Gerold Belger: Shyndyqty aıtýdy ómirdiń ózi úıretti
***
Gerold Belgerdi qazaq qoǵamyna tanystyryp jatýdyń ózi artyq. Qazaqtar týraly, ýaqyt, qoǵam jaıly aldaspandaı ótkir ári shynaıy da móldir jazbalary arqyly dáýir sýretin salyp júrgen aqsaqal seksen jyldyq ǵumyrynda jetpis bes kitap shyǵaryp, 2226 maqala jarııalanǵanyn áńgime arasynda aıtyp qaldy. Úsh balkonǵa jııýly kitaby, qadaǵalap oqıtyn gazet-jýrnaldary jáne bar. Jazar-syzary kóp Belger áli kúnge qalamyn qolynan tastamaı, kórgen-bilgenin kúnbe-kún dápter betterine túsirip keledi eken. Namysyńdy qaıraıtyn shynshyl áńgimeleri jaıly ádebıetshi bylaı deıdi: «Beti kúlip, ishi ulıtyndarǵa syr ashyp, «muń» shaǵý saltymda joq. Tuzdyqty syn aıtsam, ózimizdiń baspasózde aıtamyn. Ashyq túrde. Tek bóten tildi myrzalarmen ońasha shúńkildesip emes...».
Budan arǵy áńgime suhbatymyzda jalǵasty...
- Qazaq jáne nemis halyqtaryn Sizdeı túsingen, zerttegen, salystyrǵan eshkim joq. Ári qazaq týraly da, nemis týraly da shyndyqty aıtyp kelesiz. Betiń-júziń demeısiz. Shyndyqtyń betine týra qaraýdy kimnen úırendińiz?
- Shyndyqty aıtyp júrgen jalǵyz men emespin. Buryn da talaı qazaq shyndyqty aıtqan. Qazaqqa qazaqtan ózge kim shynyn aıtypty degende, esime Potanın túsedi. Qazaq týraly sózdiń durysyn aıtyp ketkenderdiń biri sol ǵoı.
Al shyndyqty aıtýdy kimnen úırendim? Ómirdiń ózi úıretken bolar. Jastaıymnan qýǵyn men baqylaýdyń astynda qaldym. Tólqujat joq. Bilimiń jetpegendikten emes, tar kezeńniń tusaýy shyrmap, armandaǵan oqýyńa da birden túse almaısyń. Jer aýdarylǵan adamnyń psıhologııalyq-rýhanı jaǵdaıy ózgesheleý, aýyrlaý keledi. Osyndaı qıyn ýaqyttar meni mújigen joq, qaıta ójetteý, qyńyrlaý qylyp ósirdi, qısaıǵan jaǵymnan burylmaıtyn minez paıda boldy. Esimdi bilgeli týrasyn kúlbiltelemeı aıtýǵa tyrysamyn. «Dat» deıtin gazette on tórt jyldan beri «Kórgen-bilgen» («Pletenıe chepýhı») degen toptamalarym basylyp keledi. Sol toptamalarymda erkin, ashyq sóıleımin. Álbette, maǵan: «Nege qısaıyp kettiń», - degen sıpatta eskertý aıtqandar da bar. «Ittigim joq. Eshkimge jamandyq oılamaımyn, eshkimniń oryntaǵyna talaspaımyn. Bılikke baram degen maqsat joq. Jáne men demokratııalyq, erkin eldiń uly bolǵan soń, ózim biletin, sezetin, kóretin shyndyqty aıtýym azamat, ádebıetshi esebindegi paryzym», - dep aqyl aıtýshylardy shyǵaryp salamyn.
Chehovtyń: «Óz boıymnan quldyqtyń sarqyndysyn syǵymdap shyǵaramyn», - degen sózi bar ǵoı. Men soǵan jaqyndaıtyn sııaqtymyn. Iá, boıymda áli de quldyq túısiktiń sarqyndysy bar ekenin sezemin. Biraq kúnnen-kúnge birtindep syǵyp kelemin, azaıtyp kelemin. Barlyq jurt soǵan talaptansa, quldyq qasıetterden arylsa degen úlken armanym bar. Sonda ǵana adam Abaıdyń «Tolyq adamy» bolady.
