Genderlik ekonomıkany zertteý ortalyǵy: Áıeldi táýeldi etetin basty faktor – úı jaǵdaıyndaǵy aqysyz eńbek
2016 jylǵy jeltoqsanda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Otbasylyq jáne genderlik saıasat tujyrymdamasyn bekitý týraly jarlyǵy shyqty, baǵdarlama 2030 jylǵa deıin kezeńge arnalǵan. Sonymen birge Qazaqstan 2015 jylǵy qyrkúıekte BUU turaqty damý maqsattaryna qosyldy, 17 maqsattyń 12-si genderlik maqsattar bolyp tabylady.
Tujyrymdamanyń maqsatyn qysqasha mynadaı tsıfrlarmen kórsetýge bolady – bıliktiń atqarýshy, ókildi jáne sot organdarynda, memlekettik jáne korporatıvtik sektorlarda áıelderdiń úlesi 2023 jylǵa qaraı – 25%, 2030 jylǵa qaraı – 30% quraýǵa tıis. Qazaqstanda ol úshin ne istelip jatyr, qarjy sektorynyń ókilderi men zertteýshiler áıelderdiń bolashaǵyn qalaı elestetedi?!
Problema úı sharýashylyǵyndaǵy aqysy tólenbeıtin jumysta
Pandemııanyń zardabyn er adamdarǵa qaraǵanda áıelder kóbirek tartqandaı. Ony neden baıqaýǵa bolady? Jaýaby anyq: áıelder kóbirek jumys isteıtin qyzmet túrleri – kóterme jáne bólshek saýda, aýyl sharýashylyǵy, jyljymaıtyn múlikpen mámileler, qyzmet kórsetý salasy daǵdarystan neǵurlym kóbirek zardap shekken ekonomıka sektorynyń tizimine kiredi. Ádette, áıelderdiń tabysy er adamdarǵa qaraǵanda tómenirek bolatyndyqtan, kredıtter boıynsha mindettemeler qyzmet kórsetý táýekelderi de artty, áıelderdiń qarjylyq jaǵdaıynyń turaqsyzdanýy baıqalady. Mektepter men balabaqshalardyń jabylýyna baılanysty mektep jasyndaǵy jáne mektepke deıingi jastaǵy balalary bar kóptegen áıelderdiń karantın kezinde jumys pen úıdi qatar alyp júrý múmkindigi joq. Osydan baryp áıelder tabysynan da aıyrylady.
«Áıelderdiń aıtarlyqtaı álsiz bolýyna yqpal etetin basty faktor – pandemııa ýaqytynda úı sharýashylyǵyndaǵy aqysy tólenbeıtin eńbektiń jáne kútip-baptaý jumysynyń kúrt ósýi. Úıdegi balalardyń, qart adamdardyń jáne aýyryp qalǵan adamdardyń kútimin qamtamasyz etý úshin qoldaýdy otbasy, jumys berýshiler men memleket kórsetýi tıis», - dep sanaıdy Genderlik ekonomıkany zertteý ortalyǵynyń dırektory Maıgúl Nuǵymanova.
Nuǵymanovanyń aıtýynsha, «BUU - áıelder» jobasy sheńberinde Genderlik ekonomıkany zertteý ortalyǵy (GERC) júrgizgen úı sharýashylyǵyndaǵy aqysy tólenbeıtin eńbek boıynsha zertteý barysynda saýalnama júrgizilgen, ol qyzyqty faktilerdi kórsetip otyr.
«Usynystyń shekteýli bolýy jaǵdaıynda kútim jasaý fýnktsııalaryn oryndaý qajettiligine baılanysty áıelder aqysy tólenetin jumystan bas tartýǵa májbúr. Aqysy tólenetin jumysty úı sharýashylyǵyndaǵy aqysy tólenbeıtin jumyspen jáne kútim jasaý jumysymen birge atqarý problemasy daǵdarys ýaqytynda ushyǵa túsedi», - deıdi Maıgúl Nuǵymanova.
