Geosaıası oqıǵalar Ortalyq Azııa elderin ortaq kózqaras qalyptastyrýǵa ıtermeleýde – Jánibek Arynov
ASTANA. KAZINFORM — 4 mln sharshy metrdi jaılaǵan Ortalyq Azııa dep atalatyn aýmaqta bir-birine óte uqsas, tarıhy men mádenıeti baıyrdan bite qaınasqan, biraq ekonomıkasy men saıasaty derbes 5 memleket bar. Beseýi de muhıttan alshaq jatyr, sol úshin tranzıtke táýeldi.
Ekonomıkalyq turǵyda aımaq elderi shıkizatqa táýeldilikten arylyp, ártaraptandyrýǵa umtylyp jatyr. Bul tusta Aýǵanstandaǵy turaqsyzdyq, sý resýrstary úshin báseke men klımat ózgerisi de ortaq qaýip ekenin umytpaǵan jón. Ortalyq Azııanyń geosaıasaty boıynsha zertteý jasaǵan ǵalym, Nazarbaev ýnıversıtetiniń professory Jánibek Arynov Jibek Joly telearnasynyń «Jahan jaıy» baǵdarlamasynda atalǵan taqyryptar tóńireginde oıyn aıtty.
– Qazir Ortalyq Azııadaǵy geosaıası kúshterdiń tepe-teńdigi qalaı ózgerip jatyr?
– Keıingi 3-4 jylda Ortalyq Azııada úlken geosaıası ózgerister bolyp jatqanyn kórip otyrmyz. Onyń birden bir sebebi – Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qarym-qatynastyń shıelenisýi, soǵystyń bolýy. Ekinshi bir sebep – AQSh pen Qytaı arasyndaǵy shıelenistiń artýy. Odan bólek, Taıaý Shyǵysta bolyp jatqan jańalyqtar.
Osy sebepterdiń barlyǵy janama túrde bolsyn, keıde tikeleı Ortalyq Azııaǵa áserin tıgizedi. Ortalyq Azııa memleketteriniń syrtqy saıasatyn sol bolyp jatqan ózgeristerge beıimdep, bir sheshim taýyp, ortaq kózqaras qalyptastyrýǵa ıtermelep jatyr. Sonyń saldarynan keıingi birneshe jyl ishinde biz Ortalyq Azııa arasyndaǵy áriptestiktiń artqanyn baıqap otyrmyz. Bul endi ári qaraı jalǵasa beretin bolsa, múmkin aldaǵy ýaqytta oń ózgeristerge alyp kelýi múmkin.
– Reseı, Qytaı, Batys elderiniń múddeleri Ortalyq Azııadaǵy múddelermen qalaı toǵysady nemese qaı jaǵynan qaıshy keledi?
– Barlyq memleket, Reseı bolsyn, Qytaı bolsyn, Batys elderi bolsyn – Ortalyq Azııamen belgili bir qarym-qatynastary bar. Mysaly, Reseıdiń Eýrazııa memleketterimen burynnan kele jatqan qarym-qatynasy ártúrli salalarda tereń damyǵan. Biraq keıingi ýaqytta birshama qıyndyqtardyń bolyp jatqanyn baıqap otyrmyz.
Al Qytaıdy alatyn bolsaq, bul el keıingi 15-20 jyldyń ishinde úlken ınfraqurylymǵa ınvestıtsııa salatyn negizgi oıynshylardyń birine aınaldy. Odan bólek ındýstrııalandyrý salasynda Qytaıdyń kóptegen ınvestıtsııalary kelip jatyr. Qytaı biz úshin bilim salasynda áriptestigimizdi tereńdetetin oıynshyǵa aınaldy.
Eýropalyq Odaqtyń óziniń múddeleri bar. Biz Eýropalyq odaqqa kóptep munaı tasymaldaımyz, keıingi 4-5 jyldyń ishinde Eýropa transporttyq dálizderge ınvestıtsııa salýdy qolǵa alyp otyr. Onyń óziniń basymdyqtary men qıynshylyqtary bar. Barlyǵynyń ózine tán túrli múddeleri bar. Desek te olar Ortalyq Azııanyń damýyn, turaqty bolýyn, qaýipti aımaqqa aınalmaı, kerisinshe osy áriptestikti tereńdetetin Eýrazııalyq qurlyqtyń ár túrli bólikterin bir-birine jalǵaıtyn habqa aınalǵanyn qalaıdy.
– Al Ortalyq Azııanyń óz ishindegi ekonomıkalyq baılanystary qalaı órbip jatyr?
– Ortalyq Azııa elderi – álemde kóptegen jyldar boıy bir-birimen eń az baılanys ornatqan, bir-birimen saýda nemese transporttyq qarym-qatynasy óte tómen aımaqtardyń biri boldy. Biraq keıingi 10 jyldyqta ol birtindep ózgerip kele jatyr. Bul ózgeristiń negizgi kúshi – Ózbekstanda 2016 jyly Prezıdenttik bıliktiń aýysýy. Jańadan kelgen Prezıdent Sh.Mırzıeev Ózbekstannyń syrtqy saıasatyn tolyqtaı ózgertip, ashyq syrtqy saıasatqa ótip, kórshi memlekettermen qatynasty nyǵaıtýǵa kóńil bóldi.
Keıingi 4-5 jylda saýda baılanysy órkendeı bastady, kedenderden ótý birshama jeńildedi. Mysaly, osydan 10-15 jyl buryn Ózbekstan men Tájikstan arasynda keden múldem bolǵan joq. Sondyqtan keıingi jyldardaǵy qarqyn óte pozıtıvti. Eń úlken jetistik – osy jyly mamyr aıynda Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstannyń prezıdentteri shekaralyq máselelerdi tolyqtaı sheshtik dep kelisimge qol qoıýy. Bul – óte úlken jeńis. Óıtkeni buǵan deıin negizgi shıelenistiń bári osy shekara máselesi boıynsha bolǵan. Biraq áli de keıbir máseleler bar.