Osy máseleni tuıyqtaý úshin alyp-qosarym - «Kórgen-bilgendi» («Pletenıe chepýhı») áli jazyp júrmin. Sen kelmeı turyp 3-4 betin jazyp qoıdym. Basqa neshe túrli oı keledi. Sony qaǵazǵa túrtemin. Otyz dápter bar. Árbir dápter - 100 betten. Sonda barlyǵy - 3000 bet, al odan bes kitap shyǵýy ábden múmkin. Ony tasqa basatyn adam bar ma? Bar eken. Tipti bireýleri aqshasyn ózim tabamyn, úsh tom qylyp shyǵaramyn dep qýantty. Sońǵy jyldary jazǵan áńgime, esse, maqala, retsenzııalardyń ózi - bir kitap. Qazaqtar kóp bile bermeıtin bir taqyryp bar, ol - Keńes nemisteriniń ádebıeti. Men sol salanyń mamanymyn. Onymdy Germanııa da moıyndap, «GFR-ǵa sińirgen eńbegi úshin» «Ferdnenskroıts» ordenin taqqan. Qazaqstan «Parasat» ordenin, Prezıdenttiń «Beıbitshilik jáne rýhanı kelisim» syılyǵyn berdi. Nemis pen qazaq ádebıetin baılanystyryp turǵan adam esebinde, moınymdaǵy qaryzym - Nemis ádebıeti týraly taǵy bir kitap shyǵarýym kerek. Qysqasy, semiz-semiz bes kitap tasqa basylýy tıis.
- Qansha ýaqytqa josparlap otyrsyz?
- Jyl saıyn bir kitaptan dep eseptegende, bes jyl ýaqytymdy jumsaımyn ǵoı. Buıyrsa, árıne. Aldaǵy bir-eki jylda ol kitaptardy túgeldeı daıyndap, qalypqa salyp, baspaǵa tapsyrsam, arǵy jaǵy qalaı bolaryn bir Qudaıǵa tapsyrdym...
- Qazaq sózdi qurmettegen, qadirlegen halyq bolsa da, sońǵy ýaqytta ulttyq poetıkasynan aırylyp bara jatqandaı kórinedi. Biz úshin sózdiń qadiri kemigendeı, tipti, sóz berý, sózde turý túkke turmaı qalǵandaı. Ol-ol ma, qazaqy tilmen durys sóıleýden qalyp bara jatqandaımyz. Osy «minezderdiń» astaryna úńilip kórdińiz be?
- Úńilgende qandaı? Aınalaıyn, Qaragóz, bul suraqty qoıyp otyryp, óziń jaýap berip qoıypsyń ǵoı. Meniń de pikirim senikimen uqsas. Qazaq - sózdiń qadirin biletin ult, sózdiń maıyn tamyza sóıleıtin halyq. Onyń til baılyǵy jaıly ár jerde aıtyp júrmin. Taıaýda ǵana «Til qudireti» degen fılm kórsetildi. N.Nazarbaev ekeýmiz qatar sóıleımiz. Nursultan Nazarbaev Ulytaýda, men osy kabınetimde qazaq tiliniń qudireti jaıynda jeti retten pikir bildirdik. Demek, qazaq tili týraly aıtary bar dep, meni moıyndaǵany shyǵar. Nemisshe, qazaqsha, oryssha ájeptáýir jetik bilgenimmen, sóıleýge shorqaq ekenimdi moıyndaımyn. Biraq qazaqtardyń maıyn tamyzyp aıtqan áńgimelerin kóp tyńdadym. Muhtar Áýezovtiń tógilte sóılegenin talaı ret estigenmin. Ózim biletinderden Ábish Kekilbaev jáne Ábishtiń anasy, Asqar Súleımenov jáne Asqardyń sheshesi qalaı sóıleıtin edi?! Keshe aramyzdan ketip qalǵan Áshirbek Syǵaı da sózdiń sheberi edi. Osy qazir esime túsip otyrǵandary osylar. Bulardyń bári qazaq tiliniń qudiretin, qasıetin, sóılem qurylysyn, sóıleý mádenıetin óte tereń biletin adamdar. Qazaqsha sóılegende maqaldap-máteldeý óz aldyna, olar