Zertteý nátıjeleri boıynsha mynadaı qorytyndy shyǵaryldy: kórsetiletin qyzmetterdi ınstıtýttandyrýǵa memleket tarapynan bólinetin ınvestıtsııalardy ulǵaıtý áıelderdiń balalary men otbasynyń táýeldi músheleriniń kútimi boıynsha aqysy tólenbeıtin jumysqa jumsalatyn ýaqytyn bosatady, olardyń aqysy tólenetin jumysqa ornalasýyna, sondaı-aq elimizde qosymsha jumys oryndarynyń paıda bolýyna múmkindik beredi. Sondaı-aq mektepke deıingi bilimge jumsalatyn shyǵys 1%-ǵa ulǵaıǵan jaǵdaıda, jumyspen qamtylǵan áıelder sany 6,8%-ǵa, mektepke deıingi uıymdar sany 5,3%-ǵa, mektepke deıingi uıymdardaǵy oryn sany 3,1%-ǵa, mektepke deıingi uıymdardaǵy bala sany 51%-ǵa, pedagogtar sany 2,7%-ǵa jáne jek tabys salyǵynyń kólemi 2,3%-ǵa ósedi. Memleket taǵaıyndaǵan áleýmettik járdemaqy shyǵystary 1%-ǵa ulǵaıǵan jaǵdaıda áıelderdiń jumys kúshi sany 8,6%-ǵa ósedi.
«Qazirgi kezde áıelderdiń pandemııa kezindegi ekonomıkalyq ahýaly týraly senimdi statıstıkalyq derekter bolmaǵanmen, bir nárse anyq: áıelderdiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy týraly kóptegen zertteýler nátıjesinde daǵdarys jaǵdaıynda jol alyp otyrǵan teńsizdikter odan ári ýshyǵyp, jańadan beleń alatyndyǵy anyqtaldy. Pandemııa erler men áıelderge túrli áser etedi, mundaı jaǵdaıda genderlik rólder men genderlik teńsizdiktiń bolýyna, kútim jasaý úshin aqysy tólenbeıtin jumystyń kóbeıýine oraı áıelder aıtarlyqtaı osal jaǵdaıda bolady, bul olardyń ekonomıkalyq múmkindikterin shekteıdi. Áıelder kóbine áleýmettik qyzmetter men memleket qoldaýyna táýeldi bolady. Memleket pen qoǵamnyń buǵan jaýap qatýy erlerdiń de, áıelderdiń de túrli qajettilikteri men muqtajdyǵyna sáıkes kelýi tıis», - dep qorytyndylady áıelderdiń aqysy tólenbeıtin eńbegi jaıynda «BUU - áıelder» jobasynyń zertteýshisi.
Korporatıvtik álemdegi áıelder
Qazaqstanda áıelderdiń iskerlik qyzmetke aralasý deńgeıi joǵary. Dúnıejúzilik banktiń «Women, Business, Law Index Scores» ındeksine sáıkes 2019 jyly Qazaqstan yqtımal 100 balldan aıtarlyqtaı joǵary - 75 ball jınady. Mysaly, elimiz dástúrli túrde korporatıvtik basqarýdyń halyqaralyq standarttaryn iske asyrý máselelerinde kósh bastap tur.
«Qarjy sektorynda sheshimder qabyldaýǵa qatysatyn áıelder deńgeıi búgingi kúni aıtarlyqtaı joǵary, ásirese olar basqa salalarmen salystyrǵanda joǵary. Máselen, 26 banktiń 10-nda basqarma tóraǵalary – áıelder, saqtandyrý sektorynda 26-nyń 9-daǵy basshylar – áıelder, naryqta jumys isteıtin 12 brokerlik kompanııanyń úsheýin áıelder basqarady. Bul jaǵymdy kórsetkish, alaıda áli de kórsetkishti jaqsarta berý kerek», - deıdi QR Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi Tóraǵasynyń birinshi orynbasary Oleg Smolıakov.
