Genderlik teńdik: Álem jáne Qazaqstan saıasatyndaǵy áıelderdiń róli
ASTANA. KAZINFORM – BUU dereginshe, ár on mınýt saıyn bir áıel óz otbasy múshesiniń qolynan qaza tabady. Osyndaı qaıǵyly kórsetkishter álem boıynsha femınızm qozǵalysynyń paıda bolýyna jáne genderlik teńdik máselesiniń ózektiligine sebep boldy. Genderlik teńdik – er men áıeldiń ómirdiń barlyq salasynda quqyǵy men múmkindikteri teń bolýy. BUU bul prıntsıpti adamzattyń ornyqty damýynyń basty alǵysharty dep tanıdy. Ózekti taqyryp Jibek Joly arnasyndaǵy «Jahan jaıy» baǵdarlamasynda taldandy.
Genderlik teńdik ıdeıasy qaıdan shyqty?
Ol – myńdaǵan jyldar boıy qoǵamdaǵy bılik, eńbek jáne mádenıet qatynastarynyń kúrdeli damýynyń nátıjesi. Ejelgi órkenıetterde áıel quqyqtary ártúrli bolǵan. Mesopotamııada keıbir áıelder saýdamen aınalyssa, Grekııada olar saıasattan tolyq shettetildi.
Keıin aǵartýshylyq dáýir bastalǵanda, ıaǵnı XVIII ǵasyrda – genderlik teńdik alǵashqy ıntellektýaldyq tóńkeris jasady. Sol kezeńde frantsýz jazýshysy Merı Ýolstonkraft «Áıel quqyqtaryn qorǵaý» kitabyn jazdy, biraq ol ýaqyttaǵy qoǵam úshin qaýipti ıdeıa sanalyp, eńbek baspadan shyqpaǵan. XIX ǵasyrda áıelder áli de zańdy túrde er adamnyń menshigi sanalǵan, biraq osy ǵasyrdyń ortasynda alǵashqy áıelder kolledji ashyldy.
XX ǵasyrda genderlik teńdik ınstıtýtsıonaldyq deńgeıge kóterildi. 1945 jyly BUU quryltaı konferentsııasyna 50 memleketten tek 4 áıel delegat qatyssa da, olar Jarǵyǵa «jynysyna qaramastan teń quqyq» degen tirkesti engizdi. 1995 jyly Beıjiń konferentsııasynda tarıhtaǵy eń iri áıelder forýmy ótti.
Al XXI ǵasyrda genderlik teńdik ekonomıkalyq kategorııaǵa aınaldy. McKinsey zertteýinshe, eger genderlik alshaqtyq qysqarsa, álemdik jalpy ishki ónim jylyna 12 trln dollarǵa deıin artýy múmkin. Bul genderlik saıasattyń tek áleýmettik emes, ekonomıkalyq draıver ekenin dáleldeıdi.
Shyǵys pen Batys áıelderiniń ózgesheligi
Dástúrli shyǵys qoǵamynda áıeldiń mártebesi kóbine otbasy aldyndaǵy jaýapkershiligimen ólshenedi. Al Batys áıeliniń beınesi ózgeshe óriledi.
Úndistanda týyp-ósip, mansabyn Ulybrıtanııada jalǵastyrǵan áleýmettanýshy Dıp Shıkhanyń aıtýynsha, Shyǵysta áıel quqyǵy sońǵy 30 jylda ǵana belsendi kóterilip keledi.
– Sońǵy ýaqytta eki órkenıet birin-biri tolyqtyra bastady. Shyǵysta áıeldiń bilim men mansapqa qoljetimdiligi keńeıip jatyr, al Batysta otbasylyq qundylyqtardy qaıta baǵalaý úrdisi bastaldy. Ulybrıtanııada qoǵamdyq oryndarda qaýipsizdik deńgeıi áldeqaıda joǵary, al Úndistanǵa bul baǵytta áli kóp jumys isteý qajet. Vıktorıan dáýirinen qalǵan patrıarhaldyq normalardyń áseri eki elde de baıqalady, biraq qazirgi Ulybrıtanııada áıel mansapty birinshi orynǵa qoısa, eshkim teris qaramaıdy, – dedi ol.
Áleýmettanýshynyń pikirinshe, damyǵan elde ómir súretin áıel úshin turmysqa shyqpaı, mansapty tańdaý qalypty jaǵdaı.