assotsıatsııamen, uıqaspen, oınatyp sóıleýge keremet sheber ǵoı. Osy minezdiń bárinen qazirgi qazaqtar aırylyp kele jatyr. Qazir pálen adam qazaqsha sóıleıtin boldy, pálen adam qazaq tiline kóshti degendi maqtanyp aıtamyz. Biraq onyń barlyǵy qarabaıyr, sholaq til. Ony til dep aıtýdyń ózi qıyndaý. Máselen, bizdiń depýtattar keıde qazaqsha sóılegen bolyp, sózin: «Men oılaımyn», - dep bastaıdy. «ıA dýmaıý» degeni ǵoı. «Men oılaımyn, bizdiń halyq kalennen turady dep»... Qotyr-qojalaq, bir sózi - oryssha, bir sózi - qazaqsha. Muny qazaq tilin bildi dep aıtýǵa bolmaıdy. Bir jaǵynan tildiń qudiretin joǵaltyp alǵan qazaqtardyń ózderi kináli. Baıaǵyda sóıleý - tabıǵı mádenıet bolatyn. Ekinshiden, osy kúni kez kelgen adam aqyn bolyp júr. Ózderinshe sózdi qubyltqan, oınatqan bolady da, sózdiń qadirin tipten ketirip aldy. Jańa sóz oılap tabamyn dep, qazaqshanyń ózin túsiniksiz qylyp jiberdi. Meniń jynymdy keltiretini, bári - shetinen aqyn. Jazýshylardyń anyqtamalyǵyn aqtaryp otyrsam, jeti júzdeı qalamger bar eken, sonyń ishinde 374 adam ózin aqyn dep esepteıtin kórinedi. Bul - Jazýshylar odaǵynyń músheleri. Odaqqa múshe emes, biraq ózin aqyndardyń qataryna qosatyndar qanshama?! Qazaqtyń bári óleń shyǵarady. Tipti, men de 8 klastan qazaq tilinde óleń jazǵan adammyn. Birinshi kýrsqa túsken boıda ol óleńderdiń túkke turmaıtynyn bildim de, ózimdi de, qalǵandardy da sharshatpaıyn dep, óleńdi tastadym. Óıtkeni, aqyn emes ekenimdi sezdim. Biraq sony qazir aqyn bolyp júrgen kóp qazaq seze almaı júr. On bir býyndy qara óleń jazýda qazaqtar birinen-biri asady. Tildiń qudiretin tómendetken bolmaıtyn óleń, qur uıqasqa quralǵan túsiniksiz qurama. Meniń túsinigimde aqyn degen - arystan bolýy kerek. Onyń jyrynan Dala oıanýy kerek. Burynǵydan Abaı men Mahambetti alyp qarańyz, olardyń daýysynan Dala oıanǵan joq pa? Qazir aqyndardyń kóbi mysyq bolyp ketti. Meniń uǵymymda Iran-Ǵaıyp, Esenǵalı Raýshanov, Temirhan Medetbekter myqty aqyndar. Árıne, qazirgi aqyndardy mysyqqa teńeıtin sen kimsiń dep maǵan renjıtinder bar shyǵar. Biraq bul - meniń uǵymym, meniń túsinigim.
Qazaqty jeti jasymnan bilemin. Ol kezdegi qazaqtar men qazirgi qazaqtardy múldem salystyra almaısyz. «Elý jylda - el jańa». Qazirgi qazaqtar múldem basqa halyq. Qaı jerden utyldy, qaı jerden utty - táptishtep aıta almaspyn. Áıteýir, búgingi qazaqtyń biraz ózgergenin sezemin.
Qazaq tilin bilemin degen adam Áýezovshe sóıleı alsa, qane?! Áýezov sóılegende: «E, halqym, meniń basymnyń qasqalyǵy bolmasa, kóńilimniń basqalyǵy joq qoı», - dep bastaıtyn áńgimesin. QazPI-degi bir kezdesýinde Áýezov sóılep tur: «Aqsaqaldy ańqaýlyqtan aýlaǵyraq bolý úshin...», - dep bastady. Kórdińiz be, qandaı assotsıatsızm. Bári a-dan bastalady, tógilip júre berdi.
