Halyq mahabbatynyń aıǵaǵy
ASTANA. KAZINFORM — Ejeldiń eń kúninen beri kıiz týyrlyqty kóshpendi jurt ot jaǵyp, kúl tókken Jońǵarııa ólkesin – Han-Altaıdan Boǵdaǵa, Hantáńirden Qarlyqqa deıingi baıtaq dalany meken etken alash balasynyń ulttyń bas aqyny Abaıǵa degen mahabbaty men qurmeti aıryqsha. Eńkeıgen káriden eńbektegen balaǵa deıin Abaıdy bilmeıtini joq. Abaı sózi arǵy bettegi aǵaıyn úshin de ystyq júrektiń baılaýy, nurly aqyldyń qaınary. Ár sózin Abaımen bastap, aıtar oıyn Abaımen túıindeıtin abyz aqsaqaldardyń kózin bizdiń de kóre qalǵanymyz bar.
Ult zııalylaryn qynadaı qyrǵan atyshýly stalındik náýbetten keıin, Alash arystarynyń asyl muraty Shyǵys Túrkistan topyraǵynda jalǵasyn tapqany taǵy ras. Raıymjan Mársekov, Ybyraıym Jaınaqov, Kárim Dúısebaev, Áset Naımanbaıuly, Júsipbekqoja Shaıhıslamuly, Zııat Shákárimuly, Sherııazdan Mársekov, Aqyt Úlimjiuly, Tańjaryq Joldyuly, Asqar Tatanaıuly bastaǵan iri tulǵalar iz salǵan aǵartýshylyq qozǵalystyń arqasynda arǵy bettegi qazaq aýyldary da uly aqynnyń nurly aqylynyń sáýleli shýaǵyna shomyp, oıaný, jańǵyrý, rýhanı túleý jolyna tústi.
Abaı sózi Qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń de altyn qazyǵy, asqar beli boldy. Sóz saptaǵan, qalam ustaǵan aqyndar men ult zııalylarynyń uly Abaıdy ustaz tutpaǵany kemde-kem. Mysaly, aýzymen qus tistegen dúldúl aqyn Arǵynbek Apashbaıuly bir óleńinde búı deıdi:
Óskenbaı, Qajy Qunanbaı, myrza Ybyraı,
Abaıdyń jannan asqan bilimin-aı!
Zatyń qazaq bolǵan soń amal barma,
Armanda zarlap óttiń, bulbulym-aı!
Ǵalamǵa úlgi jaıyp, sóz tarattyń,
Atyńyz baqı qaldy, dúldúlim-aı!
Nızamy bolmaǵan bul atań qazaq,
Tabylmas endi oılasam bir kúniń-aı.
Altaıdyń kúngeıi men teriskeıin aýzyna qaratqan din ǵulamasy, Qytaıdaǵy qazaq jazba ádebıetiniń kósh basynda turǵan iri qaıratker Aqyt Úlimjiuly da hakim murasyn rýhanı ómiriniń boıtumary sanady. «Aqyndar menen buryn ótti talaı, ásirese Qunanbaı balasy Abaı. Dál sondaı ótkir sózdi bolmasa da, men de az sóz jazyp qoıdym qurap-jamaı» dep tolǵaǵan abyz Aqyttyń bas aqynnyń kúrdeli lebizderin sheshýge, ónege-taǵlymyn jurtqa jaıýǵa baǵyttalǵan «Dáleılýl-ǵaqylııa» kitabyn jazýynyń ózi nege turady?
Abaıdyń Altaı betindegi adal shákirtteriniń biri Maǵaz Razdanulynyń esimi men shyǵarmashylyq murasy arǵy bettegi qazaqtar úshin qymbat. «Sary bel» atty óleń-romanymen Qytaıdyń memlekettik syılyǵyn qanjyǵasyna bóktergen qalamger Maǵaz 1924 jyly Altaıdyń kúngeı betindegi Býyrshyn óńirinde ómir esigin ashady. Bolashaq aqynnyń alǵashqy ustazy ákesi Razdan ımam edi. Razdan ımam arab, parsy, túrik tilderin meńgergen, kózi ashyq, kókiregi oıaý, 200-den astam kitap qory bar oqymysty jan bolypty. Seıtqazy Nurtaev, Zııat Shákárimuly syndy ult zııalylarymen kóńili jaqyn, tileýi jýyq bolypty. Alǵashqy saýatyn ákesinen ashqan talapty jas 1938 jyldyń qyrkúıeginen 1940 jyldyń shildesine deıin Sarsúmbe qalasynda pedagogıkalyq mektepten bilim alyp, ary qaraı aýyl mektebinde muǵalim bolady. Bala kúninen Abaı sózin qulaǵyna quıyp ósken bolashaq qalamger uly aqynnyń 1909 jyly Peterbýrgte basylǵan tuńǵysh jınaǵynyń kóshirmesin 1945 jyldyń jazynda taǵy bir dápterge qotaryp shyǵady.
