine jetkizýge tıispiz. Sondyqtan bul turǵyndarymyzdyń ıgiligi úshin jyl saıyn atqaryp jatqan jumysymyzdyń biri dep bilemin.
— Keıbir mamandardyń pikirinshe, jyl saıyn kóktemde Ertis ózenine Shyǵys óńirlerden aǵyzylatyn sý tym erte bosatylady eken. Buǵan sizdiń kózqarasyńyz qalaı?
— Jyl saıyn Ertis ózeniniń jaıylmasyna sý bosatýǵa ruqsat berý bekitilgen kestege sáıkes júzege asyrylady. Al sý bosatý kestesi Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligimen bekitiledi. Bıyl óńirde sý bosatý sharalary 9 sáýirden 5 mamyrǵa deıin jalǵasty. Josparlanǵan máni 5,8 tekshe kılometr bolatyn, biraq 6,3 tekshe kılometr, ıaǵnı josparlanǵan kólemnen 0,5 tekshe kılometrge artyq sý jiberildi.
Sý bosatý sharalary Ertis ózeniniń jaıylmasyndaǵy flora men faýnanyń bıologııalyq ónimdiligin, tirshilik etý ortasyn saqtaýǵa baǵyttalǵan. Bul jaǵalaý mańynda ornalasqan aýyldardaǵy tórt túliktiń azyǵyn qamtamasyz etýge jáne balyqtardyń ýyldyryq shashýyna qolaıly jaǵdaı jasaıdy.
— Sý demekshi, Ýspen kanalynyń ıgiligin fermerler qashan kóredi?
— Atalǵan qurylystyń tapsyrys berýshisi — «Qazsýshar» RMK. Joba respýblıkalyq bıýdjet qarajaty esebinen júzege asyrylyp otyr. Búginde elektrmen jabdyqtaý máselesi pysyqtalyp jatyr.
Jalpy Pavlodar oblysynda sýarmaly jerlerdiń kólemi 179,6 myń gektardy quraıdy. 2020 jyldan bastap oblysta sýarýdyń jalpy aýdany 77,4 myń gektarǵa ulǵaıdy. Onyń ishinde sýarmaly ýchaskelerge ınjenerlik-kommýnıkatsııalyq ınfraqurylymdy jetkizý boıynsha 34 jobany iske asyrǵannan keıin sýarýǵa qosymsha 21,8 myń gektar jer engizildi.
— Aýyzsý júıesi, kommýnaldyq jelilerdiń tozýy boıynsha oblysta ózekti máseleler jeterlik. Olar qalaı sheshiledi?
— Oblysta jyl saıyn jazǵy kezeńde sýmen jabdyqtaý jáne sý burý jelileriniń tozýyn azaıtý maqsatynda jóndeý jumystary úzbeı júrgizilýde. Bıyl 26,6 shaqyrym sýmen jabdyqtaý jelilerin salý jáne qaıta qurý boıynsha 10 joba ómirsheń etilýde. Sondaı-aq Ýspen aýdanynyń Travıanka, Nadarovka aýyldarynda 2 keshendi blok modýl ornatý josparlanǵan. Jalpy 2025 jyldyń qorytyndysy boıynsha joǵaryda atalǵan is-sharalar sýmen jabdyqtaý jelileriniń tozýyn 46,6%-ǵa (qazir 47,1%-dan) jáne sý burýdy 72,3%-ǵa (72,4%-dan) deıin tómendetýge múmkindik beredi.
Atap óterligi, byltyr aqpan aıynda Maıqaıyń kentiniń sý qubyrynda apat bolyp, eldi mekenge sý berý qıyndaǵan. Uzyndyǵy 20 shaqyrym, dıametri 1000 mm magıstraldyq sý qubyryn qaıta jańartý júrgizildi. Qazir barlyq qurylys-montajdaý jumystary aıaqtaldy jáne sý qubyry shtattyq rejımde jumys istep tur.
— Maıqaıyń demekshi, siz ótken jyldyń qorytyndysynda Shanhaı aýdanynyń máselesin sheshýge qatysty usynystar aıtqan edińiz. Ázirshe bul baǵytta seń qozǵalmaı turǵandaı kórinedi…
— Bıylǵy aqpan aıynda máseleni sheshý jaqynda basshylyqqa kelgen «Altynalmas AK» AQ-nyń ókilderimen kezdesý ótti. Kezdesý barysynda turǵyndar óz suraqtary men pikirlerin atalǵan kompanııanyń basshylyǵyna jetkizdi. Jospar boıynsha bul másele osy jazdyń sońyna deıin sheshimin tabady. Másele meniń jeke baqylaýymda.