- Qazir osyny qoldan jasaıtyndar bar ǵoı. Bir sózdi «q» degen áripten bastasa, sońyna deıin, kelsin-kelmesin «q»-men aıaqtaıtyndar kóbeıip keledi...
- Ol endi jasandy tirlik. Eger qalasam, men de bir sóılemdi «q»-dan bastap, sol árippen aıaqtaı alamyn. Biraq ol tabıǵı emes. Árip qýý, sóz qýý, uıqastyrýǵa úıir qalamgerlerdi, jýrnalısterdi kórip júrmiz ǵoı. Ol - til bilgenniń isi emes. Onyń jasandylyǵy kózge uryp turady. Áýezov sóılegenindeı ózine tarta, úıire almaıdy.
- Qazaq pen orysshaǵa sýdaı nemis uly Qazaqstandaǵy ár halyqtyń óz syryn, ortaq qazaqstandyq armany men jekelegen ulttyq múddesin eksheı alady dep oılaımyz. Biz kóp aıtatyn kópulttylyq, dostyq qanshalyqty shynaıy? Dál osy máselede biz baıqaı almaı júrgen kóleńkeli tustar bar ma? Qaı minezimizge shúkirshilik aıtasyz?
- Talaı komıssııalarǵa, komıtetterge, Ulttyq assambleıaǵa múshe bolǵan, aralasqan adammyn. Baıqaǵanym - kópultty el ekenimiz anyq. Biraq sóz júzinde. Іs júzinde áli tutas bir halyq bola almaı júrmiz. Júz birdeme halyqtyń arasynda birin-biri túsinetin, birin-biri oqıtyn, birin-biri biletin halyq joqtyń qasy. Qazaqtar orystardy biletin shyǵar, orystar qazaqty shamaly biledi. Basqa ult ókilderi qazaqty tipten bile bermeıdi. Bizdegi aýrý sol - sóz júzinde kóp aıtamyz, biraq bir-birimizdi taný az. Máselen, men ózim nemis bolyp júrip, Qazaqstanda turyp, elimizdegi kárister jóninde eshteńeni bilmeımin. Kárister ádebıetinen biletin bes-alty adamym bar. Ol azdyq etedi. Bir-birimizdi bilmeı, tanymaı júrmiz. Taný jaǵynan nasharlaýmyz, uıattymyz. Sony basa aıtý kerek. Basqa ulttardy aıtpaǵannyń ózinde, qazaqtardyń ózderi de bir-birin nashar biletin boldy. Rýǵa bóline me, jershildik paıda boldy ma, áıteýir bir-birine degen kózqaras tómendep ketti. Orys halqy dep ulyqtaı beremiz, olar múldem eshteńege qyzyqpaıtyn sııaqty. Oryssha jazyp júrgen qazaqtyń er-azamattary, qyz-kelinshekteri bar. Biraq olardyń til jaıyndaǵy túsiniginen keıde adam shoshıdy. «Central Asia Monitor» degen gazet bar. Úmit Tajıkenova sol gazetke bir maqala jazypty, oryssha bylaı deıdi: «Podavlıaıýşee bolshınstvo gorodskıh kazahov polzýıas rýsskım ıazykom nahodıtsıa pod ego moşnym vlıanıem. Ih jıznennoe prostranstvo tselıkom ı polnostıý propıtano dýhom etogo ıazyka»... Qazaq tili - nasharlaý degenge alyp keledi. Ol «bytovoı, aýylnyı, otorvonnyı ot kýltýry ıazyk» dep aıtyp-aıtyp kelip, «net edınogo ıazyka kotoryı otrazıl by polnostıý ego soderjanıe ı smysl, peredoval by dýh vsego naroda»... deıdi. Qysqasy, men onyń sózin qabyldaı almaımyn. Ózderi qazaqsha jaza almaıdy, qazaqsha bilmeıdi. Sóıtip júrip, qazaq tili jóninde úlken-úlken pikir aıtqan bolady. Qazaq tili aýyldyń tili, sholaq til, mádenıetke jaqyndamaǵan til, eski til, sondyqtan qalalyq qazaqtardyń bári orys tilinde sóıleıdi, orys tilinde jazady degen sııaqty pikirlerdi aıtady. Qazaqsha sóılemeseń, qazaqsha jazbasań, sen nege qazaq tili jóninde pikir aıtasyń? Ol - úlken qatelik dep esepteımin...