– Mundaı tańdaý ony qoǵamnan oqshaýlaýǵa ákelmeıdi. Al Úndistanda bul áli de ózekti másele. Áıel eń joǵary laýazymdy korporatıvtik basshy nemese tanymal akademık bolsa da genderlik róli onyń jolynda kedergi bolyp qala beredi, – dedi ol.
Beıjiń deklaratsııasy neni kózdeıdi?
1995 jyly BUU-nyń muryndyq bolýymen Qytaı astanasynda Áıelder jaǵdaıy jóninde 4-shi Dúnıejúzilik konferentsııa ótti. Shara Beıjiń deklaratsııasynyń qabyldanýymen este qaldy. Ortalyq Azııadaǵy úılestirý keńsesiniń basshysy Djeren Gıýven Gıýres 30 jyl buryn qabyldanǵan qujattyń mańyzyn tarqatty.
– 30 jylǵa kóz júgirtsek, áıelder men qyzdardyń ómirinde, ásirese bilim berý, densaýlyq saqtaý jáne quqyqtyq negizderdi kúsheıtý salalarynda kóptegen oń ózgeristi kóremiz. Kóp elder áıelderdi qorǵaý, zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý jáne barlyq qyzmetterge teń qol jetkizýdi qamtamasyz etý boıynsha joǵary standarttardy zańnamalyq deńgeıde engizip jatyr. Alaıda jetistikterge qaramastan, qurylymdyq kedergiler, zııandy áleýmettik normalar men genderlik stereotıpter aıtarlyqtaı tosqaýyl bolyp otyr. Turmystyq zorlyq-zombylyqtan bólek tsıfrlyq zorlyq-zombylyq týraly da aıtýymyz kerek. Tehnologııa negizinen bizdiń ómirimizdi jeńildetýge jáne damýǵa qyzmet etýi tıis edi. Biraq, ókinishke qaraı, tehnologııamen birge áıelderdi onlaın qorqytý, onlaın qýdalaý sııaqty jańa qaýip týyndap otyr. Oǵan biz áli tolyq daıyn emespiz, – dedi sarapshy.
Sarapshynyń sózinshe, áıelderge jarqyn bolashaq qurý maqsaty áli de ózekti.
– Beıjiń deklaratsııasyna degen mindettemelerimizdi qaıta rastap otyrmyz. Ortalyq Azııaǵa nazar aýdarsaq, ásirese zańnamalyq ózgerister turǵysynan úlken ilgerileýshilikti kóremiz. Qazaqstanda BUU Áıelder qurylymy úkimetpen, azamattyq qoǵammen, akademııalyq orta jáne jastarmen birlesip jumys isteıdi. Eýropalyq Odaqtyń qoldaýymen Ortalyq Azııanyń bes eli men Aýǵanstanda «Áıelderge qarsy zorlyq-zombylyqty joıý» maqsatyndaǵy Spotlight Initiative mańyzdy baǵdarlamasyn júzege asyrdyq. Bastama bir jyl buryn aıaqtaldy, biraq Qazaqstan Úkimetiniń qoldaýymen qazir alıans túrinde jalǵasyn taýyp otyr. Bastamanyń aıasynda barlyq zańnamalyq olqylyqtardy zerttep, óńir elderindegi quqyqtyq bazany tolyq taldadyq. Qazir osy jınaqtalǵan tájirıbeni basqa eldermen bólisip jatyrmyz, – dedi ol.
Saıasatta genderlik stereotıp saqtalyp otyr
Gıýres Ortalyq Azııadaǵy áıelderdiń eńbekke aralasý máselesin qozǵady.
– Áıelder men qyzdar ústel basynda erlermen qatar sheshim qabyldaýǵa qatysýy tıis. Bul qaǵıda tek parlamentke ǵana qatysty emes, úıde, mektepte, qoǵamdyq keńistikte, áleýmettik salada, sondaı-aq parlament pen zań shyǵarý organdarynda da oryn alýy qajet. Ortalyq Azııadaǵy áıel depýtattarynyń sanyna qarasaq, sońǵy saılaýdan keıin Ózbekstanda aıtarlyqtaı serpilis baıqaldy. Qazir Ózbekstan parlamentindegi áıelderdiń úlesi 38%, bul aldyńǵy saılaýmen salystyrǵanda 6 paıyzdyq ósim. Al Qazaqstanda bul kórsetkish nebári 18%. Demek, aqparattyq-túsindirý jumystaryn barynsha kúsheıtý qajet, – dedi ol.