— Jyl basynan Qytaı memleketimen ınvestıtsııalyq baılanysqa mán berip, Aspanasty eline arnaıy saparmen baryp ta keldińiz. Olardyń nátıjesi qandaı bolmaq?
— Naýryz aıynda Qytaı Halyq Respýblıkasyna jumys saparymen baryp, jergilikti áleýetti ınvestorlarmen jáne kásiporyndardyń ókilderimen kezdestim. Qazir alıýmınıı ónimderiniń iri óndirýshisi «SINЬFA» (Shandong Xinfa Aluminum Company Limited) kompanııasyn tartý máselesi pysyqtalýda. Kompanııa «Qytaıdyń Top-100 jeke kompanııasy» reıtınginde 18-orynda tur, olar 10 myńǵa jýyq jumys ornyn qura otyryp, tıimdiligi joǵary ónerkásiptik alań qurylysyna 15 mlrd dollarǵa jýyq ınvestıtsııa salýdy josparlap otyr (7,5 trln teńge). Negizgi jobalarǵa mynalar jatady: taý-ken nysandarynyń qurylysy (kómir, boksıt, mys, flıýorıt, tuz jáne áktas ken oryndary), energetıka salasyndaǵy jobalar, alıýmınıı jáne ftorhımııalyq ónimder, kómirtegi, qurylys materıaldarynyń óndirisi.
— Pavlodar óńiri kómir ónerkásibimen tanymal. Alaıda kómir óndirisinde syrtqy naryqtar tarylyp kele jatqandaı. Bul tyǵyryqtan qalaı shyǵýǵa bolady?
— Birinshiden, Pavlodar oblysynyń energetıka salasyna aýqymdy qarajat tartylyp jatyr. Elektr stansalaryn generatsııalaýdy damytý jáne ınjenerlik ınfraqurylymdy jańǵyrtý boıynsha tórt iri joba boıynsha jumys júrgizilýde.
Ekinshiden, Ekibastuz MAES-2-de eki energoblok salý (№ 3 jáne № 4), «EEK» AQ-da № 7 energoblokty rekonstrýktsııalaý, jel elektr stantsııasyn salý, taza kómir tehnologııalary bazasynda Ekibastuz MAES-3 qurylys jobalary — qosymsha kómir tutyný qýatyn 5 mln tonnaǵa kóteretin bolady.
Úshinshi baǵyt — kómirdi paıdalanýdyń balama nusqasyn, ıaǵnı kómir hımııasy salasyn damytý. Bul baǵytta birneshe ınvestorlarmen kelissóz júrgizildi. Kómirden keleshekte munaı ónimderin, dızel otyny, grafıt, kremnıı jáne polıkremnıı ónimderin alý kózdelip otyr.
— Metallýrgııa salasynda sońǵy jyldary jańa kásiporyndar salynyp jatyr. Olar oblystyń ekonomıkasyna qandaı paıda ákeledi?
— Óńirde birqatar iri ınvestıtsııalyq jobalar qolǵa alynǵan. Máselen Pavlodar qalasynda «Solidcore Resources plc» halyqaralyq kompanııasy 15 tonna altyn ala otyryp, quramynda 300 myń tonna altyny bar kontsentratty qaıta óńdeıtin jańa zaýyt salýdy bastady.
Ekibastuz qalasynda jýyq arada «Mineral Product International», «Ekibastuz Ferro Alloys», «Kazferro Limited» ferroqorytpa zaýyttary iske qosylady. Atalǵan zaýyttardyń paıda bolýy Qazaqstandy ferroqorytpa óndirisi boıynsha Qytaıdan keıin álemde ekinshi orynǵa shyǵarady.
Daıyn metall buıymdaryn óndirý boıynsha Ertis gıdrometallýrgııa kombınaty jobasynyń da áleýeti zor bolady dep kútilýde.
Jobalardyń jalpy quny 826 mlrd teńge, jalpy qýaty 760 myń tonnany quraıdy. Kásiporyndar 2 496 jumys ornyn ashýǵa múmkindik beredi.