«Abaıdy men jasymnan óstim tyńdap,
Degen ol eki nárse syr men symbat.
Syr – ishi, symbat – syrty, sol sebepti
Jaqsynyń ózi – tulǵa, sózi – qymbat», - dep jyrlaǵan Maǵaz Razdanulynyń qolynan shyqqan Abaı jınaǵynyń kóshirmesi keıin qoldy bolyp, ushty-kúıli joǵalady. Oǵan ne sebep bolǵanyn derekkózder ashyp aıtpaıdy. Bizdiń boljaýymyzsha, elýinshi jyldardyń aıaǵyn ala burq etip, el-jurtty sarsańǵa salǵan saıası naýqandar jas aqyndy qımas, qymbat qazynasynan kóz jazdyrsa kerek. Bundaı jaǵdaı belgili abaıtanýshy, Abaı muralaryn qytaı tilinde sóıletken alǵashqy qalamger Qabaıdyń (Ha Hýanchjan) da basynan ótken. Búkil Qytaıdy aıaǵynan turǵyzǵan atyshýly Mádenı revolıýtsııanyń surapyl daýyly salǵan jerden birneshe tildi erkin meńgergen jas mamandy ile ketedi. Birde sholaq belsendiler Qabaıdyń úıine basyp kirip, sary maıdaı saqtaǵan kitap qoryn talapaıǵa salady, «ýly shóp» dep tanylǵan kitaptardy ıesiniń kózinshe órtep jiberedi. Qas nadandardyń qarasy uzap ketken soń, jumys árediginde Abaı murasyn qytaı tiline aýdaryp júrgen Qabaı birden uly aqynnyń óleńder jınaǵyn esine alady, biraq tappaıdy. Kitaptyń qoldy bolǵany aqıqat edi, tipti órtelgen bolýy da múmkin. Ózegine órt túsken aýdarmashy qaıǵydan eseńgirep, kórer tańdy kózben atyrady. Ertesine jumysqa júrmek bolyp, aýlaǵa shyqsa, myna ǵajaıypqa qaramaısyz ba, túni boıy kúńirentken Abaı jınaǵy bútin kúıinde terezeniń kózinde turady. Sirá, syrt kózge belsendi bolyp júrgen áldekim jasyryp qalyp, tún jamyla terezeniń aldyna qoıyp ketse kerek.
Osy týraly sóz bolǵanda Qabaıdyń tilshige: «Jınaqtyń joǵalyp tabylýyn Abaı rýhynyń kıesine jorydym», - dep aǵynan aqtarylǵany bar.