Sarapshy saıasattaǵy genderlik stereotıpterge de nazar aýdardy.
– Kóbinese áıel mınıstrler áleýmettik salalardy basqarady. Al ekonomıka, qorǵanys nemese energetıka sııaqty strategııalyq mınıstrlikterge sırek barady. Saıasattaǵy genderlik stereotıp áli bar, – dedi Gıýres.
Qazaqstandaǵy progress qandaı?
Qazaq qoǵamynda genderlik teńdik taqyrybyn qabyldaý deńgeıi ártúrli. Tarazynyń bir basynda dástúrdi saqtaý qaǵıdasy, ekinshisinde zamanaýı qundylyqtarǵa saı bolý máselesi tur. Qoǵamdyq sananyń ózgerýi barysynda pikir qaıshylyǵynyń týyndaýy zańdy qubylys. Degenmen, memleket BUU-nyń Beıjiń deklaratsııasyn qoldaıdy.
Áıelderdiń quqyǵyn qorǵaý baǵytynda elde birneshe mańyzdy zańnamalyq qujattar bar. Atap aıtsaq, Beıjiń deklaratsııasynan bólek, BUU Bas Assambleıasynyń «Áıelderge qatysty kemsitýshiliktiń barlyq nysandaryn joıý týraly» jáne «Áıelderdiń saıası quqyqtary týraly» konventsııalaryn, «Turmystaǵy áıelderdiń azamattyǵy týraly» negizgi halyqaralyq talaptardy zań normalarymen ratıfıkatsııalaǵan. Sonymen qatar elimizde 2030 jylǵa deıingi otbasylyq jáne genderlik saıasat tujyrymdamasy bar.
Jalpy, eldegi negizgi zańnamalyq akt 2009 jyly qabyldanǵan. Ótken jyly qabyldanǵan «Otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyq týraly» zań áıelderdi qorlaý qylmysy úshin jazany qatańdatty. Osy sharalardyń arqasynda genderlik teńdikti damytýda ilgerileý baıqalady.
Saıası salada da progress bar. Prezıdent tapsyrmasyna saı, áıelder úshin partııalyq saılaý tizimderinde jáne depýtattyq mandattardy bólý kezinde 30% mólsherindegi mindetti kvota engizildi. Nátıjesinde Parlament pen máslıhattardaǵy áıelder úlesi artty. Qazir Úkimette 4 mınıstr, Parlamentte 27 áıel depýtat bar.
Áıelderdi qoldaýǵa arnalǵan áleýmettik baǵdarlamalar da iske qosylǵan. Óńirlerde 30-dan astam otbasyn qoldaý ortalyǵy jumys isteıdi. Áıelderdiń turǵyn úı jaǵdaıyn jaqsartýǵa arnalǵan «Umaı» ıpotekalyq baǵdarlamasy 3 jyl ishinde 3660 qazaqstandyq áıelge baspana alýǵa kómektesti. Sondaı-aq, asyraýshysynan aıyrylǵan áıelder memlekettik turǵyn úı alý kezegine jeke sanat retinde engizildi.
Kásipkerlikti zertteý ortalyǵynyń zertteýshisi, NU doktoranty Áıgerim Tarbaǵataevanyń oıynsha, elde áıelder kásipkerligi qanat jaıyp keledi.
– Statıstıkaǵa júginsek, orta jáne shaǵyn kásipkerlikte teńdik bar. Er adamdardyń úlesi 51%, áıelder 49%-dy quraıdy. Bul orta nemese shaǵyn kásipterge qatysty, – deıdi zertteýshi.
Halyqaralyq mindettemelerge qaramastan, Qazaqstannyń keıbir normatıvtik-quqyqtyq aktilerinde genderlik teńdik tolyq qorǵalmaǵan. Ásirese, áıelderdiń erine ekonomıkalyq táýeldiligi jıi kezdesedi. QR Konstıtýtsııasynyń 24-babyna sáıkes, áıelder de erlermen teń aqy alýǵa quqyly. Alaıda bul talap tolyq oryndalmaı otyr. Statıstıka kórsetkendeı, elimizde jalaqy alshaqtyǵy 25-30 paıyz deńgeıinde saqtalyp keledi.