Onyń oıynsha, qarjy uıymdary basshy qyzmetkerler laýazymyna áıelderdi kóbirek tartýy qajet, sebebi bul sektor - ádette basqa salalar úshin úlgi bolatyn jáne korporatıvtik basqarýda, kórsetiletin qyzmetter sapasynda jáne dıdjıtaldandyrýda jańalyq engizetin sala. Áıelderdiń basshy laýazymdardy atqarýy kompanııalarda ınnovatsııalardyń damýyna yqpal etetindigi atap ótildi. Sonymen birge búkil jumys kúshiniń genderlik alýandyǵy tehnologııalyq jańalyqtarmen salystyrǵanda tehnologııalyq emes ınnovatsııalardyń sátti bolýyna jáne engizilý yqtımaldyǵyna jaǵymdy áser etedi. Qarjy retteýshisiniń birinshi orynbasary McKinsey zertteýlerin mysalǵa keltiredi, ol eger áıelder ekonomıkaǵa er adamdarmen teń qatyssa, bul álemdik jyldyq ІJÓ-ge 2025 jylǵa qaraı 12–28 trln dollar ne 11–26% qosatynyn kórsetti. Bul 2025 jylǵa qaraı Shyǵys Eýropa men Ortalyq Azııada ІJÓ-niń 9%-ǵa jáne Taıaý Shyǵys pen Soltústik Afrıka elderinde ІJÓ-niń 11%-ǵa ósýin bildirgen bolar edi.
«Deloıt» «Dırektorlar keńesindegi áıelder» jahandyq esebin turaqty túrde shyǵaryp turady, ol 49 el boıynsha ózgeristerdiń taldaýyn jáne reıtıngin kórsetedi jáne osy saladaǵy zańnamalyq jáne basqa da bastamalar jaıynda aqparat beredi. Sońǵy esepke «Deloıttyń» ornyqty damý jónindegi kóshbasshysy Sáýle Medetovanyń Qazaqstan boıynsha derekteri alǵash ret qosyldy. Taldaý Qazaqstan qor bırjasynyń lıstıngine qosylǵan kompanııalar boıynsha aqparat negizinde daıyndaldy. Kórsetilgen qujatqa sáıkes 49 el boıynsha áıelderdiń dırektorlar keńesindegi úlesi jahandyq kórsetkishi 2018 jyldyń derekteri negizinde 16,9%-dy quraıdy. Qazaqstanda dırektorlar keńesinde áıelder 7,4%-dy quraıdy, bul ortasha kórsetkishten aıtarlyqtaı tómen.
Áıelderdiń dırektorlar keńesindegi úlesi boıynsha reıtıngte Norvegııa (41%), Frantsııa (37,2%) jáne Shvetsııa (33,3%) sııaqty elder kósh bastap tur. Reıtıngtiń sońynda Ońtústik Koreıa (2,4%), Saýd Arabııasy (0,7%) jáne Katar (0,6%). Qazaqstan óz kórsetkishi boıynsha Chılı (7,7%) men Meksıkanyń (6,5%) ortasynda, bul 42-shi oryn. Reseı (8,5%) 39-orynda, Qytaı (10,6%) 34-orynda.
Zertteýde Eýropalyq komıssııanyń 2010 jyldan beri dırektorlar keńesterindegi genderlik teńdikti kúsheıtý jónindegi jumysy atap ótiledi. Reıtıngtegi kóshbasshy elder boıynsha Norvegııa 2005 jyly dırektorlar keńesterinde eki jynys úshin de 40% bolatyn jarııa kompanııalar úshin kvotany belgilegen alǵashqy el boldy. Frantsııada 2017 jyldan bastap jarııa jáne belgili bir kompanııalar úshin eki jynystyń 40%-y kóleminde kvota engizildi. Shvetsııada kvotalar joq, biraq Shvetsııanyń barlyq jarııa kompanııalary úshin 2020 jyldan keıin kem degende 40%-ǵa jetkizý degen maqsattar aıqyndalǵan.