Nátıjesinde atalǵan jobalar aımaq ekonomıkasynyń damýyn 40%-ǵa arttyrady. Bolashaqta zaýyttar respýblıkalyq jáne jergilikti bıýdjetterge jyl saıyn 300 mlrd teńgeden astam salyq tóleıtin bolady.
— Oblystaǵy úsh qalanyń sáýleti kóz tartpaıdy. Sońǵy jyldary qyzyl kirpishten birkelki etip salynǵan kópqabatty baspanalar kóshelerdiń kórkin buzyp barady. Nege bizde Astanadaǵydaı turǵyn úı keshenderin salmasqa?
— Jalpy qalalarda kópqabatty úılerdiń qasbetterin árleý, boıaý jáne retke keltirý jumystary sońǵy 3 jyl boıy júrgizilip keledi. Bıyl da qalalarda kóp qabatty úılerdiń syrty jańartylady. Bul tizimde ortalyq kóshelerdiń boıynda ornalasqan 70-ke jýyq úı bar. Osy ýaqyt aralyǵynda tek Pavlodar qalasynda 48 ǵımarat ashyq túske boıaldy. Bıyl beıtarap reńkterge basymdyq berilmek.
Astanadaǵydaı salynyp jatqan monolıttik ári jańa úı keshenderi jeke kásipkerlerdiń qarajatyna turǵyzylǵan. Oblys ortalyǵynyń Kataev-Shevchenko kósheleriniń qıylysynda jańadan boı kótergen «Ertis» úı keshenin mysalǵa keltirýge bolady.
Áli de jobalar barshylyq. Qurylys — óte aýqymdy másele. Sondyqtan ol kezeń-kezeńimen júzege asady.
— Óńirdegi mektep jetispeýshiligin, úsh aýysymdy mektepterdi joıý týraly aıtqandaryńyz bar edi. Bul baǵytta ne tyndyrylyp jatyr?
— Negizi Pavlodar qalasynda úsh aýysymdy 3 mektep jumys isteıdi. Bul Ýsolka shaǵyn aýdanyndaǵy № 42 men 25 jáne Saıajaı aýmaǵynda ornalasqan № 26 mektepter. Oqýshy oryndarynyń tapshylyǵyn sheshý úshin qazirgi ýaqytta oblysta «Jaıly mektep» jobasy aıasynda 2 mekteptiń qurylysy aıaqtaldy. Atap aıtqanda «Dostyq» shaǵyn aýdanyndaǵy 1200 oryndyq jańa mektepte jáne 600 oryndyq № 47 orta mektep.
Keler jyly «Ýsolka» shaǵyn aýdanynda 1200 oryndyq mektep salý josparlanýda. Osylaısha oblys ortalyǵynda oqýshy oryndarynyń tapshylyǵy máselesi sheshiledi
— Taǵy bir másele, tarıhı tulǵalardyń Otany — Baıanaýyl jerinde osy ýaqytqa deıin ólketaný baǵytyndaǵy deni durys mýzeı de joq. Jalpy Baıanaýyl aýdanynda týrıster úshin qyzyqty dúnıeler jasaý josparda bar ma?
— Baıanaýyl aýylynda ólketaný mýzeıi ornalasatyn «Sapar-ortalyqtyń» qurylysy júrip jatyr. Bul ortalyqta zamanaýı tehnologııa arqyly Ertis-Baıan óńiriniń tarıhı tulǵalary týraly qajetti aqparat usynylatyn bolady. Ortalyqtyń qurylysyn keler jyldyń shilde aıynda aıaqtaý josparlanǵan.
— Jergilikti halyqtyń barometri — aqyn-jazýshylar. Al shyǵarmashylyq ortanyń muńy kóp. Olarmen jıi kezdesip turasyz ba?
— Oblysymyzda el úshin eren eńbek etip halyq yqylas-iltıpatyna bólengen azamattar az emes. Byltyr 20-dan astam tek kitaptyń tusaýkeserine qatystym. Árıne, óńirimizdiń zııaly ári shyǵarmashyl qaýymymen túrli mádenı is-sharalarda ári jeke kezdesip, oblystaǵy máselelerdi birlesip talqylap, oı-pikirlerin tyńdap jıi kezdesýge tyrysamyn.
Esterińizge salaıyq, Kazinform buǵan deıin Aqtóbe, Abaı, Soltústik Qazaqstan jáne Qyzylorda oblysy ákimderimen áńgime-dúken qurǵan edi.