- Ózińiz bilesiz, bizdiń qazaq halqy rýshyldyq degendi jaqsy kóredi. Orys, nemisterdiń ómirinde, zııaly qaýymynyń arasynda topshyldyq kezdese me?
- Álbette, halyq bar jerde topshyldyq bolady. Batys nemisterin alaıyq. Bısmarkqa deıin úsh júzden asa knıazdikteri bolǵan. Máselen, meniń babalarym Ekinshi Ekaterınanyń tusynda Reseıge Gessen deıtin jerden kelgen eken. Jershildik olarda da bar. Keńestik nemister Baltyq, Peterbor, Máskeý nemisteri, Kavkazdyq, Qyrymdyq, Ýkraındyq nemister, Edil boıyndaǵy nemister dep, jerine, mádenıetine, damý satysyna qaraı 17 túrge bólinedi. Men - Edil boıynyń nemisimin. Edil boıynyń nemisteri - naǵyz qara halyq. Olardy Volgalyq negr (volganıger) dep te ataıdy. Eń mádenıetti nemister - peterborlyq, máskeýlik, kavkazdyq, qyrymdyq nemister boldy.
Al endi qazaqtyń arasynda júrip, meniń túsinbeıtinim - rý máselesi. Azdap habarym bar, árıne. Biraq rýshyldyq basyma qonbaıdy. 42 rý bar deıdi eken. Sony bilem dep, ájeptáýir talpynyp, zerttegen boldym. Túkke túsinbedim. QazPI-de oqyp júrgende kimniń qaı jaqtan kelgenin, qaı óńirlik ekenin biletinbiz. Al rýlarynan habarymyz joq bolatyn. Qazir aman-saýlyqty rýdan bastaıtyn bolypty.
- Bizdiń zaman solaı ma, siz kórgen, balalyǵyńyz ben jastyǵyńyz ótken zamannyń da búginmen uqsastyǵy bar shyǵar, áıteýir osy kúni belgili bir ultty ata jaýy sanamasa da, sol halyqtyń tóńireginde qyzyl-qyrǵyn aıtys bolyp jatady. Sodan ne utamyz? Kópshiligimiz alańdap otyrǵan ýkraındardyń jaǵdaıy týraly oılaısyz ba?
- Osy janjaldan, daý-damaıdan eshteńe utpaımyz. Ýkraına men orys-tyń arasyndaǵy shaıqas deımiz be, túsinispeýshilik pe, etek alyp ketti, onyń tamyry tereńde. Ol jóninde úıde otyryp pikir aıtýǵa bolmaıdy. Menen áldeqaıda jas qazaqtar osy daýǵa qatty aralasady. Bireýler Ýkraınany, endi biri Reseıdi jaqtaıdy. Bizge zııany tımes pe eken dep alańdaıtyn, topshylaıtyndar da bar.
Ózimniń Ýkraınadan da, Reseıden de habarym bar. Biraq olardyń daýyna esh aralaspaımyn. Óıtkeni, olardyń qaqtyǵysynyń tamyry tereńde ekenin bilemin. Ýkraınnyń Shevchenko degen klassık aqyny bar ǵoı. Sol klassık aqyn «moskal» degen sózdi kóp qoldanatyn. Onyń Katerına deıtin poemasy bar. Sol poemasynda, esimde bolsa, mynandaı bir sózder kezdesedi: «Chernobrovye mılýıtes, no ne s moskalıamı, moskalı chýjıe lıýdı, zlo tvorıat nad vamı» dep keledi. Chernobrovye degen - ýkraın qyzdary ǵoı.