– Ortalyq Azııada ózekti máseleniń biri – sý bólinisi. Sý máselesin sheshý perspektıvasy qandaı dep oılaısyz?
– Sý máselesi aldaǵy ýaqytta óte kúrdeli bolady. Men sý salasy mamany emespin. Biraq Tájikstan men Qyrǵyzstanda sý óte kóp bolǵanymen, qalǵan 3 memleket – Qazaqstan, Ózbekstan, Túrikmenstan sol 2 memleketten keletin sýǵa táýeldi. Al sý tapshylyǵyn biz jyl saıyn kórip otyrmyz.
Onyń birinshi faktory – tabıǵı faktor, klımattyń ózgerýi, sý mólsheriniń azaıýy, Tájikstandaǵy muzdyqtardyń tez erýi. Barlyq memleketter sýdy óz ekonomıkasyna kóbirek qoldanýǵa tyrysyp otyr. Indýstrııalandyrýǵa sý kerek, aýyl sharýashylyǵyna sý kerek, qalalar ósip jatyr, oǵan da sý kerek. Sondyqtan sý tapshylyǵy máselesi aldaǵy ýaqytta órshıdi degen boljam bar.
Keıbir ǵalymdardyń aıtýy boıynsha, Ortalyq Azııaǵa sý jetedi. Biraq sol sýdy durys qoldanýǵa kóbirek kóńil bólý kerek. Óıtkeni biz sýdy kóp joǵaltamyz, ırrıgatsııalyq júıelerdiń barlyǵy eski sovettik júıeler, sýdyń kóbi topyraqqa sińip ketedi, kúndelikti turmysta, kásipkerlikte sýdyń shyǵyny óte joǵary. Sol máselelerdi sheshý kerek degen tujyrym aıtady.
– Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» bastamasy Ortalyq Azııa elderine qandaı paıda ákelmek?
– «Bir beldeý, bir jol» - óte úlken joba. Onyń ishine Qytaı jasap jatqan kez kelgen jobany kirgizýge tyrysady. Munyń Ortalyq Azııa memleketteri úshin paıdasy kóp. Biraq Ortalyq Azııa memleketteriniń ekonomıkasy salystyrmaly túrde kishkentaı, kóbi - damýshy memleketter. Terrıtorııasy jaǵynan óte úlken aımaqty alyp jatyr. Sol sebepti Ortalyq Azııa memleketterinde transporttyq dálizdi salý úshin óte úlken qarajat ketedi. Ol qarajatty qaıdan alamyz? Ony syrtqy ınvestorlardan alamyz. Qytaı - sol ınvestorlardyń biri.
Ortalyq Azııa tek qana Qytaımen jumys istemeıdi, Eýroodaq, odan bólek Dúnıejúzilik bank bar. Olardyń qarajatyn tartýǵa tyrysamyz. Sol sebepti Qytaı - biz úshin óte mańyzdy ınvestıtsııa kózi. Dınamıkaǵa qaraıtyn bolsaq, Qytaı óńdeýshi salaǵa da kóptep qarjy bólip jatyr. Onyń báriniń jaqsy jumys istep ketkeni Ortalyq Azııa memleketteri úshin óte mańyzdy.
Keıbir jobalarǵa qatysty Qytaıǵa aıtylatyn syn bar. Qytaı kóp ınvestıtsııany kredıt túrinde beredi. Keıin úkimet 15-20 jyldaı ýaqytta qaıtarýy kerek. Sol sebepti keıbir memleketterde Qytaıǵa qaryz mólsheri óte joǵary. Mysaly, Qyrǵyzstannyń Qytaıǵa qaryz mólsheri JІÓ-niń 40 paıyzyna teń. Tájikstanda da sol jaǵdaı. Árıne, ol qaýip-qaterdi nazarda ustaý kerek.
Taǵy bir Qytaıǵa qatysty aıtylatyn nárse – ekologııalyq standarttardyń saqtalmaýy. Aýyl sharýashylyǵy bolsyn, ınfraqurylymdyq zaýyt salý máselesinde bolsyn, keıde ornalasqan aımaǵyn lastaý deńgeıi óte joǵary bolady. Qazaqstan Úkimetiniń maqsaty – ınvestıtsııany tartý, biraq mindeti – búkil táýekelderdi saralap, solardy retteýge tyrysý kerek. Halyq úshin ekologııalyq standart óte mańyzdy.
– Qazaqstannyń dıplomatııadaǵy róline qandaı baǵa berer edińiz?
– Elimizdiń dıplomatııalyq ustanymyna, kópvektorly saıasatyna keıde syn aıtylady. Anyǵyraq pozıtsııa talap etetinder bar. Men bundaı syndarǵa kelispeımin. Sebebi Qazaqstannyń geosaıası ornalasýy óte qıyn, daýly aımaq. Qurlyqta odan bólek memleketter bar, basqa elderdiń múddeleri, ınvestıtsııasy bar. Meniń oıymsha, geosaıası aımaqta kóp jaǵdaıda beıtarap pozıtsııany ustanǵan durys.
Al eger Qazaqstan Túrkııa sııaqty kez kelgen másele boıynsha óziniń oıyn aıtatyn bolsa, bizge geosaıası turǵydan birshama qıyndyqtar týdyrýy múmkin. Biz Ózbekstan emespiz. Mysaly, Ózbekstannyń Qytaımen de, Reseımen de shekarasy joq.
– Áńgimeńizge raqmet!