Ǵasyrlyq tarıhy bar meshit: Jarkenttegi qasıetti orynnyń syry nede
ASTANA. KAZINFORM – Jarkenttiń ortalyq meshiti – XIX ǵasyrdaǵy biregeı sáýlet eskertishi ári óńirdegi adam óte jıi keletin oryndardyń biri. Kazinform tilshisi bul meshittiń biregeı bolýy syry nede ekenine úńilik kórýge tyrysty.
Tarıhı keshen sonaý H ǵasyrdyń ortasynan beri tanymal Jarkent qalasynyń dál ortasynda ornalasqan. Ol arqyly Batys pen Shyǵysty jalǵastyrǵan Uly jibek joly ótedi. Búgingi Jarkent Almatydan shyǵysqa qaraı 300 shaqyrym jerde qonys tepken.
Bir qaraǵanda meshit óziniń aıryqsha kelbetimen kóz tartady. Ol kóbine býddıstik ǵıbadathana nemese kóne qytaı saraıyn eske túsiretindeı. Degenmen, bul tań qalarlyq jaıt emes. Sebebi ǵıbadathana 1887-1892 jyldary aralyǵynda qytaı sáýletshisi Hon Pıkeniń jobasymen boı kótergen.
Tarıhı derekterge súıensek, bul meshitti halyqtan jınaǵan qarjyǵa birinshi gıldııadaǵy saýdager Ýálıahýn ıÝldashev saldyrtypty. Ǵımarat Qazaqstan men Orta Azııanyń sáýlet-qurylys óneriniń eń úzdik tásilderi eskerile otyryp jasalǵan.
Keshenniń jalpy jobasyna bas qaqpa, kúndelikti bes ýaqyt namaz oqylatyn kishi meshit, medrese, úlken juma meshiti, kúıdirilgen kók kirpishten qalanǵan sándi dýal qorshaý, ońtústik jáne soltústik jaǵyndaǵy qosymsha shaǵyn qaqpalar enedi.
Qasbeti shyǵysqa qaraǵan, onyń munarasynyń bıiktigi — on toǵyz metr. Kúmbezdiń astyndaǵy bólmelerde meshittiń bas ımamy, mázim, esepshiler jáne medresede dáris beretin dinı ustazdar otyratyn bolǵan. Úlken darbaza, qaqpanyń mańdaıshalary ásem bezendirilgen, oıý-órnekterden jáne arab áripterimen jazylǵan aıattardan turady.
Meshittiń jalpy aýmaǵy — 28×54 metr. Ǵımaratynyń bıiktigi 14,5 metr, Meshit 52 baǵana tizbegimen aınaldyra qorshalǵan. Arqalyǵy aǵashqa túsirgen ásem oımyshpen naqyshtalǵan. Bul baǵanalardyń qurylys qańqasyn qurýda ári ásemdik kórik berýde máni óte zor. Baǵanalardy qurastyrý barysynda birde-bir shege qoldanylmaǵan. Olardy qıyp, qashap qııýlastyrǵan. Mundaǵy keregege túsirilgen naqyshty arab jazýlarynyń ózi ásem órnek mindetin atqaryp tur. Meshittiń ishindegi bezendirýlerden qazaq halqynyń qoshqar múıiz oıýlaryn da kezdestirýge bolady.
Kirpishi de aıryqsha nazar aýdarýǵa turarlyq. Onyń quramy áli kúnge deıin zertteýshiler úshin qupııa otyr. Meshitke paıdalanylǵan qysh kirpishter Qapshaǵaı óńiriniń taza qumdarynan tańdalyp quıylyp, sol jerde keptirilip, daıyndalyp, Jarkentke jetkizilgen.
Keshenniń bas qaqpasynda bir-birimen jalǵasa jasalǵan bólmelerde erler jáne qyzdar medreseleri bolǵan. Qyzdar medresesi kishi juma meshitine jalǵasady. Bul kishi juma meshitiniń uzyndyǵy — 11, al eni — 5 metr. Júz elýdeı adam syıady. Munda kúndelikti bes ýaqyt namazdar ótelgen, Kishi meshittiń barlyq jaǵy dálizden turady. Meshit dýaldar arqyly ońtústik qaqpaǵa ulasqan. Al, erler medresesi soltústik bıik qaqpamen jalǵasady.
Úlken juma meshiti 1500-1600 adamǵa arnalǵan. On esikten, jıyrma terezeden jáne kóterme joldan, ıaǵnı, azan shaqyratyn orynǵa aparatyn baspaldaqtan turady, Sondaı-aq, munda 122 tireýish baǵana bar. Bular óte tózimdi ári bıik sary qaraǵaıdan jasalǵan. Olar Іle Alataýynyń bıik shyńdarynda ázirlenip, ábden tazalanyp, kúnge keptirilgen. Odan keıin olardy qurylys ornyna ákelgennen keıin jelimmen tegistep jelimdep, dákemen orap tastaǵan. Sonan soń syrtyn qarakók syrmen qalyńdap syrlap, uzaq jyl qyzmet etýge laıyqtaǵan.
Meshit eki qabatty: birinshi qabat erkekterge, ekinshi qabat áıelderge arnalǵan. Alaıda, búginde ekinshi qabattyń kireberisi eski baspaldaqtardyń qaýiptiligine baılanysty jabyq tur.
Keńes ókimetiniń kereǵar saıasatynyń kesirinen bul meshit ǵımaraty kezinde kıno zaly, astyq qoımasy, turǵyn úı retinde paıdalanylǵan. Degenmen, jarkenttik jurtshylyqtyń tabandy túrde talap etýi, oǵan sol kezdegi Panfılov aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy Ǵalym Turǵanbaevtyń muryndyq bolýy nátıjesinde, eń bastysy — zamanymyzdyń zańǵar qaıratkeri, qazaqtyń qalaýly perzenti Dinmuhamet Ahmetuly Qonaevtyń qoldaýymen osynaý tarıhı ǵımarat halyq ıgiligine qaıta berildi. Bul — 1978 jyldyń 24 naýryzy bolatyn. Sodan beri atalǵan nysan «Jarkent meshiti» sáýlet-kórkemóner mýzeıi bolyp, tarıhı-tanymdyq qyzmet atqaryp keledi.
«Jarkent meshiti» sáýlet-kórkemóner mýzeıine kún saıyn 30-40 týrıst kelip, «Jetisýdyń jaýhary» atanǵan osynaý sáýlet eskertkishin jáne ondaǵy tarıhı jáligerlerdi qyzyǵa tamashalaıdy. Olardyń qatarynda Frantsııa, Sıngapýr, Japonııa, Qytaı jáne ózge de elderdiń azamattary bar. Osylaısha, osynaý tarıhı keshen tek qalanyń ǵana emes Jetisý óńiriniń týrıster úshin eń tartymdy oryndarynyń birine aınalyp otyr.
Aıta keteıik, «Qazaqstanda meshitterdi kim salady jáne kim qarjylandyrady» degen maqalany mynaý siltemeden oqı alasyz.