Qazaqstanda Otbasylyq jáne genderlik saıasat tujyrymdamasyna sáıkes bıliktiń atqarýshy, ókildi jáne sot organdarynda, memlekettik, kvazımemlekettik jáne korporatıvtik sektorlarda sheshimder qabyldaý deńgeıindegi áıelderdiń úlesi - 2020 jylǵa qaraı - 22%, 2023 jylǵa qaraı - 25%, 2030 jylǵa qaraı - 30% quraýy nysanaly kórsetkish bolyp tabylady. Qazaqstanda áıelderdiń dırektorlar keńesterindegi úlesin 22%-dyq kórsetkishke jetkizý úshin 14,6%-ǵa ósý qajet. Tutastaı alǵanda 49 el boıynsha áıelderdiń dırektorlar keńesterindegi úlesi eki jylda 1,9%-ǵa ósti, 2016 jyldyń derekteri boıynsha úlestiń aldyńǵy kórsetkishi 15% boldy. 6%-dan asatyn qomaqty ósý Germanııa, Ońtústik Afrıka, Fınlıandııa jáne Malaızııa sııaqty arnaıy kúsh salynǵan birneshe elde ǵana oryn aldy. Eger Qazaqstanda ósim álemdegi ortasha ósim deńgeıinde, shamamen jylyna 1% bolsa, 22% kórsetkishine jetý úshin elimizge shamamen 15 jyl jáne 30%-ǵa jetý úshin 20 jyldan asa ýaqyt qajet, al bul 2036 jáne 2041 jyldar.
«BUU-nyń ornyqty damý salasyndaǵy maqsattaryna Qazaqstannyń qol jetkizý umtylysyn eskersek, ádil genderlik bólý, áıelderge arnalǵan kóshbasshylyq baǵdarlamalaryn damytý, jarııa kompanııalar úshin genderlik alýandylyq týraly aqparatty jarııa etý máselelerine turaqty túrde erekshe kóńil bólý qajet. Atalǵan sharalar áıelderdiń bıznestiń barlyq salalaryna kóbirek kirisýin yntalandyrady, bul, óz kezeginde, respýblıkada ekonomıkalyq ál-aýqattyń ósýine jaǵymdy áser etedi» - dep sanaıdy Genderlik ekonomıka zertteý ortalyǵynyń dırektory Nuǵymanova.
Resýrstarǵa qol jetkizý
Alaıda búkil álemde áıelder basqaratyn kóptegen kásiporyndardyń óz bıznesin ashý, júrgizý jáne damytý úshin qajetti qarjyǵa qoly jete bermeıdi. Kredıtteýdegi jahandyq genderlik aıyrmashylyq 285 mlrd dollar dep baǵalanady jáne áıelder basqaratyn kásiporyndardyń 70%-dan astamy barlyq óńirlerde qarjylyq turǵydan qyzmet kórsetilmeıtin ne jetkilikti túrde kórsetilmeıtin bolyp sanalady degen statıstıkany Eýropa Qaıta qurý jáne Damý Bankiniń «Bıznestegi áıelder» baǵdarlamasynyń úılestirýshisi Evgenıı Son keltirip otyr.
Áıelder ashatyn bıznes kórsetiletin qyzmetter, saýda-sattyq jáne agrobıznes sııaqty qosymsha qun salyǵy tómen, shaǵyn sektorlarda. Bul qarjyǵa qoljetimdiliktiń shekteýli bolýynyń nátıjesi, biraq úı sharýasymen birge atqarý úshin ońaı bolatyn jumysty tańdaýmen baılanysty bolýy múmkin dep sanaıdy EQDB. Bul tańdaý úı sharýashylyǵyn atqarý kezinde áıelderge túsetin shekten tys aýyrtpalyqpen baılanysty. Áıelder basqaratyn bıznestiń, mysaly, kredıttik tarıhtyń bolmaýy sııaqty sıpattamasy bankter úshin áıelderdiń tartymdylyǵyn azaıtady, olar áıelder bıznesiniń táýekeli kóbirek dep sanaıdy.