Shýly naýqan Maǵaz Razdanulyn da qalpaqsha ushyrady. «Altaı gazetinde» tilshi, redaktor bolyp jumys isteıtin, «Kesilgen bas» deıtin alǵashqy jyr jınaǵyn baspaǵa ótkizip qoıǵan aqyn 1958 jyly 34 jasynda bas bostandyǵynan aırylyp, tabany kúrekteı 21 jyldy aıdaýda, qamaýda ótkizedi. 1979 jyly sáýir aıynda aqtalyp shyǵyp, qoǵamdyq qyzmetke qaıta aralasqan aqyn 1985 jyly ór Altaıdaǵy Shińgil jerine sapar shegedi. Osy saparynda Shińgil óńiriniń týmasy Muqametbek Zátelbaıuly shar tartqan Maǵaz aqynǵa joǵaldy dep júrgen qoljazba-kóshirmeni qaıtarady. Bul týrasynda aqynnyń týǵan inisi Mıdhat Razdanuly «Shákárim óleńderi jáne «Úsh anyq» jóninde» degen maqalasynda bylaı deıdi:
- Ákem… kimnen alǵany bizge beımálim, áıteýir «Abaı Qunanbaevtyń óleńder jınaǵy» degen kitaptyń kóshirmesin ákelip, oqyp júredi. Bul kitap 1909 jyly Kákitaı Ysqaquly Sankt-Peterbýrg qalasynda bastyrǵan nusqasynan kóshirilipti. «Kóshirgen – Ǵabıden Jigitbaev» degen sóz bar edi. Ol muǵalim eken. Kitapqa qatty qyzyǵyp qalǵan aǵam ony 1945 jyldyń jazynda bir aıdaı ýaqyt shyǵaryp, Býyrshynnyń Úshtas jaılaýynda kóshirip shyqty... (kóshirme) Ikemdi, qatty muqabaly qara dápterge hımııalyq kúlgin tústi sııamen jazylypty... Osy kitap kóshirilip bolǵan soń, bizdiń úıde kóp turmaı joǵalyp ketip edi. Týra 40 jyl ótken soń, 1985 jyly qıyrdaǵy Shińgil aýdanynan Muqametbek Zátelbaıuly ony úlken adamgershilik tanytyp Maǵazdyń ózine tabys etti. Kitap Shińgil jaqqa qashan, kim arqyly barǵanyn Muqametbek te, Maǵaz da bilmeıdi. Bala ákeden, ana baladan aıyrylyp qalyp jatqan, soǵys órti sharpyǵan, nebir qıyn-qystaý kúnderdi bastan ótkizgen Ór Altaıdyń órinde halyqtyń Abaı óleńderin janyndaı jaqsy kórip, joǵaltpaı saqtaýyn qarańyzshy! Bul da Abaıdyń ulylyǵynan emes pe!
Maǵaz aqynnyń shańyraǵynda saqtalǵan kóshirmeniń skaner-nusqasy 2020 jyly bizdiń qolymyzǵa tıgen edi. Ókinishke qaraı, dápterdiń alǵashqy 15 beti joq. Qolymyzdaǵy kóshirme uly aqynnyń «Sabyrsyz, arsyz, erinshek» degen óleńiniń «Aýqaty bar týǵandy» degen jolynan bastalyp, Kákitaı Ysqaqulynyń «Abaı Qunanbaevtiń ómir tarıhy» degen maqalasymen túıindelgen.
Qoljazba Ahmet Baıtursynulynyń emlesimen tóte jazýda kóshirilgen. «Eskendir áńgimesi» degen taqyryppen belgilengen belgili poemadan keıin «34 jyly 8 aıdyń 23 kúni kóshirip boldym. Maǵaz Razdanuly» dep, al eń sońǵy betke «Maǵaz Q. 25.8.34» dep qol qoıylǵan. Onyń sebebi, Qytaı Respýblıkasynyń jyl sanaýy 1911 jyldan bastalady. Demek, kóshirmeniń sońǵy núktesi 1945 jyldyń 25 tamyzynda qoıylǵan. Kóshirmeniń keı tustary qara sııamen túzetilgen nemese qaıta jazylǵan. Birneshe betke bóten kisilerdiń qoly qoıylǵan. Sonyń ishinde 81-bettegi «Onegınniń sıpaty» degen óleńniń shekesine «Muqaý» dep qol qoıylǵan. Ol Shińgil aýdanynda uzaq jyl basshylyq qyzmet atqarǵan, el-jurty Muqaý atandyrǵan, kóshirmeni saqtap, ıesine qaıta tabystaǵan Muqametbek Zátelbaıulynyń qoly ekeninde daý joq.
Qysqasy, osydan týra 80 jyl buryn quntty qolmen kóshirilip, keıin qapııada qoldy bolǵan, qoldan qolǵa ótip, qanshama jyldan keıin ıesiniń qolyna qaıta oralǵan qoljazba Abaı rýhyna qol jaıǵan ıisi qazaq balasynyń, hakim sózin qoldan túsirmeı qasterlegen Altaı jurtynyń aınymas mahabbatynyń asyl aıǵaǵyndaı kózge ystyq, kóńilge qýat!
Aıta keteıik, 2025 jyly 11 sáýir kúni Astanadaǵy Ulttyq akademııalyq kitaphanada Maǵaz Razdanulynyń týǵanyna 100 jyl tolýyna oraı «Tańdamaly shyǵarmalarynyń» tanystyrylymy ótti.