Áıelderdiń mártebesi: ejelgi zamannan búginge deıin
Genderlik teńdik deńgeıine zertteý jasaıtyn uıymdar men reıtıngiler kóp. Solardyń eń negizgileri – Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmnyń jahandyq genderlik ındeksi men GLOBAL G.A.P. reıtıngisi. Bul tizbekte birinshi orynda Islandııa tur. Odan keıingi oryndarda Norvegııa, Fınlıandııa, Shveıtsarııa sııaqty Soltústik Eýropa elderi ornalasqan. Eń baqytty elder reıtıngisinde de osy elder aldyńǵy shepte. Demek, baqyt uǵymy áıeldiń jaǵdaıymen tikeleı baılanysty.
Alaıda osy genderlik teńdikke qol jetkizgen elderdiń ózinde áıelderdiń jalaqysy erlerden tómen, saıasattaǵy názikjandylar sany áli de az, úı jumysy men bala kútimi boıynsha júkteme teń bólinbeıdi. Elimizge kelsek, reıtıngide Qazaqstan 92-orynda, al Ortalyq Azııa boıynsha jetekshi pozıtsııada tur.
Jahandyq genderlik teńdik ındeksi qalaı jasalady? Ol 4 krıterıımen ólshenedi: áıelderdiń bilim deńgeıi, densaýlyǵy, ekonomıkaǵa úlesi jáne saıası reprezentatsııasy. Áleýmettanýshy ǵalym Venera Áshimovanyń pikirinshe, alǵashqy eki talap boıynsha Qazaqstan óte joǵary balǵa ıe.
– Búgingi tańda qazaq áıelderiniń saýattylyq dárejesi joǵary, – dedi ǵalym.
Áleýmettanýshy áıelderdiń quqyǵyn qorǵaýda birqatar problema baryn jasyrmady.
– Aýyldyq jerlerdegi áıelder men qyzdardyń jaǵdaıyna zer salsaq, munda áli kóptegen kemshilikter men qıynshylyqtar bar, – dedi ol.
Ǵalym qazaq dalasyndaǵy áıelderdiń róline de toqtaldy.
– Buryndary qazaq qyzdary úıdiń, otbasynyń aınalysynda ǵana emes, jaýyngerlikte de belsendi bolǵan. Mysaly, soǵys alańdarynda erlerden kem túspegen áıelder týraly kóp áńgime bar. Sondaı-aq Táýke hannyń «Jeti jarǵy» zańdar jıyntyǵynda da áıeldiń quqyǵy, teńdigi máselesi qozǵalǵan, – deıdi Venera Áshimova.
Áleýmettanýshynyń sózinshe, áıelderdiń jaǵdaıy erkekterge qaraǵanda áldeqaıda tómen bolǵan.
– Qalyńmal alý, ámeńgerlik, kóp áıeldik, qyz-kelinshekterdi alyp qashý, daýys berý quqyǵynyń joqtyǵy – teńsizdiktiń belgisi. Tek HІH ǵasyrdyń sońynda áıelderge, qyzdarǵa arnalǵan mektepter paıda boldy. Al HH ǵasyr basynda áıel quqyǵy týraly, áıelderdiń daýys berý quqyǵy týraly máseleler qozǵala bastady. Sondaı-aq Alma Orazbaeva, Dana Esova degen esimderdi atap ketýimiz kerek. Ol kisilerdiń qazaq qoǵamyndaǵy róli óte joǵary. Mysaly, Alma Orazbaeva – qazaqtan shyqqan eń birinshi femınıst. Ol kisiniń arqasynda qalyńmal, ámeńgerlik degen zańdar joıylǵan, – deıdi áleýmettanýshy.
Genderlik teńdik – názik áleýmettik qubylys. Ony bir kúnde tolyq ornatý múmkin emes. Degenmen, zańnamalyq sharalar, bilim berý, ekonomıkalyq jáne áleýmettik saıasat arqyly áıelderdiń múmkindikterin keńeıtý baǵytyndaǵy jumystar jalǵasady. Bul úrdis baıaý júrse de qoǵamnyń órkenıettik damýy men turaqty ósimine baǵyt beredi.