«Áıelderdiń qarjyǵa qol jetkizý múmkindigin keńeıtý jáne olar basqaratyn kásiporyndarǵa qoldaý kórsetý EQDB-niń úsh shuǵyl basym strategııasynyń biri bolyp tabylady. Atap aıtqanda, bank óziniń ınvestıtsııalary, konsýltatıvtik ónimderi men saıası dıalogqa qatysý arqyly áıelderdiń qarjyǵa jáne kásipkerlikke qol jetkizýine qoldaý kórsetý mindetin aldy. Máselen, «Bıznestegi áıelder» baǵdarlamasy sheńberinde EQBD qarjy deldaldary, mysaly, jergilikti bankter men mıkroqarjy uıymdaryna ınvestıtsııalaıdy, olar áıelder basqaratyn kásiporyndardy kredıtteıdi», - deıdi Evgenıı Son.
EQDB sonymen birge áıelderdiń qarjyǵa qol jetkizýine jáne kásipkerlik damýyna jaǵymsyz áser etetin qaýipti kemshilikter men irkilisterdi anyqtaý úshin jeke naryqtyq baǵalaý ótkizedi. Sodan soń bank ınvestıtsııalyq keńes, ortalyq bank sııaqty memlekettik jáne memlekettik-jeke organdarǵa qoldaý kórsetedi. Olar, óz kezeginde, áıelderdiń kásipkerligi úshin qolaıly ahýal jasaıtyn saıasat pen normatıvtik aktilerge basymdyq beredi.
Aıta keterligi, Qazaqstanda EQDB áıelderdiń ekonomıkaǵa qatysýy úshin qurylymdyq kedergilerdi joıý maqsatynda memlekettik jáne jeke sektorlar arasyndaǵy dıalog arqyly quqyqtyq reformalar júrgizdi. Sonyń nátıjesinde Qazaqstan bıligi 2018 jylǵy tamyzda áıelder úshin tyıym salynǵan tizimdegi 287 jumys ornynan 100 jumys ornyn alyp tastady.
Qazaqstan áıelderiniń bıznes júrgizýdegi rólin erekshe atap ótý qajet. Máselen, bıznestiń 43%-yn áıelder basqarady, jumys istep turǵan 1,2 mln ShOB-tyń 536-syn áıelder basqarady. Al bul búkil jumys ornynyń 31%-y.
Taǵy:
● erlerge qaraǵanda áıelder depozıtterdi eki ese jıi: depozıtterdiń 62%-n – áıelder, 38%-n – er adamdar ashady. Alaıda, er adamdar, ádette, áıelderge qaraǵanda depozıtterdi úlken somaǵa ashady, bul áıelder kirisiniń tómen ekenin bildiredi;
● áıelder er adamdarǵa qaraǵanda jıirek kredıt alady: áıelder alǵan tutynýshylyq kredıtter úlesi – 55%, er adamdarda – 45%, alaıda tutynýshylyq kredıtter somasy áıelderge qaraǵanda erlerde joǵary (jalpy somanyń 53%-y er adamdardiki, 47%-y áıelderdiki);
● merzimi ótken (90 kúnnen asa) kredıtter sany áıelderde er adamdarǵa qaraǵanda somasy boıynsha da (áıelder - 42% jáne erler - 58%), sany boıynsha da (áıelder - 45% jáne erler - 55%) az;
● memlekettik kredıttik baǵdarlamalar boıynsha beriletin ónimderdi áıelder kóbirek paıdalanady: 57%-y, al erler - 43%.