Jazýshylardyń shyǵarmashylyq úılerinde kóp boldym. Álbette, Ýkraına jazýshylarymen kezdestim. Kóbinde orysqa degen óshpendilik bar. Ol óshpendilik qaıdan kelgen? Baıaǵy zamannan. Ýkraındardy birneshe ret bólgen ǵoı. Tarıhyna ozbyrlyq jasady, ýkraındardyń ózderi de top-top bolyp, batys pen shyǵysqa bólindi. Áıteýir olardyń tarıhy qym-qýyt, tragedııalyq tarıh. Sondyqtan oǵan kósemdik tanytyp, birdeme aıtý - artyq. Óz basym, bul daýǵa aralaspas edim. Qazaqtardyń buǵan aralasýyn men durys kórmeımin.
Árıne, orystardyń ishinde urdajyǵy da jetedi. Ári-beriden soń meniń de orystarǵa qoıar kinám bar. Meni jer aýdarǵan orystar emes pe edi? Bizdi Qazaqstanǵa mal sııaqty aıdap ákeldi. Avtonomııamyz bar edi, ony qurtty. Sonda da meniń qazir olarǵa óshpendiligim joq. Ol kezde zaman basqa, adam basqa, men nege búginniń adamyna óshtesýim kerek?
Qysqasy, ulttyq máselege kelgende, meniń teorııam - múmkindiginshe jaqsylyqty baıqaý kerek, jaqsylyqty aıtý kerek. Óshpendilikti qoldamaımyn. Óshpendiliktiń otyn jandyramyn deseń, aıaǵy úlken tóbeleske ulasady. Ýkraına men Reseıdi tatýlastyrýdyń jolyn bilseń, onda birdeme aıtqan bol. Ádebıetke súıen, ónerge súıen, zııaly qaýymǵa súıen. Zııaly qaýym ekeýinde de bar ǵoı. Biraq bir-birine qarsy qoıyp, arandatar, arazdastyrar pıǵylyń bolsa, onda, úndemeı-aq qoıǵanyń jón.
- Arandatý demeı-aq qoıalyq, jaǵdaıdy salqyn aqylmen saraptaý máselesi she?
- Ol - árkimniń qolynan kelmeıtin jaı. Aldyn-ala aıtý úshin de negiz bolýy kerek. Qatelespeý úshin tek qana jaqsy jaǵyn aıt, sonda ǵana utasyń. Bireýin joǵarylatyp, ekinshisin tómendetseń, bıshara qylsań, odan eshteńe utpaısyń. Ulttardyń barlyǵy teń, ulttardyń barlyǵynda jaqsy qasıet bar...
- Siz kóp adammen dos boldyńyz. Olarǵa degen kóńilińiz, baılanysyńyz baıaǵydaı ma? Olar qazir janyńyzda ma? Egde tartqan shaǵyńyzda aınalańyzda kimder qalady eken? Siz qadirlegen, súıgen adamdar kóp boldy ma? Jalpy, adamdy súıý degen ne?
- Iá, men ol jaǵynan baqytty adammyn. Qazaqtardan da, nemisterden de, orystar men evreılerden de óte kóp jaqyn adamdarym boldy. Bir qasireti, qazir meniń qatarlastarymnyń kóbi birinen soń biri ketip jatyr. Qoǵabaı, Áshirbek, onyń aldynda Dúkenbaı ketti. Osy janymdy aýyrtady.
Dostardyń pıǵyly, nıeti ózgerýi múmkin shyǵar, ol týraly aıta almaımyn. Men bárine keshirimmen qaraıtyn adammyn. Jazýshylar týraly aıtar bolsam, Áýezovten bastap, myqtylardyń bárin biletinmin. Áýezovpen qol alysqan adam emespin, biraq sózin tyńdadym, ózin kórdim. Muqanov, Mustafın, Músirepovtermen jaqsy aralastym, shyǵarmalaryn da aýdaryp júrdim. Tamasha adamdar edi. Eshkim jóninde de teris pikir aıta almaımyn.
Dostarymnyń áli de kóp ekenin seksen jasqa tolǵanymda taǵy baıqadym. Bárin qaǵazǵa túrtip otyratyn adammyn ǵoı, minekeı, meni 386 adam quttyqtapty. Qalamdas dostar bar, ákimder, mınıstrler, úkimet adamdary, Elbasymyz - quttyqtaý hattaryn jiberdi. Kıip otyrǵanym da - Jazýshylar odaǵy japqan shapan. Qazaq men sııaqty kimdi qadirlep, kimdi kóterdi?
- Al súıý degen she, aǵa? Adamdy súıý, adamzatty súıý degen ne eken?
- Ol Abaıdyń qaǵıdasy ǵoı. Áýeldegi Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambardyń ósıeti. Adamdy súıý kerek. Eger de adamdy súımeseń, adamdy shynaıy túrinde qabyldaıtyn bolsań, adamdy jek kórip ketýiń múmkin. Óıtkeni, adamnyń ishinde neshe túrli pále jatyr. Adam uıalatyn minezder bar. Baıaǵyda «Raqymshylyq jasaý jónindegi komıtette» istedim. Sonda jıyrma jylǵa sottalǵan, kisi óltirgen jáne azaptap óltirgen, óz balalaryn jazym qylǵan, týǵan qyzyn zorlaǵan, áıteýir san túrli qujattardy oqısyń. Bir jyldaı oqyp, júregim qatty aýyrdy. Adamnyń aıýandyǵynan janyń shoshıdy. Eger osy jaǵyna ǵana nazar aýdara berer bolsań, adamdy múldem jek kórip ketesiń. Adamnan ótken haıýan joqtaı.
Sondyqtan adamdy kótermeleý kerek. Adamnyń jaqsy qasıetterin kótermeleý kerek. Áıtpese óziń azǵyndaısyń. Ákemniń ómirlik qaǵıdasyn ustanyp, árkez keshirimmen qaraımyn. Ártúrli jaǵdaıda da adamnyń jaqsylyǵyn kórýge umtylamyn.
Men jolym bolǵan adammyn. Orystardyń arasynda turǵan nemis baýyrlarym frıts te boldy, fashıst te boldy, «nemets perets kolbasa» dedi - estimegenderi joq. Taıaqty da jedi. Al, tamasha qazaq aýylynda erjetken meni eshkim renjitken emes. Kerek deseńiz, qazaq aýylynda qadirli boldym, qazaqtar áli kúnge qurmettep keledi. Aýylda meni «Belekeńniń balasy», «Sary bala», «Bizdiń Gera» dedi. Oıyn balasy kúnim-de aqsaqaldar ettiń táýirin asatty, jiliktiń jaqsysyn ustatty. Sol aýyl aqsaqaldarynyń keńdigi juqqan bolar, mende yza, kek joq.
Talaı aıttym, taǵy da qaıtalaımyn, meni adam qylǵan úsh tuǵyr, úsh qasıet, onyń biri - ata-anam, keremet jandar edi, ekinshisi - qazaq aýyly, úshinshisi - kitap. Osy úsheýi meni adam qyldy, tárbıeledi, azamattyq deńgeıge kóterdi.
- Eseıgen kezde adam neden saqtaný kerek eken?
- O jaǵyn men áli jóndi bile bermeımin. Seksennen keıin tirlik qıyndaıtynyn túsinemin. Densaýlyǵym bu-rynnan myqty emes edi, seksennen keıin tipten nasharladym. Álbette, úlken jastyń bir qasıeti bar.
Keshe ǵana Germanııadan qalyń kitap keldi. Germanııanyń toqsanǵa jaqyndaǵan, toqsannan asqan shal-kem-pirleriniń tirligi. Qarttar úıi emes, jaǵdaılaryn jasaıtyn Qor olardy qamqorlyǵyna alǵan. Bári ádemi kıingen, taza, tirligi jaqsy. Biraq olar óz tirligin kúıtteýmen júr. Toqsanǵa kelgenderi «Endi toqsan beske kelsek» deıdi. Іshetin tamaǵy, alǵa qoıǵan kishigirim armandary ǵana bar.
Al bizdiń qarııalarǵa qarańyzshy. Bala-shaǵa, nemere, shóbere, úlken otbasylary bar. Solardyń tileýin tilep, aqsaqaldyń batasyn berip, úlken armanyn aıtyp, qarashańyraǵynda asqar Alataýdaı bolyp otyr. Meniń túsinigimde, bizdiń aqsaqaldar rýhanı jaǵynan áldeqaıda joǵary.
- «Týra bıde týǵan joqty» ustanǵan adamsyz ǵoı. Sonda da, kórkemdik tur-ǵydan qatelesken joqpyn ba dep, óz jazǵandaryńyzǵa synı turǵydan qaraı alasyz ba? Úzildi-kesildi pikir aıtý men kesip aıtýdyń aıyrmasy nede? Búgingi qazaq synshyldyq oıy men ádebıeti týraly áńgime aıtarda áýeli kimnen bastaǵandy jón sanaısyz?
- Kesip aıtý - meniń tabıǵatyma jat. Kesip esh nárse aıta almaımyn. Óıtkeni, men shyndyqtyń ıesi emespin. Kesip aıtý quqyǵy maǵan berilmegen. Aqı-taqı aıtatyndardyń qataryna jatpaımyn jáne ony quptamaımyn.
Baıqaımyn, táp-táýir nárseni oqıtyn, otyzǵa jańa kelgen, bálkim áli jete qoımaǵan, baıaǵydaǵy Asqar Súleımenov sııaqty erkin sóıleıtin, jan-jaqty bilimi bar jas balalar paıda bolypty. Olar qazaq ádebıetine dúnıejúzilik ádebıettiń deńgeıinen qarasa deımin. Qazaq ádebıeti jóninde azdaǵan túsinigim bar, al ol túsinigim boıynsha berer baǵam - ájeptáýir joǵary. Máselen, Tynymbaı Nurmaǵambetov - ǵajap prozashy. Marhabat Baıǵut - erekshe, tamasha jazýshy. Orazbek Sársenbaıdyń rısala deıtin keremet bir janry bar. Nurǵalı Oraz - tamasha esseıst. Aıgúl Kemelbaeva degen bilimdi synshy ári prozashy bar. Má-dına Omarova da talantty. Osyndaı qalamgerler kóp.
Átteń, Kekilbaevtyń únin az estıtin boldyq. Muhtar Maǵaýınniń jıyrma shaqty kitaby bar, bárin oqyǵanmyn, óte joǵary baǵalaımyn. Muhtar - ári ádebıetshi, ári zertteýshi.
Bir baıqaıtynym, jazýshylardyń birazy kórkem jazýǵa áýestenedi de, biliminiń taıaz ekeni kórinip qalady. Maǵan Gertsen tıptes jazýshylar unaıdy. Tek qana kórkemdikpen, ádemilep jazatyn jazýshyny men onsha mensinbeımin. Asqar Súleımenov: «Osyny ne úshin jazdyń», - dep suraıtyn. Shynynda da, eń aldymen osyǵan jaýap berý kerek. Sodan keıin, «Ne jazdyń?», sosyn baryp «Qalaı jazdyń?». Osy úsh suraqtyń jaýaby qatar berilse, onda úlken dárejedegi úılesim bolady. Áıtpese, shyǵarmanyń bir aıaǵy kem bolyp qalady.
- Adam kúndeligine ótirik aıta almaıdy ǵoı. Siz úshin kúndeligińiz arylý betteri bolsa, qanshalyqty aryla aldyńyz?
- Kúndelikti ekinshi klastan jazdym. Bári saqtaýly. Qyryqqa jýyq qalyń-qalyń dápter. Onyń ishinde ótirik joqtyń qasy. Usaq-túıek, jurtqa qajeti joq nárseler tolyp jatyr. Biraq rettep, tańdap alsa, qalyń kitap shyǵady eken. Elý baspa tabaq kúndelikterim Mereke Qulkenovtiń baspasynan taıaýda jaryq kórdi. Osy kúndeliktiń ishinde ádebıetshiniń qyryq jyldyq ómiri bar. Ótirik joq. Sebebi, kúndelikte adam ótirik aıtpaıdy. Ótirik aıtaıyn dese de, aıta almaıdy. Sondyqtan meniń ómirimniń shyndyǵy osy kúndelikte jatyr.
Áńgimelesken Qaragóz SІMÁDІL